Ukrzyżowania

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
krakowski
Gmina
Jerzmanowice-Przeginia
Miejscowość
Racławice
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Krakowska
Dekanat
Bolechowice
Parafia
Parafia Narodzenia Najświętszej Marii Panny
Tagi
Bractwo Ubogich Chrystusa Pana ks. Andrzej Strzałkowski ołtarz boczny Ukrzyżowanie
Miejsce przechowywania
nawa, ściana północna
Identyfikator
DZIELO/13364
Kategoria
ołtarz
Dookreślenie zabytku
Ołtarz boczny
Ilość
1
Czas powstania
predella: XVII wiek; ołtarz: 1703 rok
Fundator
ksiądz Andrzej Strzałkowski
Technika i materiał
drewno liściaste i iglaste, techniki stolarskie, snycerskie i rzeźbiarskie, polichromowanie, złocenie, srebrzenie
Wymiary podstawowe
szerokość – 3,5 m
wysokość – 5,5 m
Autor noty katalogowej
Maria Działo
Domena Publiczna

Dzieje zabytku

Ołtarz pod wezwaniem Świętego Krzyża ufundował w 1703 roku ksiądz Andrzej Strzałkowski dla Bractwa Ubogich Chrystusa Pana, które istniało w kościele w Racławicach od 1609 roku. Fundator został ukazany wraz z pięcioma członkami bractwa na obrazie, stanowiącym tło dla krucyfiksu, który umieszczono w polu głównym ołtarza.
W aktach archiwalnych ołtarz po raz pierwszy został wymieniony w wizytacji z 1728 roku „4-tu quasi ad Orientem Crucifixi Dñi Portatile”. W kolejnej wizytacji (z 1748 roku) wymieniono narzędzia Męki Pańskiej okalające pole główne „insignia Passionis Christi opere sculptoreo eleganter efformata”.
Ołtarz wraz z rzeźbami oraz obramieniami obrazów został odnowiony w 1823 roku staraniem księdza Jana Tymińskiego, który „kazał poodnawiać ołtarzów pięć nadpsutych przez zaciekanie deszczów”. Prace przeprowadził miejscowy organista Wojciech Kozub „tak co do dorabiania sztuk snycerskich w figurach popsutych przez zaciek deszczów, iż snycerz lepiey nie potrafi, iako też przez danie nowego grontu i farb, niemniey srebra y złota tymże figurom i ramom w ołtarzach”. Po konserwacji, na początku drugiej połowy XX wieku, ołtarz został ustawiony przy ścianie południowej, jednak wkrótce wrócił na pierwotne miejsce. Kolejną konserwację nastawy przeprowadził Eugeniusz Czuchorski w 1952 roku, a ostatnia konserwacja odbyła się w 2004 roku.

Opis

Nastawa ołtarzowa jednoosiowa, jednokondygnacyjna. Ołtarz prostopadłościenny, drewniany. Mensa z przodu dekorowana płyciną w kształcie prostokąta leżącego, malowaną na czerwono, w polu dwie gałązki palmowe i monogram IHS. Nastawa ustawiona jest na niskiej, trójosiowej predelli. Na osi głównej niewielkie tempietto, wsparte sześcioma kolumienkami z figurą Chrystusa Frasobliwego wewnątrz. Po bokach dwa obrazki z klęczącymi postaciami aniołów. Na osiach bocznych spływy wolutowe z półleżącymi postaciami aniołów oraz konsolki zdobione uskrzydlonymi główkami aniołków, skierowanymi na wprost. Predella podtrzymuje krucyfiks ustawiony na tle owalnego obrazu z Grupą Ukrzyżowania, obwiedzionego dokoła ramą z narzędziami Męki Pańskiej oraz bujną dekoracją ornamentu akantowego. Insygnia Arma Christii, kolejno od dołu, po lewej: obcęgi i młotek, pochodnia, włócznia z łańcuchem, kolumna, miecz z uchem Malchusa, rękawica, misa Piłata, Veraicon, misa z kośćmi do gry, suknia i drabina w jej tle, dzban Piłata, łańcuch i trzcina. U stóp krzyża napis: „Altare Confraternitatis Paupertatis Jesu Anno Dni 1703”. Po bokach dwie rzeźby aniołów. U dołu krzyża glob ziemski, opleciony przez węża; u góry na szczycie Veraikon i tarcza herbowa z herbem Szreniawa i literami „A. S. P. R.”. Dekoracja ornamentalna predelli okuciowa z kaboszonami, w kondygnacji akantowa. Polichromia struktury w kolorze bordowym, ornamentyka i profilowania złocone i srebrzone, detale czerwone.

Zarys problematyki artystycznej

W dotychczasowych badaniach nad wyposażeniem kościoła w Racławicach, wobec braku dokumentów archiwalnych odnośnie wykonawców, nie podjęto próby wskazania choćby kręgu potencjalnych autorów nastawy ołtarzowej. Ołtarz ma późnobarokową strukturę o cechach stylowych, podobnych do dwu ołtarzy bocznych znajdujących się w nawie. Ozdobiony jest ornamentem akantowym, charakterystycznym dla sztuki około 1700 roku. W bujne wici akantu wplecione są winne grona, nawiązujące do wątku pasyjnego. Datowanie to pokrywa się z fundacją ołtarza (1703 rok), zapisaną u stóp krzyża: „Altare Confraternitatis Pauperitatis Iesu An(n)o D(omi)ni 1703”. Ołtarz pod wezwaniem Świętego Krzyża ufundował ksiądz Andrzej Strzałkowski dla Bractwa Ubogich Chrystusa Pana. Bractwo to zostało założone w 1609 roku pod nazwą „Confraternitas papupertatis Christi Domini”. Fundator został ukazany wraz z pięcioma członkami bractwa na obrazie stanowiącym tło dla krucyfiksu umieszczonego w polu głównym ołtarza, miedzy Matką Boską, a krucyfiksem. Z jego ust płynie modlitwa: „Qui me plasmasti miserere mei”, tzn. „Któryś mnie utworzył, zmiłuj się nade mną”. Kwestię fundacji potwierdza również tarcza z herbem Szreniawa i inicjałami, podobnie jak w ołtarzach bocznych św. Andrzeja i św. Piotra, również fundacji Strzałkowskiego.
Ksiądz Andrzej Strzałkowski był plebanem racławickim w latach 1684-1704. Uprzednio był wikarym w kościele pw. Wszystkich Świętych w Krakowie. Ponadto był też plebanem w pobliskim Paczółtowicach. W kościele w Racławicach, na ścianie zachodniej, pod chórem muzycznym znajduje się portret oraz epitafium księdza.
Ołtarz Ukrzyżowania nie stanowi jednolitego dzieła sztuki składa się bowiem z elementów pochodzących z różnych okresów stylowych. Predella to pozostałość po starszym, manierystycznym ołtarzu, o czym między innymi świadczy bogata dekoracja snycerska z dominacją ornamentu okuciowego z kaboszonami. Ponadto predellę flankują dwie konsole z płaskorzeźbionymi główkami aniołków o charakterystycznych dla tego okresu fryzurach z „czubami” oraz dwa płaskorzeźbione aniołki na wolutowych spływach przy konsolach. W centralnej części predelli umieszczono tempietto z późniejszą, ludową rzeźbą Chrystusa Frasobliwego, prawdopodobnie z XVII wieku. Z pierwotną dekoracją predelli związane są z pewnością dwa niewielkie obrazki z klęczącymi aniołami o prowincjonalnym charakterze. Tak zakomponowana predellla, podzielona na trzy istotne części pozwala sądzić, iż manierystyczny ołtarz, którego stanowiła podstawę, mógł również cechować się trójpodziałem na szersze pole środkowe i dwa węższe, boczne. Charakter stylistyczny predelli świadczy również, że ołtarz mógł powstać wkrótce po dacie założenia Bractwa Ubogich Chrystusa Pana (1609 rok), ale nie później niż w latach trzydziestych XVII wieku, a więc mógł być pierwszym ołtarzem bractwa.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Ołtarz wraz z rzeźbami oraz obramieniami obrazów został odnowiony w 1823 roku staraniem księdza Jana Tymińskiego, który „kazał poodnawiać ołtarzów pięć nadpsutych przez zaciekanie deszczów”. Prace przeprowadził miejscowy organista Wojciech Kozub: „tak co do dorabiania sztuk snycerskich w figurach popsutych przez zaciek deszczów, iż snycerz lepiey nie potrafi, iako też przez danie nowego grontu i farb, niemniey srebra y złota tymże figurom i ramom w ołtarzach”. Kolejną konserwację przeprowadził w 1952 roku Eugeniusz Czuchorski, a ostatnią wykonano w 2004 roku.

Streszczenie

Ołtarz Ukrzyżowania został ufundowany w 1703 roku przez ks. Andrzeja Strzałkowskiego, o czym świadczy napis znajdujący się u stóp krzyża: „Altare Confraternitatis Pauperitatis Iesu An(n)o D(omi)ni 1703” oraz herb Szreniawa w literami „A. S. P. R.” w zwieńczeniu. Fundator ołtarza oraz dwóch, pozostałych ołtarzy bocznych w kościele był plebanem racławickim w latach 1684-1704, którego epitafium i portret znajduje się na ścianie zachodniej kościoła, pod chórem muzycznym.

Bibliografia

"Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1: Województwo krakowskie", Warszawa 1953
Kornecki Marian, "Zabytki sztuki regionu olkuskiego" , [w:] "Dzieje Olkusza i regionu olkuskiego, t. 2" , Warszawa-Kraków 1978 , s. 475-522
Natanek Piotr, "Informator Archidiecezji Krakowskiej 2000. Parafie i kościoły", Kraków 2000
Tomczyk Kazimierz, "Dzieje wsi i parafii Racławice. Od średniowiecza do czasów współczesnych", Kraków 2000
Tomczyk Kazimierz, "Kościół parafialny pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Racławicach", Racławice 2014
"Zabytki sztuki w Polsce. Małopolska", Warszawa 2016
Wiśniewski Jan, "Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w Olkuskiem", Marjówka Opoczyńska 1933

ŹRÓDŁA ARCHIWALNE

Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji biskupich
Visitatio archidiaconatus Cracoviensis (Decanatus: Skalensis - 1727; Vitoviensis - 1727; Prossoviensis - 1728; Novi Montis - 1728; Scawinensis - 1729; Xsiążnensis - 1731; Woynicensis - 1731; Zatoriensis - 1729; Lipnicensis - 1730; Dobczycensis - 1730; Andreoviensis - 1731; Żyvecensis - 1732; Oswiemensis - 1732; Wielicensis - 1741; postea sequntur inventaria ecclesiarum decanatus Dobczycensis, Woynicensis, Andreoviensis) per R.D. Michaelem de Magna Kunice Kunicki, episcopum Arsiacensem, suffraganeum et archidiaconum Cracoviensem annis 1727 - 1741 peracta

Autor: Michał Kunicki

Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji biskupich
Status ecclesiarum seu acta visitationis decanatuum Novi Montis et Bythomiensis in Polonia sub auspiciis Fel. regimine Cel. Principis R.D. Andrea Stanislai Kostka comitis in Załuskie Załuski, episcopi Cracoviensis, ducis Severiae, equitis Aquilae Albae, anno quo intra (1747 et 1748) conscripta

Autor: Andrzej Stanisław Kostka Załuski

Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie, Akta parafii kieleckich, parafia Racławice 1800-1917, List ks. Jana Tymińskiego do Konsystorza z dnia 4 czerwca 1828 roku, sygn. APB. 152, k. 91.
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie, Akta parafii kieleckich, parafia Racławice 1800-1917, List ks. Jana Tymińskiego do Konsystorza z dnia 8 czerwca 1830 roku, sygn. APB. 152, k. 151v, 153.
Archiwum Parafialne w Racławicach Olkuskich, mps Krasnowolski Bogusław, Racławice Olkuskie. Kościół parafialny pw. Narodzenia N. P. Marii. Dokumentacja historyczna wyposażenia opracowana na zlecenie Państwowej Służby Ochrony Zabytków w Krakowie, Kraków 1994, s. 70, 77-80.

Osoby związane z dziełem

Jak cytować?

Maria Działo, "Ukrzyżowania", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/ukrzyzowania

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności