Brody

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
wadowicki
Gmina
Kalwaria Zebrzydowska
Autor opracowania
Emilia Karpacz
Uznanie autorstwa 4.0

Zabytki

Parafie

Opis topograficzny

Miejscowość usytuowana jest na wschód od Kalwarii Zebrzydowskiej, na pograniczu Beskidu Makowskiego i Pogórza Wielickiego, w dolinie rzeki Skawinki (nazywanej również Cedronem) rozciągającej się pomiędzy wniesieniem Żar (Żarek) o wysokości 530 m n.p.m. oraz Lanckorońską Górą, której szczyt sięga 552 m n.p.m. Brody od zachodu graniczą z miastem Kalwaria Zebrzydowska i Bugajem, od południowego zachodu z Leśnicą, od południowego wschodu z Lanckoroną, od wschodu z Leńczami i Zarzycami Wielkimi, a od północy z Zebrzydowicami.
Brody charakteryzuje układ przestrzenny typowy dla tzw. ulicówki – zabudowa rozciąga się wzdłuż drogi biegnącej środkiem wsi. Do wsi należą również przysiółki: Cedron, Dół Solca, Góra, Kawówka, Na Folwarku, Pod Capią Górą, Przy Kościele, Środek, Solca za Lasem i Koło Grobku. Wschodnia część miejscowości zajmuje partie zbocza Lanckorońskiej Góry i obejmuje swymi granicami usytuowane tam obiekty należące do sanktuarium pasyjnego ojców bernardynów, przede wszystkim siedemnastowieczny kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, obecnie świątynię parafialną dla mieszkańców Brodów, ale także kaplicę zwaną Bramą Wschodnią. Na drugi brzeg rzeki wiodą most Anielski i most „Na Cedronie”. Po drugiej stronie Skawinki (Cedronu) i biegnących wzdłuż niej drogi i torów roztacza się widok na bazylikę Matki Boskiej Anielskiej i klasztor ojców Bernardynów na stoku góry Żarek. Bezpośrednie sąsiedztwo wpisanego na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO kalwaryjskiego kompleksu jest największym atutem turystycznym miejscowości. Wpisane w naturalny pejzaż dróżki i kaplice kalwaryjskie z pierwszej połowy XVII wieku stanowią bezcenny element krajobrazu kulturowego okolicy.
Przez ten malowniczy rejon przebiega wiele szlaków turystycznych. Wieś znajduje się na szlaku żółtym Kalwaria Zebrzydowska – Lanckorona oraz niebieskim wiodącym z Kalwarii na stację kolejową PKP. W pobliskiej Lanckoronie ma początek cały szereg tras, m.in. zielony szlak do Makowa Podhalańskiego.

Streszczenie dziejów

Najstarsza wzmianka o wsi pochodzi z 1385 roku, kiedy Mikołaj z Brodów toczył spór przed krakowskim sądem ziemskim z niejakim Tomkiem Łąkwą. Brody leżały na skraju tzw. korytarza radwanickiego – ziem na pograniczu Małopolski i Śląska należących do rycerzy herbu Radwan, którzy jeszcze od Bolesława Wstydliwego otrzymali przywilej zakładania na tym terenie osad. Od końca XV wieku właścicielami Brodów (a przynajmniej jakiejś ich części) i pobliskich Zebrzydowic byli Zebrzydowscy herbu Radwan. Około 1580 roku wieś odziedziczył Mikołaj Zebrzydowski, który pięć lat później zyskał sąsiadujące z dziedzicznymi dobrami starostwo lanckorońskie, a po śmierci starszego brata i bratanka stał się również panem na Zebrzydowicach. Starosta około 1600 roku rozpoczął budowę sanktuarium pasyjnego na stokach góry Żarek. Sprowadził z Krakowa bernardynów, nakazał wybudować klasztor i kościół konwentualny, a następnie kaplice i dróżki. Część założenia zaaranżowano po drugiej stronie rzeki Skawinki (Cedronu), na rubieżach wsi Brody. Mikołaj Zebrzydowski ofiarował zakonnikom folwark w Brodach. Po śmierci Michała Zebrzydowskiego (wnuka starosty) dobra przejął mąż jego córki Anny – Jan Karol Czartoryski. Po pierwszym rozbiorze miejscowość znalazła się w granicach Austrii Habsburgów. W 1835 roku z rąk spadkobierców rodziny Czartoryskich wykupił Brody i miasteczko Kalwarię dawny zarządca włości – Jan Kanty Brandys. Już wcześniej wzniósł w miejscowości dwór, w którym jego wnuk Wojciech został uwięziony w czasie rabacji galicyjskiej. Na początku XX wieku kolejnymi właścicielami byli: hrabia Ludwik Zygmunt Jaxa Dębicki, Bronisław Schwanitz Szwantowski oraz od 1911 roku Ludwik Mikołaj Hemmerling – senator i fundator Domu Ludowego w Brodach. W brodzkim dworze zawarto tzw. pakt lanckoroński – porozumienie między PSL „Piast”, Chrześcijańską Demokracją i Związkiem Ludowo-Narodowym, które umożliwiło Wincentemu Witosowi sformowanie pierwszego rządu „Chjeno-Piasta”. W 1926 roku dobra brodzkie zakupił Związek Nauczycielstwa Szkół Powszechnych w Polsce. Po wojnie we wsi działało Przedsiębiorstwo Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego, po upadku komunizmu przekształcone w spółkę „Brodvin”. W Brodach już w XIX wieku rozwijało się rzemiosło, zwłaszcza stolarstwo i szewstwo. Także w XX wieku niemal przy każdym domu działał warsztat. Obecnie wieś uważana jest za część „zagłębia obuwniczego”. W 1999 roku kalwaryjski klasztor, bazylika, drużki i kaplice zostały wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO.

Dzieje miejscowości

Najstarsza zachowana wzmianka źródłowa o wsi Brody została zamieszczona w 1385 roku w jednej z krakowskich ksiąg sądowych. Miejscowość była w tym czasie własnością szlachecką. Jej właściciel – Mikołaj z Brodów toczył przed sądem spór majątkowy z niejakim Tomkiem zwanym Łąkwą. Na temat faktycznego początku osady źródła milczą. Jej nazwa miała bez wątpienia charakter topograficzny – odwoływała się do płycizny umożliwiającej przejście przez rzekę. Brody były położone przy gościńcu wiodącym z Krakowa wzdłuż brzegów pobliskiej rzeki Skawinki ku Lanckoronie i Wadowicom. W okresie dojrzałego średniowiecza górowały nad nim dwa zamki – „Barwałd” na stoku góry Żarek (wzniesiony przez książąt oświęcimskich) oraz warownia z czasów Kazimierza Wielkiego wybudowana na górze zwanej dziś Lanckorońską (pierwszy obiekt już pod koniec XV wieku pozostawał w stanie ruiny, drugi przetrwał kolejne stulecia). W pobliżu przebiegała granica ze Śląskiem, a wzdłuż niej biegł tzw. korytarz radwanicki. Ta nadana przez historyków nazwa odnosi się do terytoriów w dorzeczu rzeki Skawy, które już w drugiej połowie XIII wieku były wzmiankowane jako zasiedlone przez rycerzy pieczętujących się herbem Radwan. W 1278 roku Bolesław Wstydliwy wystawił dokument, w którym precyzyjnie wyznaczono przebieg granicy między księstwem krakowskim a sąsiadującym z nim władztwem księcia Władysława opolsko-raciborskiego. Bolesław nadał również wówczas przywileje Michałowi, Unazdowi i Glozanowi herbu Radwan, do których należały tereny po obu stronach granicy. Znajdujące się w rękach tych rycerzy ziemie zostały wyjęte spod władzy książąt śląskich. Trzej zasłużeni w służbie księcia Radwanici mogli na swoim terytorium polować bez ograniczeń, a przede wszystkim zakładać nowe osady na prawie polskim i niemieckim. Objęte dokumentem rodowe posiadłości miały zajmować obszar na obu brzegach Skawinki od wsi Leńcze, przez Górę Żar i dzisiejszą Górę Lanckorońską (w dokumencie nazwaną „Upik”) aż po granice z Królestwem Węgier. Wspomniane przywileje potwierdził Kazimierz Wielki w 1336 roku.
Brody leżały na skraju „korytarza radwanickiego”. W zapiskach sądowych długo nie pojawiały się informacje na temat herbów, jakimi posługiwali się właściciele wsi. Trudno zatem ustalić ich przynależność rodową. W 1457 roku, a więc w epoce kształtowania się nazwisk szlacheckich, po raz pierwszy pojawiło się nazwisko odmiejscowe – wzmiankowany był Mikołaj Brodzki z Brodów syn Piotra. Do Brodzkich miały wówczas należeć pola dworskie, karczmy i młyn. Można podejrzewać, iż funkcjonował wówczas we wsi dwór, który także był własnością tej rodziny. Już jednak Jan Długosz notował na kartach spisanego w latach 1470-1480 „Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis” („Księgi uposażeń diecezji krakowskiej”), iż właścicielami części wsi byli Zebrzydowscy herbu Radwan, a więc bez wątpienia szlachta wywodząca się z rozrodzonej wspólnoty rodowej Radwanitów. Gniazdem rodzinnym tej gałęzi były nieodległe od Brodów Zebrzydowice. We wzmiankach źródłowych z końca XV wieku notowane były osoby dzierżące równocześnie Brody i Zebrzydowice, poczynając od Tomasza z Rachwałowic, dziedzica Brodów i Zebrzydowic. Pewną zagadką może być relacja rewizorów dóbr królewskich, którzy w rejestrze zamku lanckorońskiego mieli znaleźć informację, że Brody i Zebrzydowice były w 1506 roku własnością królewską. Być może chodziło o jakieś części tych wsi lub krótkotrwałą transakcję (zastaw). W drugiej połowie stulecia obie miejscowości wciąż znajdowały się w rękach Zebrzydowskich.
Dzięki wykazowi dochodów diecezji krakowskiej z 1529 roku („Liber retaxationum”) wiadomo, że z Brodów i Zebrzydowic łącznie odprowadzano rocznie 24 grzywny dziesięciny pieniężnej biskupom krakowskim oraz dziesięcinę snopową z pól folwarcznych plebanowi w Zebrzydowicach.
Na przełomie XV i XVI stulecia głową rodziny Zebrzydowskich był Fabian, jego syn Jan osiągnął w 1520 roku urząd kasztelana oświęcimskiego. Syn Jana Florian został z kolei w 1538 roku sekretarzem królewskim, a w latach pięćdziesiątych XVI wieku kasztelanem oświęcimskim i lubelskim, a później także burgrabią na zamku wawelskim, hetmanem nadwornym i starostą sądeckim i tyszowieckim. Tak wspaniała kariera ojca bez wątpienia ułatwiła start życiowy obu jego synom – Janowi i Mikołajowi. Młodszy, ale zdolny i przedsiębiorczy Mikołaj miał w przyszłości wiele dokonać. To właśnie on został dziedzicem Brodów i najprawdopodobniej na początku lat osiemdziesiątych XVI wieku objął spadek i zamieszkał w brodzkim dworze. Starszy brat odziedziczył trzon włości – Zebrzydowice. Brody pozostały siedzibą Mikołaja zaledwie przez kilka lat. Szybko pnący się po stopniach kariery wielmoża otrzymał w 1585 roku sąsiadujące z jego majętnościami starostwo lanckorońskie i przeniósł się do zamku na Górze Lanckorońskiej.
W 1602 roku Mikołaj Zebrzydowski rozpoczął budowę sanktuarium Męki Pańskiej na stokach Góry Żarek. Miało to być pierwsze na ziemiach Rzeczpospolitej założenie naśladujące swoim układem przestrzennym topografię Jerozolimy. Pieczę nad Kalwarią starosta lanckoroński powierzył sprowadzonym z Krakowa bernardynom. Do prac przy projektowaniu kościoła konwentualnego, kaplic i dróżek zatrudnił znakomitych artystów. Ukończoną w 1609 roku świątynię klasztorną pod wezwaniem Matki Boskiej Anielskiej zaprojektował włoski jezuita Giovanni Maria Bernardoni, a poszczególne kaplice o poruszających wyobraźnię formach flamandzki architekt i złotnik Paulus Baudaert. W 1611 roku zmarł bratanek i imiennik Mikołaja, syn nieżyjącego już od pewnego czasu Jana. Stryj prawdopodobnie już dwa lata wcześniej, gdy młodzieniec wstąpił do zakonu bernardynów, przejął Zebrzydowice. W sąsiedztwie Brodów zaszła jeszcze jedna istotna zmiana – w 1617 roku Zebrzydowski lokował przy wiodącej do klasztoru drodze miasteczko Zebrzydów, z którym omawianą miejscowość miały w przyszłości połączyć więzi gospodarcze.
O tym, co działo się w samych Brodach po wyprowadzce Mikołaja, wiadomo bardzo niewiele. Wydaje się, że dwór uległ zniszczeniu albo został przekazany bernardynom. Bez wątpienia na terenie wsi w późniejszym okresie funkcjonował należący do klasztoru folwark. W 1609 roku Mikołaj oficjalnie nadał go zakonnikom wraz z młynem. U schyłku XVII wieku sporządzono dość szczegółowy opis folwarku klasztornego w Brodach. W jego skład wchodził dwór z zabudowaniami gospodarczymi obejmującymi chlewy, oborę, dwie stajnie, wozownię oraz browar i murowaną piwnicę do przechowywania piwa. W inwentarzu wspomniano trzech młynarzy, stąd wniosek, że w osadzie działał więcej niż jeden młyn.
Mikołaj zmarł w 1623 roku, a olbrzymią schedę po nim, w tym Brody, przejął jego syn Jan. To za jego czasów, w 1642 roku ukończono kaplicę Grobu Matki Boskiej, która w XX wieku miała przyjąć funkcję kościoła parafialnego dla mieszkańców Brodów. Tymczasem jednak wieś pozostawała w okręgu istniejącej parafii św. Michała Archanioła w Zebrzydowicach (więcej na ten temat w tekście poświęconym parafii w Brodach).
Mieszkańcy Brodów, podobnie jak ich sąsiedzi z okolicznych wsi, przeżyli szczególnie ciężkie chwile, gdy zdążające ku lanckorońskiej warowni wojska szwedzkie splądrowały okolicę. Bogaty klasztor był dla najeźdźców prawdziwą skarbnicą cennych łupów. Zapewne w grupie miejscowych, którzy usiłowali bezskutecznie bronić zakonników znaleźli się również brodzianie. Duża część domów i zabudowań gospodarczych w tym rejonie została splądrowana i spalona. Trudno ocenić, ilu okolicznych chłopów i mieszczan z Zebrzydowa straciło w tym ciężkim czasie życie, jeśli nie od kuli lub szabli, to z powodu chorób zakaźnych przenoszonych przez oddziały wojskowe.
W 1667 roku zmarł Michał Zebrzydowski, wnuk Mikołaja i ostatni noszący to nazwisko właściciel dóbr, w tym Brodów. Dziedzictwo przejął po nim mąż córki Michała, Anny – Jan Karol Czartoryski. W rękach Czartoryskich wieś pozostała przez cały XVIII wiek. Brodzcy chłopi od średniowiecza utrzymywali się rzecz jasna głównie z rolnictwa, ale w epoce nowożytnej, a z pewnością w XVIII stuleciu, w tej i innych pobliskich wsiach oraz miasteczku Zebrzydów rozwijały się już na szerszą skalę dwie gałęzie rzemiosła – szewstwo i stolarstwo, które miały w przyszłości rozsławić tę okolicę.
Po pierwszym rozbiorze Brody znalazły się w granicach monarchii Habsburgów. W ostatnim dwudziestoleciu XVIII wieku powstał z inicjatywy władz austriackich tzw. trakt cesarski – nowy utwardzony gościniec biegnący ze Lwowa do Białej. Usprawniło to komunikację i przyczyniło się do rozwoju okolicznych miejscowości. Za czasów, gdy włości należące niegdyś do Zebrzydowskich znajdowały się w rękach księcia Kazimierza Czartoryskiego, zarządzał nimi osiadły w Brodach Jan Kanty Brandys. Po śmierci księcia, w 1835 roku to dawny zarządca wykupił od jego spadkobierców część dóbr, w tym Brody.
Jeszcze w czasach, gdy jedynie zarządzał majątkiem Czartoryskich, Brandys wzniósł w Brodach nowy dwór. Po upadku powstania listopadowego siedziba Jana Kantego stała się punktem kontaktowym dla emisariuszy pomagających przebywającym na emigracji powstańcom w zachowaniu łączności z ojczyzną. Działał tu konspiracyjny punkt poczty obywatelskiej. Kolejny dziedzic, Wojciech Brandys przeżył w tym samym miejscu wyjątkowo dramatyczne chwile. Podczas tzw. rabacji galicyjskiej na siedzibę właściciela dóbr napadli zbuntowani chłopi, plądrując ją bezlitośnie, a samego pana więżąc. Brandys miał dużo szczęścia – uszedł z życiem uwolniony przez starostę wadowickiego.
W 1850 roku w rezydencji Brandysów przebywał Józef Łepkowski – profesor archeologii Uniwersytetu Jagiellońskiego i badacz zabytków Krakowa i okolic. To tu wyszła spod jego pióra monografia pobliskiej Kalwarii Zebrzydowskiej.
W 1875 roku majątek odziedziczył po Wojciechu jego syn Stanisław, a po tym ostatnim w 1883 roku jego z kolei potomkowie – Wojciech i Jan. Dobra były dzielone przez rodzeństwo, część sprzedano. Resztę rodzinnego majątku wraz z Brodami przejął w końcu Jan Stanisław Brandys. Rodzina dbała o rozwój ekonomiczny swoich włości. Za czasów Brandysów w Brodach działał tartak wodny, funkcjonowała również gorzelnia i destylarnia spirytusu. W 1864 roku powstała szkoła ludowa. Wydaje się, że brodzianie chętnie posyłali swoje dzieci na naukę. W 1895 roku placówka miała 181 uczniów. Stolarze z Brodów zostali przywołani m.in. w opisie Kalwarii Zebrzydowskiej (to miano nosił dawny Zebrzydów od około 1890 roku) umieszczonym wraz z aktem erekcyjnym w murze założonej 1897 roku w miasteczku Krajowej Szkoły Stolarskiej.
Pisząc o dziewiętnastowiecznych Brodach, nie można nie wspomnieć o osiadłej we wsi dużej społeczności żydowskiej. W nieodległej Kalwarii aż do czasów Jana Kantego Brandysa obowiązywał zakaz osiedlania się innowierców. Podobne restrykcje nie dotyczyły omawianej miejscowości. We wsi funkcjonowała synagoga i łaźnia rytualna.
W drugiej połowie XIX wieku powstała linia kolejowa łącząca Kraków i Zakopane ze stacją w Kalwarii. Także mieszkańcy pobliskich Brodów zyskali dzięki temu możliwość błyskawicznego dotarcia do Krakowa. Wzrosła intensywność wymiany kulturowej i gospodarczej z największym ośrodkiem miejskim regionu. Brodzcy rzemieślnicy zyskali również szybszy i łatwiejszy dostęp do tamtejszego rynku zbytu. Na początku XX wieku dom zajezdny w Brodach prowadziła Ryfka Grunkraut. Warto wspomnieć, że Brody miały wówczas ponad 1400 mieszkańców, niewiele mniej niż pobliskie miasto – Kalwaria Zebrzydowska.
Początek XX wieku zapisał się w dziejach miejscowości kolejnymi zmianami właścicieli. Na początku stulecia majątek nabył hrabia Ludwik Zygmunt Jaxa Dębicki. Wieś i dwór nie pozostały w jego rękach długo i wkrótce przeszły na własność Bronisława Schwanitza Szwantowskiego.
Na przełomie 1908 i 1909 roku powstała Ochotnicza Straż Pożarna w Brodach. We wsi wciąż jeszcze dominowała zabudowa drewniana. Zagrożenie pożarem spędzało mieszkańcom sen z powiek. Istnienie drużyny przeszkolonej do walki z rozprzestrzeniającym się ogniem i mającej do dyspozycji profesjonalny sprzęt podniosło poziom bezpieczeństwa. Pierwsze wyjazdy do pożarów odbywały się na konnym wozie (brodzka OSP doczekała się samochodu dopiero w 1949 roku). Pierwszą remizą była drewniana szopa wybudowana dzięki ofiarności mieszkańców.
W 1911 roku Brody zakupił Ludwik Mikołaj Hemmerling. Ten zamożny przedsiębiorca i właściciel ziemski pochodzenia żydowskiego dorobił się znacznego majątku podczas wieloletniego pobytu w Stanach Zjednoczonych. Wyemigrował w 1885 roku, wrócił do ojczyzny po odzyskaniu przez Polskę niepodległości i niedługo później został senatorem RP. Dzięki jego politycznemu zaangażowaniu ściany dworu w Brodach były milczącymi świadkami negocjacji pomiędzy przedstawicielami Polskiego Stronnictwa Ludowego „Piast” pod przewodnictwem Wincentego Witosa oraz Chrześcijańskiej Demokracji i Związku Ludowo-Narodowego. Efektem zwartego wówczas „paktu lanckorońskiego” było stworzenie koalicji. Witos mógł sformować pierwszy rząd tzw. Chjeno-Piasta. Także wielu brodzian było zaangażowanych w ruch ludowy. Sam Hammerling starał się aktywizować mieszkańców należących do niego dóbr. Z inicjatywy senatora powstał we wsi Dom Ludowy. Także brodzka OSP otrzymała w nim pomieszczenie z przeznaczeniem na świetlicę.
Ostatnim przedwojennym właścicielem miejscowości i dworu była nie osoba prywatna, lecz instytucja. W 1926 roku dobra zostały zakupione przez Związek Nauczycielstwa Szkół Powszechnych w Polsce. W całym dwudziestoleciu międzywojennym brodzcy stolarze znajdowali zatrudnienie w rozwijających się w Kalwarii Zebrzydowskiej zakładach meblarskich, m.in. istniejącej do lat trzydziestych Parowej Fabryce Mebli Szczepana Łojka. Tuż przed wybuchem wojny zamożny inwestor Antoni Pacut, który podobnie jak niegdyś Hammerling dorobił się podczas pobytu w Ameryce, założył w przysiółku wsi zwanym Solcem ośrodek wypoczynkowy. W lesie nad potokiem wybudowano domki letniskowe, basen i restaurację.
Podczas drugiej wojny światowej Brody znalazły się w granicach Generalnego Gubernatorstwa. Większość żydowskich mieszkańców wsi straciła życie w obozach koncentracyjnych. Okupacyjna codzienność upływała w atmosferze strachu i terroru. Groza tamtych dni została oddana we wspomnieniach mieszkanki Brodów, pani Anny Żurek opublikowanych kilka lat temu na łamach lokalnego czasopisma „Kalwariarz”:
„Pewnego dnia pod koniec okupacji bardzo dużo wojska niemieckiego było na stacji, bo wycofywało się powoli koleją. Nagle nadleciały rosyjskie samoloty, zaczęły strzelać i zrzucać jakieś bomby rozpryskowe. W tym dniu był bardzo silny wiatr zachodni i te bomby, zamiast spadać na zamierzony cel, którym były tory, wagony i wojsko, zostały zepchnięte aż za pobliską rzekę Cedron. I tam pozabijały mieszkańców. Do naszej piwnicy schronili się żołnierze, a my z mamą już się tam nie zmieściłyśmy, więc mama z małą siostrą zaczęła uciekać w stronę rzeki, choć ojciec wołał za nią, aby została. Jak samoloty zaczęły nas ostrzeliwać z karabinów maszynowych, mama upadła na śnieg z siostrą na plecach, a ja wskoczyłam pod wysoki brzeg rzeki i tam zaczęłam się modlić. O to, żeby mamie nic się nie stało i o siebie, robiąc niemal ostatni «rachunek sumienia», bo byłam pewna, że to jest moja ostatnia chwila. Ale stało się inaczej. Po nalocie mama podniosła się z ziemi cała i zdrowa z małą siostrą, chociaż wokół nich było pełno łusek po nabojach. Ja również wyszłam spod brzegu i udałyśmy się w stronę domu. Raptem usłyszałyśmy wielki krzyk zza rzeki – od willi, w której mieszkał dyrektor Szkoły Stolarskiej. Okazało się, że wyszedł z trzema synami za dom, aby obserwować bombardowanie stacji. Wszyscy zginęli od bomby, która rozprysnęła się obok nich. Ojciec miał lat 40, a synowie po 19, 18 i 16 lat. Naprzeciwko mieszkała siostra tego pana, wyszła wtedy po wodę do studni i też zginęła na miejscu. Drogą obok w tym czasie przejeżdżało wojsko niemieckie i nikomu z nich nic się nie stało. Tylko na trzeci dzień w pobliskich Zebrzydowicach odbyło się 5 pogrzebów z tej pechowej rodziny”.
Po wycofaniu się wojsk niemieckich nastały również niełatwe czasy komunizmu. Mieszkańcy Brodów radzili sobie w nowych realiach społeczno-politycznych jak mogli. Po drugiej wojnie światowej w brodzkim dworze mieściła się Spółdzielnia Owocowo-Warzywnicza przemianowana następnie na Państwowe Przedsiębiorstwo Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego. Inicjatorem uruchomienia spółdzielni i produkcji przetworów owocowych i warzywnych (soków, win, konfitur) był Józef Marek – przedsiębiorczy inżynier ze Skawinek, założyciel słynnych do dziś zakładów w Tymbarku. Po upadku komunizmu przedsiębiorstwo przekształciło się w spółkę „Brodvin”. W XX wieku mieszkańcy Brodów wciąż trudnili się również szewstwem i stolarstwem.
Jak zostało wspomniane, brodzianie już w XIX wieku rozumieli potrzebę zapewnienia dzieciom edukacji. Pod koniec lat sześćdziesiątych istniejący wówczas budynek szkoły, choć murowany, nie odpowiadał w pełni potrzebom lokalnej społeczności. Grupa zdeterminowanych mieszkańców postanowiła zawalczyć o budowę nowoczesnej placówki. Powołano Komitet Budowy Szkoły. Jego członkowie włożyli wiele wysiłku w zdobywanie niezbędnych zezwoleń, funduszy i przygotowanie planów. Kiedy w połowie kolejnej dekady projekt wydawał się bliski realizacji, komunistyczne władze przeprowadziły reformę administracyjną. Brody stały się peryferyjną miejscowością województwa bielskiego. O realizację powziętych zamierzeń komitet musiał stoczyć batalię z nowymi urzędnikami. Za reformą administracyjną poszły zmiany w systemie edukacji. Zaplanowany budynek był za mały, by sprostać nowym wyzwaniom (miały powstać dziesięcioklasowe szkoły podstawowe oraz gminne szkoły zbiorcze). Powstała konieczność sporządzenia nowych projektów. Po wielu trudnościach udało się rozpocząć budowę. W pracach uczestniczyła cała społeczność, w tym dzieci, nauczyciele, rodzice, lokalni rzemieślnicy. Organizowano festyny i inne wydarzenia, w czasie których zbierano fundusze na dalsze prace. Budynek został oficjalnie oddany do użytku w 1983 roku, ale lekcje odbywały się w nowych murach już od października 1980 roku. Powstała również kładka wiodąca do nowej placówki. Ponieważ władze wycofały się z planowanej reformy edukacji, istniało ryzyko, że wzniesiony takim nakładem sił i środków budynek nie będzie w pełni wykorzystany. Wobec powyższego zorganizowano w nim również przedszkole i działający do 1996 roku Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy.
Jeszcze w na początku lat siedemdziesiątych utworzono w Brodach Ludowy Klub Sportowy „Cedron” Brody. Na użytek jego członków przeznaczono wyposażony w szatnie budynek oraz dwa boiska. Klub do dziś propaguje aktywność sportową wśród miejscowej młodzieży. W 1977 roku powstała również w brodzkim Domu Ludowym filia Biblioteki Publicznej w Kalwarii Zebrzydowskiej. Zbiory oddziału w 2013 roku liczyły ponad 6 tysięcy tomów.
W 1985 roku brodzka OSP otrzymała całość wzniesionego w dwudziestoleciu międzywojennym Domu Ludowego, który od tej pory nazywany był Domem Strażaka. Paradoksalnie należał on do budynków najbardziej uszkodzonych w czasie dwóch katastrofalnych powodzi, które nawiedziły miejscowość, powodując olbrzymie straty. W 1997 roku wystąpiła z brzegów spokojna i niepozorna zazwyczaj Skawinka. Woda zalała niektóre zabudowania, w tym remizę, do wysokości półtora metra. Historia powtórzyła się, z jeszcze większymi stratami w 2002 roku.
W okresie PRL dość prężnie działał również ośrodek wypoczynkowy w Solcu. Zakłady z Krakowa i Skawiny chętnie wykorzystywały go na potrzeby swoich pracowników. W 1996 roku kompleks został przejęty przez Zarząd Miasta Kalwarii Zebrzydowskiej. Próżno dziś jednak szukać przedwojennego basenu kąpielowego. Na jego miejscu stanęła karczma.
W czasach Polski Ludowej, mimo niesprzyjających warunków w Brodach wciąż działały warsztaty szewskie. W 1971 roku w Kalwarii Zebrzydowskiej założono Cech Rzemiosł Różnych, w którym znaleźli się rzemieślnicy z miasteczka, ale także Brodów, Bugaja i Zebrzydowic.
Obecnie Brody są jednym z głównych ośrodków „kalwaryjskiego zagłębia obuwniczego” (obok Stanisława Górnego i Dolnego oraz Przytkowic i Zebrzydowic). W latach dziewięćdziesiątych w pełni odrodziła się inicjatywa prywatna, otworzyły się również rynki krajów dawnego Bloku Wschodniego. „Prawie w każdym domu znajduje się albo warsztat szewski, albo warsztat stolarski, albo hurtownia, albo sklep. Produkuje się i sprzedaje nieomal wszystko, co związane jest z obuwnictwem i stolarstwem. […] Na to zbiegł się także upadek pobliskiego «szewskiego giganta» – Południowych Zakładów Przemysłu Skórzanego «Chełmek». Doskonali fachowcy z «Chełmka» założyli własne warsztaty i fabryczki w rejonie Kalwarii Zebrzydowskiej. Znacznie wzrosła zamożność mieszkańców okolicznych wsi. Świadczy o tym między innymi dużo bogato wyglądających domów i willi” („Plan odnowy miejscowości Brody na lata 2013-2020”).
W pamięci mieszkańców Brodów zapisały się również dwie wizyty Jana Pawła II w kalwaryjskim sanktuarium – w 1978 i 2002 roku oraz pielgrzymka Benedykta XVI z 2006 roku.

Ciekawostki

Rzeczka Skawinka, która w topografii ufundowanej przez Mikołaja Zebrzydowskiego Kalwarii miała odwzorowywać potok Cedron w Jerozolimie (przejęła zresztą jego nazwę) płynie w odwrotnym kierunku niż jej odpowiednik w Ziemi Świętej.
W brodzkiej szkole pamięta się o przeszłości – z myślą o uczniach klas szóstych i pierwszych gimnazjum (obecnie siódmych) przy Zespole Szkół nr 2 (dziś Szkoła Podstawowa) powstało koło „Mały Radwanita”, którego członkowie mieli za zadanie wcielać w życie kodeks rycerski, organizować pokazy walk i kultywować pamięć o Zebrzydowskich.

Kalendarium

1
1325

W wykazach świętopietrza potwierdzono istnienie parafii św. Michała Archanioła w Zebrzydowicach, do której wówczas należała dzisiejsza parafia w Brodach.

2
1385

Najstarsza wzmianka źródłowa o wsi Brody została zamieszczona w jednej z krakowskich ksiąg sądowych, kiedy Mikołaj z Brodów toczył spór z niejakim Tomkiem zwanym Łąkwą.

3
1457

Po raz pierwszy pojawia się nazwisko odmiejscowe - wzmiankowany był Mikołaj Brodzki z Brodów, syn Piotra. Istnieją przypuszczenia, że wówczas istniał we wsi dwór należący do tej rodziny.

4
od 1470 do 1480

W tym czasie właścicielami części wsi byli Zebrzydowscy herbu Radwan, co Jan Długosz zanotował w "Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis" ("Księgi uposażeń diecezji krakowskiej").

5
15 wiek

We wzmiankach źródłowych notowane były osoby dzierżące równocześnie Brody i Zebrzydowice, poczynając od Tomasza z Rachwałowic, dziedzica Brodów i Zebrzydowic.

6
1529

Z Brodów i Zebrzydowic w tym czasie łącznie odprowadzano rocznie 24 grzywny dziesięciny pieniężnej biskupom krakowskim oraz dziesięcinę snopową z pól folwarcznych plebanowi w Zebrzydowicach, co zanotowano w wykazach dochodów diecezji krakowskiej ("Liber retaxationum").

7
16 wiek

Prawdopodobnie wtedy Mikołaj Zebrzydowski, syn Floriana, objął spadek rodzinny i zamieszkał w brodzkim dworze.

8
1597

Z Jerozolimy powrócił Hieronim Strzała, zaufany człowiek Zebrzydowskiego, który przywiózł model kościoła Ukrzyżowania i Grobu Chrystusa oraz opis Jerozolimy pióra Chrystiana Chruysa (Andrychomiusza).

9
1600

Powstały fundamenty kościoła Ukrzyżowania.

10
1602

Mikołaj Zebrzydowski rozpoczął budowę sanktuarium Męki Pańskiej na stokach Góry Żarek.

11
1609

Mikołaj Zebrzydowski przekazał zakonnikom folwark wraz z młynem.

12
1609

Ukończono budowanie świątyni klasztornej p.w. Matki Boskiej Anielskiej (proj. Giovanni Maria Bernardoni).

13
1611

Z inicjatywy Mikołaja Zebrzydowskiego, u podnóża Góry Lanckorońskiej, wzniesiono pierwotną kaplicę Grobu Matki Boskiej, która po przebudowach dzisiaj pełni funkcję kościoła parafialnego w Brodach.

14
1611

Umiera bratanek i imiennik Mikołaja Zebrzydowskiego, syn nieżyjącego już Jana.

15
1615

Wokół kaplicy zaczęto wznosić mury większego założenia.

16
1617

Zebrzydowski lokował przy wiodącej do klasztoru drodze miasteczko Zebrzydów.

17
1620

Prace budowlane zostały przerwane w związku ze śmiercią fundatora - Mikołaja Zebrzydowskiego.

18
1623

Umiera Mikołaj Zebrzydowski, a jego włości, w tym Brody, odziedziczył jego syn Jan.

19
1642

Ukończenie prac budowlanych nad większym założeniem wokół kaplicy Grobu Matki Boskiej.

20
07.09.1642

Konsekracja kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny przez biskupa Tomasza Oborskiego.

21
od 17 wiek do 17 wiek

Odrestaurowano ukrytą we wnętrzu kościoła kapliczkę Grobu Matki Boskiej. Umieszczono nad nią, w głównym kościele, nowy ołtarz.

22
1667

Umiera Michał Zebrzydowski, wnuk Mikołaja, ostatni noszący to nazwisko właściciel dóbr, w tym Brodów. Dziedzictwo po nim przejął Jan Karol Czartoryski, mąż córki Anny.

23
od 17 wiek do 17 wiek

Wzniesiono drewniany, złożony z kilku pomieszczeń dom dla zakonników.

24
17 wiek

Sporządzono dość szczegółowy opis folwarku klasztornego w Brodach.

25
18 wiek

Przez całe stulecie wieś była w rękach Czartoryskich.

26
18 wiek

Po pierwszym rozbiorze Brody znalazły się w granicach monarchii Habsburgów.

27
od 18 wiek do 19 wiek

Prowadzono prace przy nowej, marmurowej posadzce w świątyni.

28
19 wiek

Z inicjatywy gwardiana klasztornego ojca Gaudentego Tynela zamieniono drewnianą rezydencję dla zakonników na murowaną.

29
1835

Jan Kandy Brandys, dawny zarządca włościami księcia Czartoryskiego, po jego śmierci wykupił od jego spadkobierców część dóbr, w tym Brody.

30
1850

Józef Łepkowski stworzył monografię kalwaryjskiego założenia, w dziele tym opisał kościół parafialny w Brodach.

31
19 wiek

Powstała linia kolejowa łącząca Kraków i Zakopane ze stacją w Kalwarii. Przyczyniło się to do rozwoju Brodów, wymiany kulturowej i gospodarczej z największymi ośrodkami tego regionu.

32
1864

Zostaje założona szkoła ludowa.

33
1875

Po Wojciechu Brandysie majątek, w tym Brody, odziedziczył jego syn Stanisław.

34
1883

Po Stanisławie Brandysie jego majątek ziemski, w tym Brody, odziedziczyli jego potomkowie - Wojciech i Jan. Dobra były dzielone między rodzeństwo, część sprzedano.

35
1895

Według źródeł wówczas do szkoły w Brodach chodziło 181 uczniów.

36
1897

Założono Krajową Szkołę Stolarską.

37
20 wiek

Zajazd w Brodach prowadziła Ryfka Grunkraut. Brody wówczas liczyły ponad 1400 mieszkańców, niewiele mniej niż pobliska Kalwaria.

38
20 wiek

Na początku stulecia majątek, w tym Brody, nabył hrabia Ludwik Zygmunt Jaxa Dębicki.Wkrótce po nim ziemie przejął Bronisław Schwanitz Szwantowski.

39
1902

Ksiądz Stefan Podworski podwyższył dom dla zakonników o jedno piętro.

40
od 1908 do 1909

W Brodach powstała Ochotnicza Straż Pożarna. Pierwszą remizą była drewniana szopa wybudowana dzięki ofiarności mieszkańców.

41
1909

Z inicjatywy rezydenta przy świątyni, ojca Stefana Podworskiego, rozpoczęto generalny remont świątyni. Wybudowano wówczas m.in. mur oporowy z grotą Matki Boskiej z Lourdes.

42
1911

Brody zakupił Ludwik Mikołaj Hemmerling, zamożny przedsiębiorca i właściciel ziemski pochodzenia żydowskiego. Z jego inicjatywy w Brodach utworzono Dom Ludowy.

43
15.08.1911

Uroczystość 300-lecia istnienia kaplicy Grobu Matki Boskiej. Wtedy też miało miejsce poświęcenie groty Matki Boskiej z Lourdes przez sufragana krakowskiego biskupa Anatola Nowaka.

44
20 wiek

Dzięki zaangażowaniu Hemmerlinga w brodzkim dworze zawarto tzw. pakt lanckoroński, który umożliwił później Wincentemu Witosowi sformowanie pierwszego rządu.

45
1926

Dobra ziemskie, w tym Brody zostały zakupione przez Związek Nauczycielstwa Szkół Powszechnych w Polsce.

46
od 20 wiek do 20 wiek

Podczas II wojny światowej Brody znalazły się w granicach Centralnego Gubernatorstwa.

47
20 wiek

Po II wojnie światowej w brodzkim dworze mieściła się Spółdzielnia Owocowo-Warzywnicza przemianowana następnie na Państwowe Przedsiębiorstwo Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego. Inicjatorem tego przedsięwzięcia był Józef Marek.

48
20 wiek

Utworzono w Brodach Klub Sportowy "Cedron" Brody.

49
1978

Papież Jan Paweł II podczas pielgrzymki gościł na górze Żarek.

50
20 wiek

Wzniesiono nowy dom służący potrzebom wiernych i zakonników sprawujących pieczę nad kościołem.

51
1983

Po usilnych staraniach całej społeczności otworzono nową szkołę w Brodach, chociaż lekcje w nowym budynku były prowadzone już od października 1980 roku.

52
1985

Brodzka OSP otrzymała do użytku wzniesiony w okresie międzywojennym Dom Ludowy, który od tamtej pory był nazywany Domem Strażaka.

53
25.12.1985

Kardynał Franciszek Macharski wydał dekret powołujący do życia Ośrodek Duszpasterski przy kościele Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Brodach.

54
24.10.1992

Kardynał Macharski wydał dekret zezwalający na utworzenie odrębnej parafii w Brodach.

55
22.11.1992

Erygowano parafię Najświętszej Marii Panny w Brodach.

56
11.1992

Parafia w Brodach otrzymała własny cmentarz.

57
1997

Brody dotknęła powódź - wylała rzeka Skawinka.

58
2002

Brody dotknęła druga powódź.

59
10.2002

Biskup Jan Szkodoń podczas wizytacji kanoniczej konsekrował kaplicę Zmartwychwstania Pańskiego wzniesioną na cmentarzu parafialnym.

60
2002

Papież Jan Paweł II podczas pielgrzymki gościł na górze Żarek.

61
2006

Papież Benedykt XVI podczas pielgrzymki gościł na górze Żarek.

Jak cytować?

Emilia Karpacz, "Brody", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/miejscowosci/brody-10

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności