Sakralne Dziedzictwo Małopolski

Dzieje zabytku

Parafia w Polance Wielkiej była już wzmiankowana w spisie świętopietrza z lat 1325-1327. Obecny kościół wzniesiono zapewne na miejscu wcześniejszego w pierwszej połowie XVI wieku. W drugiej połowie tego stulecia używany był jako zbór kalwiński. W 1598 roku świątynię odzyskali katolicy. Od zachodu do nawy w 1630 roku dostawiono wieżę. Kościół był kilkakrotnie odnawiany, m.in. w 1658 roku przez cieślę Wojciecha, a także w drugiej ćwierci XVIII wieku, w 1799 roku oraz w XIX i XX wieku. W pierwszej połowie XVIII wieku gruntownie obniżono wieżę, zaś w 1745 roku powiększono wejście z wieży do nawy, zakładając bogate profilowanie.

Opis

Drewniany kościół pw. św. Mikołaja w Polance jest budowlą orientowaną. Do prostokątnej nawy przylega węższe, wydłużone, trójbocznie zamknięte prezbiterium z piętrową zakrystią na osi o poligonalnym zamknięciu. Do zakrystii przylega od południa kruchta. Fragment północnej ściany prezbiterium jest murowany. Od zachodu do nawy dobudowano czworoboczną wieżę poprzedzoną przedsionkiem, który również dostawiono do nawy od południa. Prezbiterium i nawę wzniesiono na zrąb, natomiast wieżę w konstrukcji słupowej. Wieża na rzucie kwadratu posiada dwie kondygnacje. Dolna jest tej samej szerokości co nawa, górna natomiast znacznie węższa. Jej masyw podzielono smukłymi pilastrami i lizenami, zaś poniżej profilowanego gzymsu koronującego umieszczono wyrzynaną w desce koronkę. Kondygnacje oddzielono daszkiem gontowym zlewającym się po bokach z dachem kościoła. Wieżę nakryto kopulastym hełmem blaszanym, zwieńczonym blaszanym obeliskiem z krzyżem. Prezbiterium i nawę nakryto eternitowym dachem siodłowym podkreślonym profilowanym gzymsem. Nad nawą w części wschodniej zainstalowano wieżyczkę na sygnaturkę w formie wielobocznego graniastosłupa przykrytego cebulastą banią z krzyżem. Dokoła kościoła założono daszek gontowy chroniący podwaliny. Pod kościołem urządzono kryptę grzebalną. Wnętrze kościoła artykułowano za pomocą pilastrów i gzymsu. Całość nakryto stropem z fasetą. Otwór tęczowy uzyskał kształt trójlistnego, ściętego łuku, wspartego na filarkach ustawionych na profilowanej belce zawieszonej na kroksztynach. W części zachodniej nawy urządzono chór muzyczny, wsparty na dwóch kolumnach jońskich z przedpiersiem rozczłonkowanym balasami. We wnętrzu ustawiono ołtarz główny i dwa ołtarze boczne oraz ambonę, a na chórze muzycznym zainstalowano prospekt organowy.

Zarys problematyki artystycznej

Wraz z końcem XVII wieku można mówić o zakończeniu lini rozwojowej kościołów drewnianych wznoszonych w gotyckiej tradycji. Kościół w Polance, podobnie jak świątynia w niedalekim Grojcu i Głębowicach, stoi niejako na granicy pomiędzy starymi formami, a nową estetykę, którą przyniosła epoka baroku. Do sprawdzonych rozwiązań można zaliczyć układ przestrzenny, trójbocznie zamknięte prezbiterium czy też konstrukcji wieży z 1630 roku. O nowej estetyce świadczy oryginalny, wyraźnie klasycyzujący hełm wieży z obeliskiem, zdobiąca jej ściany wycinana w desce koronka, a także profilowany gzyms koronujący czy też artykulacja wewnętrza kościoła za pomocą pilastrów o kompozytowych głowicach, dekoracyjnego gzymsu oraz stropu z fasetą. Bogactwo form architektonicznych we wnętrzu świątyni uzupełnia bogate rokokowe wyposażenie. Na uwagę zasługuje także podkreślenie faktu, że jest to jeden z największych kościołów drewnianych z tego czasu w Małopolsce.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Zły. Kościół nieużywany od początku lat osiemdziesiątych XX wieku z racji wzniesienia w niedalekiej odległości nowej świątyni pw. Narodzenia NMP. W 2018 roku przeprowadzono remont oszalowania zakrystii oraz wymieniono pokrywający ją eternit na gont.

Literatura

Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1, Województwo krakowskie, red. J. Szablowski, Warszawa 1953, s. 28;
T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982, s. 585-593;
M. Kornecki, Kościoły drewniane w Małopolsce, Kraków 1999, s. 107, 253, 169-194;
Zabytki sztuki w Polsce. Małopolska, red. S. Brzezicki, J. Wolańska, Warszawa 2016, s. 416-417.

Streszczenie

Obecny, drewniany kościół św. Mikołaja w Polance Wielkiej wzniesiono w pierwszej połowie XVI wieku. W połowie tego stulecia używany był jako zbór kalwiński. W 1598 roku świątynię odzyskali katolicy. Od zachodu do nawy w 1630 roku dostawiono wieżę. Kościół był kilkakrotnie odnawiany, m.in. w 1658 roku przez cieślę Wojciecha, a także w drugiej ćwierci XVIII wieku, w 1799 roku oraz w XIX i XX wieku. W pierwszej połowie XVIII wieku gruntownie obniżono wieżę, zaś w 1745 roku powiększono wejście z wieży do nawy, zakładając bogate profilowanie.