Sakralne Dziedzictwo Małopolski

Dzieje zabytku

Para rzeźb aniołów, stanowiących element wystroju ołtarza głównego w kościele parafialnym w Kętach, powstała najprawdopodobniej w latach sześćdziesiątych XVII wieku, kiedy miała miejsce odbudowa zniszczonej pożarem świątyni.

Opis

Para całopostaciowych, pełnoplastycznych figur przedstawia stojące na niewielkich postumentach anioły zwrócone w trzech czwartych ku wnętrzu zwieńczenia retabulum. Pociągłe twarze o prostokątnym obrysie charakteryzują sumarycznie opracowane rysy z szeroko rozstawionymi, niewielkimi oczami, zarumienione policzki, czubki niewielkich nosów oraz podbródki. Długie, skręcone włosy opadają na plecy. Nagie sylwetki postaci częściowo okrywają złocone, mocno drapowane szaty; anioł po lewej stronie ma osłonięte lewe ramię, a anioł po prawej odkryte ramiona i tors. Na plecach znajdują się duże złocone i srebrzone opuszczone skrzydła. Anioł po lewej stronie retabulum lewą rękę wyciąga nieco do przodu, prawą opuszcza w dół, drugi, po prawej, obydwie ręce wyciąga przed siebie.

Zarys problematyki artystycznej

Aniołowie to byty duchowe umiejscowione pomiędzy światem boskim i ziemskim. Wywodząca się z języka greckiego nazwa „ángelos” znaczy tyle co „posłaniec”, nie odnosi się zatem do natury tych istot, lecz określa rolę aniołów, jako wysłanników Boga oraz opiekunów ludzi. Źródłem ich wyobrażeń są zarówno teksty biblijne, jak i apokryficzne. W kompozycjach plastycznych przedstawienia aniołów pojawiały się już w III wieku. Początkowo ich sylwetki, inspirowane sztuką antyczną, przypominały postaci młodzieńców bez zarostu ubranych w długie tuniki. Z końcem VI wieku zaczęto przedstawiać je jako istoty uskrzydlone, z ujmującymi ich głowy diademami bądź aureolami. We wczesnośredniowiecznych dekoracjach aniołowie pojawiali się jako bohaterowie wielofigurowych scen biblijnych, bądź w roli ornamentu. W okresie dojrzałego średniowiecza ich obecność w przedstawieniach narracyjnych została wzbogacona o pełnienie konkretnych czynności. W aspekcie wizualnym w dobie gotyku sposób przedstawiania aniołów zyskał równowagę pomiędzy realizmem, a uduchowionym idealizmem. Przełomowym momentem dla wizerunków anielskich jest plastyka nowożytna. Sztuka renesansowa angażowała je zdecydowanie bardziej i w znacznie szerszym zakresie tematycznym przedstawień religijnych. Realistyczne tendencje w ukazywaniu aniołów przejawiają się m.in. w ich strojach diakońskich, kapłańskich czy nawet dworskich. Niezwykle zdynamizowana i przesycona ładunkiem emocjonalnym plastyka baroku charakteryzuje się dużą siłą wyrazu zwłaszcza w rzeźbie figuralnej. Szczególnie popularnym w tym czasie był typ dziecięcych wizerunków anielskich zwanych puttami, często charakteryzujących się bujnymi „rubensowskimi” kształtami. Tego typu ujęcia, powszechnie stosowane w dekoracjach m.in. architektonicznych struktur retabulów ołtarzowych, w aspekcie formalnym pełnią funkcje przede wszystkim dekoracyjne, natomiast ich wzniosłe gesty bądź pozy odnoszą się do adoracji prezentowanych w retabulach wizerunków boskich lub świętych.

Rzeźba stanowi element wystroju ołtarza głównego określanego w „Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce”, jako wczesnobarokowy i datowanego na trzecią ćwierć XVII wieku. W połowie XVII wieku w twórczości snycerskiej można zaobserwować swego rodzaju ożywienie po okresie pewnej stagnacji, jaka miała miejsce w dobie renesansu. Zmiany te jednak w dużej mierze odnoszą się głównie do struktur retabulów ołtarzowych, przybierających zmonumentalizowane formy, niejednokrotnie zdobionych bogatą ornamentyką. Dopełniająca natomiast ich wystrój plastyka figuralna, umieszczana w niszach, po bokach nastaw czy na gzymsach wieńczących poszczególne kondygnacje, charakteryzuje się jeszcze pewną sztywnością i hieratycznością. Przejawem nieznacznego zdynamizowania sylwetek stojących postaci jest niewydatny kontrapost. Zazwyczaj poddawane pewnej typizacji twarze są stosunkowo szerokie, o sumarycznie opracowanych, wyrazistych rysach oraz wzroku utkwionym na wprost, w bliżej nieokreśloną przestrzeń. Owe tendencje w modelowaniu rzeźby figuralnej ulegają pewnym przemianom i znacznemu zdynamizowaniu tuż przed wybuchem wojen szwedzkich w czasie tzw. potopu.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry, rzeźby prawdopodobnie zostały poddane pracom renowacyjnym w 1986 roku, jakie przeprowadził malarz Jacek Konarski z Chrzanowa.

Literatura

Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, województwo krakowskie, (red.) Szablowski Jerzy, t. 1, Warszawa 1953, s. 15.

Gostkowski Rajmund, Konopka Karol, Niparko Romuald, Olech Wojciech, Romaniuk Kazimierz, Stachowiak Lech, Anioł [w:] Encyklopedia katolicka, (red.) Gigilewicz Edward, t. 1, Lublin 1973, sp. 605-613.

Streszczenie

Para aniołów przybierających postaci młodzieńców znajdująca się w zwieńczeniu stanowi jeden z elementów rzeźbiarskich ołtarza głównego w kościele parafialnym w Kętach. W plastyce nowożytnej tego typu całopostaciowe rzeźby, bądź główki anielskie stanowiły element ornamentalny retabulów ołtarzowych.