Ukrzyżowania

Dzieje zabytku

Ołtarz pod wezwaniem Świętego Krzyża ufundował w 1703 roku ksiądz Andrzej Strzałkowski dla Bractwa Ubogich Chrystusa Pana, które istniało w kościele w Racławicach od 1609 roku. Fundator został ukazany wraz z pięcioma członkami bractwa na obrazie, stanowiącym tło dla krucyfiksu, który umieszczono w polu głównym ołtarza.
W aktach archiwalnych ołtarz po raz pierwszy został wymieniony w wizytacji z 1728 roku „4-tu quasi ad Orientem Crucifixi Dñi Portatile”. W kolejnej wizytacji (z 1748 roku) wymieniono narzędzia Męki Pańskiej okalające pole główne „insignia Passionis Christi opere sculptoreo eleganter efformata”.
Ołtarz wraz z rzeźbami oraz obramieniami obrazów został odnowiony w 1823 roku staraniem księdza Jana Tymińskiego, który „kazał poodnawiać ołtarzów pięć nadpsutych przez zaciekanie deszczów”. Prace przeprowadził miejscowy organista Wojciech Kozub „tak co do dorabiania sztuk snycerskich w figurach popsutych przez zaciek deszczów, iż snycerz lepiey nie potrafi, iako też przez danie nowego grontu i farb, niemniey srebra y złota tymże figurom i ramom w ołtarzach”. Po konserwacji, na początku drugiej połowy XX wieku, ołtarz został ustawiony przy ścianie południowej, jednak wkrótce wrócił na pierwotne miejsce. Kolejną konserwację nastawy przeprowadził Eugeniusz Czuchorski w 1952 roku, a ostatnia konserwacja odbyła się w 2004 roku.

Opis

Nastawa ołtarzowa jednoosiowa, jednokondygnacyjna. Ołtarz prostopadłościenny, drewniany. Mensa z przodu dekorowana płyciną w kształcie prostokąta leżącego, malowaną na czerwono, w polu dwie gałązki palmowe i monogram IHS. Nastawa ustawiona jest na niskiej, trójosiowej predelli. Na osi głównej niewielkie tempietto, wsparte sześcioma kolumienkami z figurą Chrystusa Frasobliwego wewnątrz. Po bokach dwa obrazki z klęczącymi postaciami aniołów. Na osiach bocznych spływy wolutowe z półleżącymi postaciami aniołów oraz konsolki zdobione uskrzydlonymi główkami aniołków, skierowanymi na wprost. Predella podtrzymuje krucyfiks ustawiony na tle owalnego obrazu z Grupą Ukrzyżowania, obwiedzionego dokoła ramą z narzędziami Męki Pańskiej oraz bujną dekoracją ornamentu akantowego. Insygnia Arma Christii, kolejno od dołu, po lewej: obcęgi i młotek, pochodnia, włócznia z łańcuchem, kolumna, miecz z uchem Malchusa, rękawica, misa Piłata, Veraicon, misa z kośćmi do gry, suknia i drabina w jej tle, dzban Piłata, łańcuch i trzcina. U stóp krzyża napis: „Altare Confraternitatis Paupertatis Jesu Anno Dni 1703”. Po bokach dwie rzeźby aniołów. U dołu krzyża glob ziemski, opleciony przez węża; u góry na szczycie Veraikon i tarcza herbowa z herbem Szreniawa i literami „A. S. P. R.”. Dekoracja ornamentalna predelli okuciowa z kaboszonami, w kondygnacji akantowa. Polichromia struktury w kolorze bordowym, ornamentyka i profilowania złocone i srebrzone, detale czerwone.

Zarys problematyki artystycznej

W dotychczasowych badaniach nad wyposażeniem kościoła w Racławicach, wobec braku dokumentów archiwalnych odnośnie wykonawców, nie podjęto próby wskazania choćby kręgu potencjalnych autorów nastawy ołtarzowej. Ołtarz ma późnobarokową strukturę o cechach stylowych, podobnych do dwu ołtarzy bocznych znajdujących się w nawie. Ozdobiony jest ornamentem akantowym, charakterystycznym dla sztuki około 1700 roku. W bujne wici akantu wplecione są winne grona, nawiązujące do wątku pasyjnego. Datowanie to pokrywa się z fundacją ołtarza (1703 rok), zapisaną u stóp krzyża: „Altare Confraternitatis Pauperitatis Iesu An(n)o D(omi)ni 1703”. Ołtarz pod wezwaniem Świętego Krzyża ufundował ksiądz Andrzej Strzałkowski dla Bractwa Ubogich Chrystusa Pana. Bractwo to zostało założone w 1609 roku pod nazwą „Confraternitas papupertatis Christi Domini”. Fundator został ukazany wraz z pięcioma członkami bractwa na obrazie stanowiącym tło dla krucyfiksu umieszczonego w polu głównym ołtarza, miedzy Matką Boską, a krucyfiksem. Z jego ust płynie modlitwa: „Qui me plasmasti miserere mei”, tzn. „Któryś mnie utworzył, zmiłuj się nade mną”. Kwestię fundacji potwierdza również tarcza z herbem Szreniawa i inicjałami, podobnie jak w ołtarzach bocznych św. Andrzeja i św. Piotra, również fundacji Strzałkowskiego.
Ksiądz Andrzej Strzałkowski był plebanem racławickim w latach 1684-1704. Uprzednio był wikarym w kościele pw. Wszystkich Świętych w Krakowie. Ponadto był też plebanem w pobliskim Paczółtowicach. W kościele w Racławicach, na ścianie zachodniej, pod chórem muzycznym znajduje się portret oraz epitafium księdza.
Ołtarz Ukrzyżowania nie stanowi jednolitego dzieła sztuki składa się bowiem z elementów pochodzących z różnych okresów stylowych. Predella to pozostałość po starszym, manierystycznym ołtarzu, o czym między innymi świadczy bogata dekoracja snycerska z dominacją ornamentu okuciowego z kaboszonami. Ponadto predellę flankują dwie konsole z płaskorzeźbionymi główkami aniołków o charakterystycznych dla tego okresu fryzurach z „czubami” oraz dwa płaskorzeźbione aniołki na wolutowych spływach przy konsolach. W centralnej części predelli umieszczono tempietto z późniejszą, ludową rzeźbą Chrystusa Frasobliwego, prawdopodobnie z XVII wieku. Z pierwotną dekoracją predelli związane są z pewnością dwa niewielkie obrazki z klęczącymi aniołami o prowincjonalnym charakterze. Tak zakomponowana predellla, podzielona na trzy istotne części pozwala sądzić, iż manierystyczny ołtarz, którego stanowiła podstawę, mógł również cechować się trójpodziałem na szersze pole środkowe i dwa węższe, boczne. Charakter stylistyczny predelli świadczy również, że ołtarz mógł powstać wkrótce po dacie założenia Bractwa Ubogich Chrystusa Pana (1609 rok), ale nie później niż w latach trzydziestych XVII wieku, a więc mógł być pierwszym ołtarzem bractwa.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Ołtarz wraz z rzeźbami oraz obramieniami obrazów został odnowiony w 1823 roku staraniem księdza Jana Tymińskiego, który „kazał poodnawiać ołtarzów pięć nadpsutych przez zaciekanie deszczów”. Prace przeprowadził miejscowy organista Wojciech Kozub: „tak co do dorabiania sztuk snycerskich w figurach popsutych przez zaciek deszczów, iż snycerz lepiey nie potrafi, iako też przez danie nowego grontu i farb, niemniey srebra y złota tymże figurom i ramom w ołtarzach”. Kolejną konserwację przeprowadził w 1952 roku Eugeniusz Czuchorski, a ostatnią wykonano w 2004 roku.

Streszczenie

Ołtarz Ukrzyżowania został ufundowany w 1703 roku przez ks. Andrzeja Strzałkowskiego, o czym świadczy napis znajdujący się u stóp krzyża: „Altare Confraternitatis Pauperitatis Iesu An(n)o D(omi)ni 1703” oraz herb Szreniawa w literami „A. S. P. R.” w zwieńczeniu. Fundator ołtarza oraz dwóch, pozostałych ołtarzy bocznych w kościele był plebanem racławickim w latach 1684-1704, którego epitafium i portret znajduje się na ścianie zachodniej kościoła, pod chórem muzycznym.

Bibliografia