Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Brodach

Dzieje zabytku

Historia budowli jest bezpośrednio związana z powstaniem sanktuarium Męki Pańskiej w Kalwarii Zebrzydowskiej. Fundator założenia świątynnego – Mikołaj Zebrzydowski zlecił wykonanie pomiarów Szczęsnemu Żebrawskiemu w Ziemi Świętej, który wyznaczył odległości między poszczególnymi sakralnymi obiektami i miejscami. Klasztor bernardynów oraz kościół główny zaprojektował włoski architekt Giovanni Maria Bernardoni, a prace przy budowie kontynuował flamandzki złotnik i architekt Paweł Baudarth. Artysta ten zaprojektował również kaplicę Grobu Matki Bożej. Wybudowano ją u podnóża Góry Lanckorońskiej, na terenie należącym do wsi Brody w 1611 roku. Forma architektoniczna budowli nawiązywała kształtem do sarkofagu o sklepieniu krzyżowym, który oświetlony był jednym małym okienkiem. Wewnątrz znajdowała się figurka śpiącej Matki Boskiej, ułożonej na kamiennym podeście. W 1620 roku zmarł jednak fundator i prace na jakiś czas wstrzymano. Budowę wznowił jego syn – Jan Zebrzydowski. Ponieważ teren wokół nowej świątyni był podmokły fundamenty wsparto sześcioma przyporami z kamiennych ciosów. Budowę ukończono w latach 1623-1630. Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny został konsekrowany przez biskupa Tomasza Oborskiego 7 września 1642. W kolejnych latach w umieszczonej wewnątrz świątyni kaplicą z figurą Matki Boskiej wzniesiono nowy ołtarz. Następnie wybudowano obok świątyni drewniany dom dla zakonników, który w XIX wieku zastąpiono murowanym.

Obecnie wnętrze świątyni jest przede wszystkim wyposażone w dzieła, które wykonał miejscowym stolarz i snycerz, brat zakonny Jan Tuliński. Szczególnie wyjątkowy jest ołtarz główny, który zakonnik zaprojektował jako monumentalną nastawę, będącą wyrazem rozbudowanej scenografii, przygotowanej na organizację dużych uroczystości odpustowych w Kalwarii Zebrzydowskiej. Nie wiadomo kiedy do świątyni przeniesiono najcenniejszy obiekt – obraz Ecce Homo, zwany Panem Jezusem Nazareńskim, namalowany w XVI wieku. Wizerunek umieszczono w północnym ołtarzu bocznym, w którym obecnie przechowywana jest jego kopia (oryginał znajduje się w klasztornym oratorium). Na początku XIX wieku świątynia uległa dużej modernizacji. Wewnątrz ułożono marmurową posadzkę, a na zewnątrz u wejścia do świątyni marmurowe schody. W tym czasie powstały również figury dwunastu apostołów na kamiennych cokołach przed fasadą (1823 rok). W 1870 roku Dydak Baturyna wykonał polichromię ścienną, na którą składają się kompozycje ujęte w uszate malowane ramy. Kolejny generalny remont świątyni przeprowadzono dopiero w 1909 roku z inicjatywy rezydenta przy kaplicy ojca Stefana Podworskiego. Wówczas zastąpiono otaczający świątynię mur – żelaznym ogrodzeniem. Ponadto na placu przykościelnym wybudowano mur z grotą Matki Boskiej z Lourdes. Miejsce to poświęcił 15 sierpnia 1911 sufragan krakowski biskup Anatol Nowak. Nowy dom służący potrzebom zakonników sprawujących opiekę nad kościołem postawiono po 1980 roku aranżując w nim również pomieszczenia dla wiernych, m.in. salkę katechetyczną.

Opis

Kościół należy do zespołu dróżek Matki Boskiej, położnych w obrębie klasztoru w Kalwarii Zebrzydowskiej. Świątynia jest położna w centrum wsi, na wschód od głównej drogi, na placu otoczonym kamiennym murem z żeliwnym płotem, który od frontu ozdobiony jest figurami 12 apostołów, umieszczonymi na wysokich cokołach. Główne wejście na plac prowadzi przez bramę od zachodu, flankowaną dwoma filarami, na których ustawione są klasycystyczne wazony. Drugie wejście usytuowane jest od wschodu przez murowaną bramę, nakrytą daszkiem dwuspadowym, na którym ustawiona jest figura grającego na trąbie anioła. Trzecie wejście znajduje się od północy.

Kościół jest budowlą orientowaną, założoną na planie prostokąta, jednonawową, zamkniętą półkolistą absydą. Od zachodu przylega kruchta na planie prostokąta, zamkniętego z jednej strony półkoliście. Wewnątrz kościół dwupiętrowy. Na parterze część wschodnia świątyni podniesiona jest o siedem stopni, oddzielona od nawy trzema półkolistymi arkadami, wspartymi na czterech filarach i ustawionymi przed nimi półkolumnami, które wspierają pełne belkowanie, wyłamane na osiach. W przyłuczach płskorzeźbione główki aniołków. Na fryzie złocony napis: „EIA ADVOCATA NOSTRA OCVLOS MISERICORDES AD NOS CONVERTE ET IESVM BENEDICTV FRCTVM NOBIS OSTENDE”. Za środkową arkadą usytuowana jest niewielka, najstarsza część świątyni – Grób Matki Boskiej, na rzucie prostokąta, sklepiony krzyżowo. W ścianach bocznych nawy są półkoliście zamknięte wnęki na ołtarze. Od zachodu chór muzyczny wsparty jest na trzech arkadach filarowych. Wnętrze obiega drewniany ganek wsparty na metalowych wspornikach, a w części wschodniej i zachodniej na trzech murowanych arkadach. Podniebienie ganku zdobione jest geometrycznym stiukiem. W części nawowej świątyni znajduje się sklepienie kolebkowe z lunetami, w apsydzie hemisferyczne. Wnętrze doświetlone jest sześcioma małymi, okrągłymi oknami znajdującymi się na piętrze od strony północnej i południowej.

Fasada w dolnej części zaakcentowana jest przez monumentalną kruchtę w formie aediculi, założoną na rzucie prostokąta zamkniętego półkoliście. Ściany artykułowane są pięcioma półkolistymi arkadami, wspartymi na filarkach. Od zewnątrz osie ujęte są przez kanelowane kolumny, ustawione na wysokich cokołach, na tle pilastrów. Podpory wznoszą pełne belkowanie i wysunięty gzyms zdobiony kimationem i dekoracją kostkową. Nakrycie w formie kopuły półkolistej z latarnią. Belkowanie ozdobione jest dekoracją roślinną i główkami aniołków. Po bokach kruchty wysunięte są fragmenty muru oporowego do połowy wysokości fasady. Powyżej fasada flankowana przez dwie pary pilastrów z jońskimi kapitelami wspierającymi niepełne belkowanie. Pośrodku duże, półkoliste okno z metalową, dekoracyjną kratą. Szczyt trójkątny z oculusem pośrodku. Na szczycie ustawiona jest figura Najświętszej Marii Panny. Świątynia dookoła obwiedziona szerokim murem oporowym, nakrytym daszkiem, o ukośnych ścianach, flankowanych szkarpami, po sześć na każdej ścianie bocznej i dwoma na ścianie zachodniej oraz wschodniej. Powyżej elewacje ujęte pilastrami z kapitelami jońskimi wznoszącymi niepełne belkowanie. Na wschodniej ścianie półkolista apsyda, nakryta półkopułą. Kościół nakryty dachem siodłowym ze zdwojoną, wysoką latarnią pośrodku. Na narożach dachu ustawione wysokie obeliski na cokołach.

Zarys problematyki artystycznej

Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Brodach upamiętnia jerozolimską bazylikę w dolinie Gethsemani, wzniesioną w miejscu, w którym Matka Boska miała zostać wzięta do nieba. Budowla jest dwukondygnacyjna, w jej dolnej części znajduje się kaplica wybudowana w latach 1611-1615, w której umieszczony jest grób właściwy „sepulchrum” w formie sarkofagu. W miejscu tym odprawiana jest stacja „via funebris”. Powyżej wznosi się wybudowana w latach 1623-1630 kaplica z głównie barokowo-klasycystycznym wyposażeniem. „Via funebris” przechodzi płynnie w drugiej kondygnacji w stację „via assumptionis”, czyli Wniebowzięcia Matki Boskiej. Obie kondygnacje rozdziela napis: „EIA ADVOCATA NOSTRA OCVLOS MISERICORDES AD NOS CONVERTE ET IESVM BENEDICTV FRCTVM NOBIS OSTENDE”, który odnosi się do idei pośrednictwa Marii pomiędzy Bogiem i ludźmi.

Autor najstarszej części świątyni – Paweł Baudarth (Paulus Baudarth) urodził się przed 1580 rokiem. Był flamandzkim złotnikiem i architektem. Od początku XVII wieku przebywał na dworze Mikołaja Zebrzydowskiego. Kontynuował rozpoczętą przez Bernardoniego budowę kościoła i klasztoru w Kalwarii Zebrzydowskiej. Architekt jest również autorem 14 kaplic położonych w pobliżu sanktuarium na tzw. dróżkach kalwaryjskich, w tym Grobu Matki Boskiej w Brodach. Jego dzieła posiadają formy manieryzmu niderlandzkiego oraz renesansu włoskiego. Architekt pracował również przy rozbudowie Zamku w Suchej Beskidzkiej. Zmarł po 1617 roku. Całość Grobu Matki Bożej pod względem stylowym należy do wczesnego baroku. Uwidacznia się to wewnątrz świątyni w szerokim założeniu nawy na kształt obszernej sali, oświetlonej od góry i równomiernie podwójnym szeregiem okien, a także w detalach architektonicznych na zewnątrz świątyni. Kopuła kruchty posiada sylwetkę półeliptyczną, należy zatem już do nowego typu kopuł w przeciwieństwie do kopuł renesansowych o spokojnej sylwecie półkolistej. W Polsce po raz pierwszy zastosowano kopułę eliptyczną w kościele św. Piotra i św. Pawła w Krakowie, około 1619 roku (wcześniejsza kopuła była również w katedrze wawelskiej – jest to jednakże nieco inny typ kopuły). Zatem kopuła na kościele Grobu Matki Bożej w Brodach, wybudowana zaledwie kilka lat później po budowie kościoła św. Piotra i św. Pawła należy do jednego z najwcześniejszych tego typu elementów architektury barokowej w Polsce. Omawiając architekturę kościoła Grobu Matki Bożej warto również zwrócić uwagę na portal boczny północny, który jest niezwykle podobny do portali bocznych w fasadzie kościoła oo. kamedułów na Bielanach pod Krakowem.

Streszczenie

Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Brodach należy do zespołu dróżek Matki Boskiej, położnych w obrębie klasztoru w Kalwarii Zebrzydowskiej. Historia budowli jest bezpośrednio związana z powstaniem sanktuarium Męki Pańskiej w Kalwarii Zebrzydowskiej. Kościół w Brodach upamiętnia jerozolimską bazylikę w dolinie Gethsemani, wzniesioną w miejscu, w którym Matka Boska miała zostać wzięta do nieba. Budowla jest dwukondygnacyjna, w jej dolnej części znajduje się kaplica wybudowana w latach 1611-1615, w której umieszczony jest grób właściwy „sepulchrum” w formie sarkofagu. W miejscu tym odprawiana jest stacja „via funebris”. Powyżej wznosi się wybudowana w latach 1623-1630 kaplica z głównie barokowo-klasycystycznym wyposażeniem. „Via funebris” przechodzi płynnie w drugiej kondygnacji w „via assumptionis”, czyli Wniebowzięcia Matki Boskiej. Kościół w Brodach został konsekrowany przez biskupa Tomasza Oborskiego 7 września 1642.

Obecnie wnętrze świątyni jest przede wszystkim wyposażone w dzieła, które wykonał miejscowym stolarz i snycerz, brat zakonny Jan Tuliński. Szczególnie wyjątkowy jest ołtarz główny, który zakonnik zaprojektował jako monumentalną nastawę, będącą wyrazem rozbudowanej scenografii, przygotowanej na organizację dużych uroczystości odpustowych w Kalwarii Zebrzydowskiej. Nie wiadomo kiedy do świątyni przeniesiono najcenniejszy obiekt – obraz Ecce Homo, zwany Panem Jezusem Nazareńskim, namalowany w XVI wieku. Wizerunek umieszczono w północnym ołtarzu bocznym, w którym obecnie przechowywana jest jego kopia (oryginał znajduje się w klasztornym oratorium). Na początku XIX wieku świątynia uległa dużej modernizacji. Wewnątrz ułożono marmurową posadzkę, a na zewnątrz u wejścia do świątyni marmurowe schody. W tym czasie powstały również figury dwunastu apostołów na kamiennych cokołach przed fasadą (1823 rok). Z kolei w 1870 roku Dydak Baturyna wykonał polichromię ścienną, na którą składają się kompozycje ujęte w uszate malowane ramy.

Bibliografia