Ołtarz główny Ukrzyżowania

Dzieje zabytku

Ołtarz ufundowany w 1685 roku przez księdza Bartłomieja Wiesiewicza. W 1688 roku Krzysztof Sporkowic, miejscowy proboszcz dał fundusze na jego wyzłocenie. W 1899 roku ołtarz odnowił Jan Stankiewicz z Oświęcimia. Wówczas głównie wzmocniono od góry nieco już niestabilną konstrukcję. W czasie prac z tyłu retabulum odkryto napis „IA BRAT RACHWAŁ DOMINIKANIN ZŁOCIŁEM TEN OŁTARZ 1688 Z IANEM GWIAZDORSKIM MALARCZIKIEM Z POZNANIA. ORETUR PRO NOBIS”. W 1906 roku Józef Małek, pozłotnik z Podgórza, odrestaurował i odzłocił złotem dukatowym strukturę oraz figury w ołtarzu.
Rok później obraz Chrystusa Ukrzyżowanego opisywany był w archiwaliach jako bardzo zniszczony, mimo prób konserwacji. Koszty kolejnej były dla małej parafii nie do udźwignięcia, dlatego proboszcz zadecydował o zamówieniu jeszcze przed pierwszą wojną światową nowego obrazu. Poprosił księdza Józefa Kaczmarczyka, wicerektora Seminarium Duchownego oraz docenta na Uniwersytecie Jagiellońskim, o namalowanie wizerunku apostołów Piotra i Pawła, patronów parafii, na zasuwę ołtarza głównego, który miał być stosowany wymiennie z podniszczonym płótnem.
W 1922 roku ołtarz opisywano jako zniszczony wskutek działania drewnojadów. Aby zapobiec dalszemu zniszczeniu, tylną część zabytku pobielono wapnem. W 1929 roku ołtarz miał dwa antepedia, jedno stonowane, z krzyżem, na czas postny, drugie wykonane w 1928 roku, dekorowane kwiatami. W 1968 roku poddano ołtarz główny, który wtedy znajdował się już w bardzo złym stanie, generalnej konserwacji. Prace prowadziło pięciu konserwatorów przez półtora roku.

Opis

Ołtarz architektoniczny, jednoosiowy, dwukondygnacyjny, z bramkami, na cokole. Pierwsza kondygnacja ujęta parą pilastrów za dwiema parami gładkich kolumn o kapitelach kompozytowych, dźwigających imposty, z gzymsem wyłamanym w partii podpór. Środkowa para wysunięta przed lico ołtarza, zwieńczona trójkątnym przyczółkiem z rzeźbą przedstawiającą Boga Ojca w obłokach. Pole środkowe w formie arkady z obrazem Ukrzyżowania. Kondygnacja ujęta uszami utworzonymi z ornamentu małżowinowo-chrząstkowego. Na bramkach figury św. Piotra i św. Pawła. Druga kondygnacja w formie leżącego prostokąta, ujęta parą pilastrów i stojącą przed nimi parą gładkich kolumn o kapitelach kompozytowych, dźwigających imposty. Kondygnacja flankowana dwiema figurami aniołów stojących na postumentach. Pole obrazowe z przedstawieniem Chrystusa w Ogrójcu w formie leżącego owalu w prostokątnej płycinie. Zwieńczenie przyjmujące kształt impostu dźwigającego na szerokim gzymsie owalny kartusz ujęty ornamentem małżowinowo-chrząstkowym z przedstawieniem Veraicon. Nastawa pokryta bogatą dekoracją ornamentalną. W partii cokołów płyciny z ornamentem małżowinowo-chrząstkowym, w wewnętrznych dodatkowo główki anielskie oraz girlandy utworzone z tkaniny nad arkadami bramek. Czoło arkady pola środkowego dekorowane rozetami, w ościeżach bocznych małżowina, w podłuczu kasetony z rozetami. W przyłuczu arkady ornament roślinny. W impostach, w partii fryzu rozety, powyżej ażurowy ornament małżowinowo-chrząstkowy dekoruje podstawę gzymsu. Przyczółek ozdobiony małżowiną. W drugiej kondygnacji owalna rama obrazu przyjmuje postać wieńca laurowego dekorowanego kartuszami z kaboszonami. W narożach płyciny małżowina. Pole ujęte festonami utworzonymi z tkaniny, owoców i kwiatów. Fryz impostów dekorowany analogicznie jak w pierwszej kondygnacji. Na fragmentach belkowania wazony. Odcinki gzymsu połączone girlandą z tkaniny z pękiem owoców i kwiatów. Kondygnacja ujęta uszami z ornamentu małżowinowo-chrząstkowego.
Ołtarz kamienny z drewnianą obudową i mensą z portatylem. Antepedium w formie leżącego prostokąta, ujęte ornamentalną ramą z motywem akantu. W polu purpurowa tkanina z haftowanym monogramem IHS. Nastawa polichromowana na kolor czarny ze złoconymi kolumnami, detalami architektonicznymi i ornamentyką.

Zarys problematyki artystycznej

Ołtarz główny kościoła w Bolechowicach inspirowany jest formą oraz programem ideowym ołtarza głównego w katedrze wawelskiej, który, ustawiony najpewniej w 1650 roku, był najokazalszą fundacją biskupa Piotra Gembickiego. Projekt dla niego wykonał Giovanni Battista Gisleni (1600-1672), który pracował w Polsce jeszcze za panowania Zygmunta III. Ołtarz wawelski jest dziełem monumentalnym, zarazem poważnym i malowniczym i stał się wzorem dla powstających w kolejnych latach ołtarzy mniejszych kościołów.
Oba ołtarze oparte zostały na schemacie aediculi, w której dwie pary kolumn na wysokich cokołach podtrzymują wyłamujące się belkowanie dźwigające przyczółek i flankujące prostokątny, zamknięty półkoliście obraz. Kolumny wewnętrzne zostały znacząco wysunięte do przodu. Opisany schemat kompozycyjny ma włoskie pochodzenie. Występuje w ołtarzach rzymskich kościołów, m.in. w kościele S. Agostino, którego retabulum powstało zapewne według projektu Orazia Torrianiego. Polskie ołtarze są smuklejsze i mają bardziej rozbudowane zwieńczenia, zapewne z uwagi na możliwości rzeźbiarskie, jakie dało zastosowane do budowy drewno, w przeciwieństwie do stosowanego we Włoszech, trudniejszego w obróbce i cięższego kamienia.
Ołtarz bolechowicki powtarza również główne przedstawienie retabulum katedry wawelskiej – mieści obraz samotnie ukrzyżowanego Chrystusa na tle ciemności. W ołtarzu wawelskim, ku górze podjęto kolejno temat pustego grobu oraz Zmartwychwstania, w Bolechowicach zdecydowano o umieszczeniu w kolejnej kondygnacji obrazu z modlitwą w Ogrójcu i wizerunku Veraicon w zwieńczeniu. Kompozycję uzupełniono aniołami trzymającymi narzędzia męki Chrystusa, akcentując tym samym nie, jak w katedrze, triumf Zbawiciela, lecz jego mękę.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Bardzo dobry. W 1963 roku konserwatorzy Polit i Wróbel z Krakowa wykonali pełną konserwację ołtarza: całość zabezpieczono, umocniono, poddano dezynsekcji i impregnacji; strukturę doczyszczono do pierwotnej warstwy malarskiej, którą uzupełniono; złocenia pierwotne odsłonięto i uzupełniono.
W latach 1996-1997 konserwator K. Syrek z zespołem dokonali pełnej konserwacji struktury oraz złoceń.

Streszczenie

Siedemnastowieczny ołtarz kościoła w Bolechowicach fundacji księdza Bartłomieja Wiesiewicza formalnie oraz ideowo inspirowany jest ołtarzem katedry krakowskiej projektu Giovanniego Battisty Gisleniego. Wzór dla obu został zaczerpnięty ze sztuki rzymskiej, co można rozpoznać po pojawiających się we włoskich kościołach ołtarzach ujętych parami kolumn, z których wewnętrzne są wysunięte do przodu.

Bibliografia