Sakralne Dziedzictwo Małopolski

Dzieje zabytku

Figura św. Jana Kantego została ofiarowana w 1767 roku przez profesorów i społeczność środowiska akademickiego z Krakowa z okazji kanonizacji świętego. Umieszczona została w oszklonej gablocie i ustawiona na mensie ołtarza św. Józefa.

Opis

Całopostaciowa, pełnoplastyczna figura św. Jana Kantego ukazanego w pozycji stojącej i zwróconego na wprost. Lekko przechyloną na prawe ramię głowę charakteryzuje szeroka, owalna twarz o sumarycznie opracowanych wyrazistych rysach z dużymi, ciemnymi oczami, dużym nosem, wąskimi ustami oraz krótkim zarostem. Proste, brązowe włosy wspierają się na barkach mężczyzny. Święty Jan ubrany jest w czarną togę profesora akademickiego z szerokimi, czerwonymi obszyciami oraz z dużym kołnierzem z futra gronostajowego, na który wyłożony jest biały, obszyty koronką kołnierzyk spodniego ubioru. Na głowie ma biret, a na stopach czarne buty. Opuszczone wzdłuż ciała ręce rozchylone są nieznacznie na boki. Do piersi przytwierdzony jest kwiat lilii z figurą Jezusa ukrzyżowanego.
Gablota, w której umieszczona jest figura św. Jana Kantego, ma formę prostopadłościennej szafki. Przeszklone drzwiczki, w kształcie stojącego prostokąta zamkniętego półkolistym łukiem nadwieszonym, ujęte są profilowanym, złoconym obramieniem.

Zarys problematyki artystycznej

Figura św. Jana Kantego, będąca darem krakowskiej społeczności akademickiej z okazji wyniesienia na ołtarze jednego z uniwersyteckich profesorów, stanowi dowód zaangażowania uczelni w starania związane z przeprowadzeniem procesu kanonizacyjnego. Pomimo tego, iż kult św. Jana z Kęt trwał już od chwili jego śmierci 24 grudnia 1473 oraz odnotowywano związane z tym liczne cuda za jego wstawiennictwem, proces kanonizacyjny rozpoczęto zdecydowanie później. W świetle zachowanych źródeł początkowo postawa środowiska akademickiego była stosunkowo bierna względem starań związanych z otwarciem procesu kanonizacji. Pewne zabiegi podjęto dopiero z końcem XVI wieku, kiedy przedstawiciele krakowskiej uczelni zwrócili się do nuncjusza Valentiego z prośbą o poparcie starań o kanonizację dawnego profesora Akademii. Interesująca jest opinia kupca Jerzego Romera, który przeszedł z protestantyzmu na katolicyzm. W procesie rozpoczętym w 1628 roku zeznał on przed komisją biskupią, iż jest mu znana postać Sługi Bożego Jana Kantego, „a to odkąd zostałem katolikiem, bo o tym słyszałem na kazaniach i wszyscy ludzie o tym mówili i owszem, narzekali na pp. Akademików, że ospale i niedbale chodzą koło tego Świętego i mówili, gdyby ten był u zakonników jakich, dawno by był kanonizowany”. Wzmożone zaangażowanie krakowskich profesorów w znacznym stopniu wzmocnił kult relikwii św. Jana Kantego szerzony w środowisku jezuickim celem „pozyskania młodzieży akademickiej” oraz kadry profesorskiej. Wówczas władze uczelni postanowiły wyeksponować sylwetkę, której „autorytet i świętość były w narodzie szeroko znane i uznawane”. Na początku XVII wieku, po wydanym przez papieża Klemensa VIII zezwoleniu na publiczny kult Jana Kantego wspomagany jego wizerunkami, społeczność uniwersytecka zamówiła w rzymskim warsztacie Jacopa Laura sztych z przedstawieniem Sługi Bożego. Następnie przystąpiono do oficjalnych starań związanych z przeprowadzeniem procesu beatyfikacyjnego, działania te wspierały także instytucje zagraniczne m.in. uniwersytet w Bolonii. W 1627 roku grupa 12 przedstawicieli rektora i kadry profesorskiej uniwersytetu złożyła wizytę biskupowi Marcinowi Szyszkowskiemu z prośbą o kontynuację w Rzymie działań prowadzących do wyniesienia na ołtarze Jana Kantego. Prace komisji kanonizacyjnej w kraju zostały przerwane na skutek niesprzyjającej sytuacji politycznej w czasie powstania Chmielnickiego i buntu Kozaków oraz potopu szwedzkiego. Mimo to nieustannie rozwijający się kult Jana Kantego i wypraszane za jego wstawiennictwem liczne łaski skłoniły władze uczelni krakowskiej do kontynuacji podjętych starań, co znalazło poparcie u samego króla Jana Kazimierza. Efektem prac nowej komisji, rozpoczętych 4 grudnia 1666, były uroczystości beatyfikacyjne 27 września 1680. Następnie kontynuowano działania prowadzące do kanonizacji. W wieloletnich staraniach o wyniesienie na ołtarze postaci Jana Kantego akademicka społeczność Krakowa wykazała się ogromnym zaangażowaniem i wytrwałością, nie szczędząc przy tym środków materialnych. W XVII i XVIII wieku uczelnia gromadziła wszelkiego rodzaju dary, głównie kosztowności, z których sprzedaży finansowano spore koszty związane z przebiegiem procesu kanonizacyjnego. Ukoronowaniem tych działań stały się uroczystości, jakie miały miejsce 16 lipca 1767 w Rzymie pod przewodnictwem papieża Klemensa XIII. Święty Jan Kanty stał się nie tylko patronem uczelni, ale także wzorcem zarówno dla jej nauczycieli, jak i społeczności studenckiej. Jego kult szerzył się przede wszystkim w środowisku krakowskim oraz w tzw. koloniach akademickich uniwersytetu w wielu miastach Rzeczypospolitej. Był umacniany licznymi fundacjami („fundationes Cantianae”), sprowadzanymi z Krakowa relikwiami świętego oraz szeregiem uroczyście obchodzonych świąt ku jego czci. Rozwijający się kult wpływał także na miejscowe szkoły parafialne. Jedną z takich kolonii były Kęty.
Podstawowym surowcem, z jakiego wykonana jest ofiarowana przez akademików do kęckiego kościoła św. Jana Kantego figura świętego jest wosk. Materiał ten w rzeźbie portretowej wykorzystywany był już w starożytności, dużym zainteresowaniem cieszył się także w dobie baroku. Jego specyfika pozwalała na osiągnięcie podobieństwa do rzeczywistego ciała ludzkiego o wiele łatwiej i skuteczniej niż przypadku innych materiałów. Dodanie wykonanemu z wosku wizerunkowi naturalnych włosów, szklanych oczu i uszytego z tkanin ubioru potęgowało złudzenie cielesności przedstawianej postaci. Osiągnięcie wspomnianego efektu miało na celu wzbudzenie odpowiednich reakcji u widza, który woskowy wizerunek odbierał i traktował „jako żywy”, skutkiem tego następowała minimalizacja dystansu na rzecz pełniejszego zaangażowania w sytuację przedstawioną.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry. W latach osiemdziesiątych XX wieku przeprowadzono konserwację figury, zastąpiono wówczas osiemnastowieczny ubiór świętego jego wierną kopią.

Literatura

Piątek Stanisław, Kęty. Miasto świętego Jana Kantego, Kęty 2016, s. 150-153, 160-161.

Gasidło Władysław, Mistrz Jan z Kęt: kapłan i profesor, apostoł miłosierdzia: w 250. rocznicę jego kanonizacji, Kęty 2017, s. 112.

Rodak Jan, Architektura i dzieje kościoła pw. św. Jana Kantego w Kętach, Kęty, Kraków 2014, s. 97-98.

Bieniarzówna Janina, Postać św. Jana Kantego w świadomości społecznej ludzi XVII wieku, [w:] Św. Jan Kanty. W sześćsetną rocznicę urodzin 1390-1990, red. Zawadzki Roman Maria, Kraków 1991, s. 87-102.

Freedberg David, Potęga wizerunków. Studia z historii i teorii oddziaływania, Kraków 2005, s. 195-250.

Streszczenie

W jednym z ołtarzy bocznych kościoła św. Jana Kantego w Kętach znajduje się figura świętego, którego wezwanie nosi wspomniana świątynia. Wykonany z wosku wizerunek stanowi niezwykle interesujący przykład wykorzystania stosunkowo nietypowego surowca, którego właściwości pozwalają z niezwykłą precyzją oddać charakter ludzkiego ciała.