Polanka Wielka

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
oświęcimski
Gmina
Polanka Wielka
Tagi
Cieńscy dwór epidemia księstwo oświęcimskie Myszkowscy pałac Pieńczykowscy Straż Ogniowa szkolnictwo Tarnowscy wyderkauf Wysoccy Zakłady Chemiczne w Oświęcimiu
Autor opracowania
Piotr Kołpak
Uznanie autorstwa 4.0

Zabytki

Parafie

Opis topograficzny

Polanka Wielka leży na Podgórzu Wilamowickim będącym południowo-wschodnią częścią Kotliny Oświęcimskiej, a wysoczyzna charakteryzująca rzeźbę terenu sięga tutaj wysokości 285 m n.p.m. Równoleżnikowo rozłożoną wieś przecina potok Bukowiec, będący prawym dopływem Macochy (dopływu Wisły). Szerokie garby i wzgórza rozcięte nieckowatymi dolinami dodają miejscowości walorów krajoznawczych. Potok zasila okoliczne stawy rybne, a w okresie powodziowym stanowi zagrożenie dla mieszkańców wsi. Miejscowość dzieli się na Dolną Wieś, czyli część zachodnią i Górną Wieś – wschodnią. Polanka Wielka graniczy z Porębą Wielką i Włosienicą na północy, Przeciszowem i Piotrowicami na wschodzie, Głębowicami i Osiekiem na południu oraz Grojcem na zachodzie. Przez wieś przebiega droga wojewódzka nr 949, łącząca Przeciszów z Jawiszowicami.

Streszczenie dziejów

Polanka Wielka należy do najstarszych miejscowości regionu, a jej dzieje najprawdopodobniej sięgają czasów poprzedzających falę osadnictwa niemieckiego. W XIV i pierwszej połowie XV wieku właścicielami osady byli książęta oświęcimscy, którzy zastawiali ją kolejnym dzierżawcom, m.in. bogatemu mieszczaninowi krakowskiemu Janowi Szwarcowi. Od połowy XV wieku przez kolejne dwa stulecia wieś znajdowała się w rękach Myszkowskich. W połowie XVII wieku zakupił ją Aleksander Gratus Tarnowski, po którym Polankę odziedziczyła rodzina Cieńskich – być może to jej przedstawicielom miejscowość zawdzięcza budowę pałacu. Po śmierci Apolinarego Cieńskiego właścicielami Polanki zostali Pieńczykowscy, którzy szybko odsprzedali ją rodzinie Wysockich. W drugiej połowie XIX wieku w miejscowości rozwinęło się życie społeczno-kulturalne za sprawą zaprowadzonego tu w 1860 roku szkolnictwa oraz zainaugurowaniu działalności Straży Ogniowej w 1897 roku. W działaniach pierwszej wojny światowej zginęło 65 mężczyzn pochodzących z Polanki, których ofiarę upamiętnił pomnik odsłonięty zaraz po wojnie. Po napaści hitlerowskiej wieś znalazła się w granicach III Rzeszy. W opuszczonym przez ostatniego dziedzica Pawła Wysockiego pałacu zorganizowano sztab Luftwaffe. Zdewastowany przez działania zbrojne oraz lata powojennych zaniedbań dwór wyremontowano dopiero w latach osiemdziesiątych XX wieku.

Dzieje miejscowości

Najstarsza wzmianka o Polance i tutejszej parafii pochodzi z 1326 roku, kiedy osada została określona jako Polenka. Już wówczas uposażenie parafii wynosiło 7 grzywien, co dwukrotnie przekraczało przeciętną sumę dochodów w okolicznych wsiach. Wezwanie św. Mikołaja, które nosiła świątynia, może świadczyć o początkach Polanki jako dawnej osady targowej przy szlaku z Zatora do Oświęcimia – z kolei na podstawie wysokości świętopietrza odprowadzanego przez plebana obliczono, że już w 1325 roku liczba ludności sięgała tu 750 osób. Wezwanie kościoła, zaludnienie oraz polska nazwa wsi sugerująca położenie wśród lasów świadczy o początkach osady sięgających czasów przed falą osadnictwa niemieckiego – być może nawet przełomu XII i XIII stulecia. Właścicielami Polanki do połowy XV wieku pozostawali książęta oświęcimscy, a świadectwem ich opieki pozostaje dokument z 1395 roku, którego mocą Jan książę oświęcimski nadał plebanowi Fridilinowi czynsz w wysokości 5 grzywien. Rok później władca zapisał swej małżonce Jadwidze (siostrze króla Władysława Jagiełły) sumy posagowe m.in. na wsi nazwanej wówczas Polanką Starą. Prawdopodobnie ta starsza część leżała przy granicy z Monowicami, podczas gdy nową Polankę lokowano przy miejscowości Osiek.

Ubodzy książęta oświęcimscy (a potem również zatorscy) zmuszani byli zapożyczać się u zamożniejszych przedstawicieli stanów rycerskiego i duchownego, a jedną z niewielu dopuszczalnych wówczas form długoterminowego kredytowania był zastaw z zagwarantowanym prawem wykupu (tzw. wyderkauf). W 1437 roku bracia Wacław, Przemysł i Janusz oświęcimscy zastawili Polankę i Przeciszów krakowskiemu mieszczaninowi Jerzemu Szwarcowi za 700 grzywien. Ziemie te uczestniczyły wówczas w wielkiej polityce za sprawą polskiego rycerza Dziersława z Rytwian. Po śmierci Kazimierza I oświęcimskiego w 1433 lub 1434 roku dziedzictwem zarządzali trzej synowie, wspomniani Wacław, Janusz i Przemysł. 6 października 1438 w Toszku bracia złożyli obietnicę uznania Kazimierza Jagiellończyka za króla czeskiego w przypadku, gdy podobnie uczynią inni książęta śląscy. Gdyby nie dotrzymali słowa, w ręce króla polskiego trafić miał właśnie Zator. Być może za cichym przyzwoleniem króla polskiego Władysława Warneńczyka, spowodowanym niespełnieniem obietnicy przez Wacława oświęcimskiego, w lutym 1440 roku pod Zator podszedł ze swym wojskiem znany awanturnik Dziersław z Rytwian. Rycerz oddał miasto królowi polskiemu, który z kolei przekazał je 26 października 1440 książętom oświęcimskim za cenę zburzenia fortyfikacji zatorskich oraz odstąpienia polskiej stronie zamku Barwałd. 8 stycznia 1441 książę obiecał złożyć hołd lenny królowi polskiemu, co nastąpiło ostatecznie dopiero 25 czerwca 1456.

Już w 1441 roku jako właściciela Polanki Starej oraz sąsiedniego Przeciszowa odnotowano Mikołaja Myszkowskiego herbu Jastrzębiec – krewnego Dziersława z Rytwian. Przedstawiciele tej przybyłej z ziemi siewierskiej rodziny początkowo dzierżawili oświęcimskie miejscowości od książąt, czerpiąc z nich korzyści finansowe. Myszkowscy, jak pisał Kasper Niesiecki w XVIII wieku, był to „dom w Polsce i dziełami zacnemi i honorami zagęszczony”. Z biegiem lat członkowie rodziny pięli się coraz wyżej po szczeblach kariery politycznej. Ponadto wykupywali dochody z kolejnych miejscowości na ziemiach oświęcimskiej i zatorskiej, stając się de facto właścicielami Palczowic, Podolszy, Polanki, Przeciszowa i Spytkowic. W 1550 roku ufundowali drugi, stojący do dziś drewniany kościół pw. św. Mikołaja w Polance Wielkiej, jednak wkrótce Krzysztof Myszkowski przemienił świątynię na zbór kalwiński. Na łono Kościoła katolickiego parafia wróciła dopiero pod koniec XVI stulecia za sprawą kolejnego właściciela miejscowości, biskupa krakowskiego Piotra Myszkowskiego.

Ostatnim właścicielem Polanki wywodzącym się z rodziny Myszkowskich był Aleksander, któremu tradycja przypisuje przebudowę najstarszej części pałacu wzniesionego przez jego poprzedników. W połowie XVII wieku miejscowość zakupił Aleksander Gratus herbu Leliwa, późniejszy kasztelan sandomierski i kijowski, pochodzący z potężnej możnowładczej rodziny Tarnowskich. W 1704 roku część wsi należała już do Marcina Cieńskiego herbu Pomian, a skupienie całej miejscowości w jednym ręku stało się możliwe dzięki ożenkowi łowczego koronnego Kacpra Cieńskiego z Eufrozyną, córką Aleksandra Tarnowskiego. Nowy właściciel rozpoczął gruntowny remont i rozbudowę pałacu w Polance, dostawiając stojące do dziś parterowe oficyny po obu stronach dziedzińca. Klasycystyczny wygląd pałacu nadał mu dziedzic Apolinary Cieński w połowie XIX wieku. Po bezpotomnej śmierci Apolinarego w 1857 roku Polankę odziedziczyła rodzina Pieńczykowskich, której przedstawiciele dwa lata później zamieścili w prasie takie ogłoszenie: „Dobra Polanka Wielka […] bardzo korzystnie położone, […] znacznemi budynkami mieszkalnymi, gospodarskiemi i gorzelnią uposażone, z prawem propinacyi i wszelkich użytków dziedzicznych […] są z wolnej ręki do sprzedania”. Na tak atrakcyjną ofertę pokusiła się rodzina Wysockich herbu Odrowąż.

W latach 1847-1848 przez Galicję przetoczyły się fale głodu i tyfusu spowodowane katastrofalnym nieurodzajem. Zdziesiątkowały one także mieszkańców Polanki Wielkiej – w miejscowości ginęły całe rodziny, a skalę tragedii szacuje się na ponad 650 zgonów w ciągu dwóch lat. Po tym dramatycznym okresie wieś zaczęła się powoli odradzać. Na rok 1860 datuje się początki szkolnictwa w miejscowości – nauczanie odbywało się wówczas w organistówce, a obowiązki pierwszego nauczyciela pełnił organista Jozef Chruby. Na nowy, murowany budynek szkolny dzieci czekały do 1896 roku, kiedy zakończono budowę szkoły w Polance Średniej. Józef Chruby uczestniczył również w tworzeniu Straży Ogniowej w Polance, której działalność zainaugurowano w 1897 roku. Przy tej instytucji skupiło się życie społeczne i kulturalne w miejscowości.

Po zakończeniu działań pierwszej wojny światowej w 1918 roku w Polance podjęto szereg przedsięwzięć lokalnych, począwszy od budowy pomnika mieszkańców wsi poległych na frontach wielkiej wojny – nie wróciło z niej aż 65 mężczyzn. Inicjatorem wielu projektów był nowy kierownik szkoły Antoni Zajas, społecznik i były legionista. W latach dwudziestych dużą popularnością wśród miejscowych dzieci cieszył się Związek Młodzieży Wiejskiej oraz Stowarzyszenie Młodzieży Katolickiej, których opiekunowie animowali rozwój młodzieży w Polance.

Po napaści hitlerowskiej region został włączony w granice III Rzeszy, polskie rodziny częściowo wysiedlono i na ich miejsce sprowadzono Niemców z Rumunii. Mieszkańców Polanki zmuszono do niewolniczej pracy na roli lub w nowo założonych Zakładach Chemicznych w Oświęcimiu. Wypędzony z polańskiego dworu Paweł Wysocki wraz z rodziną wyniósł się do pałacu w Rokowie pod Wadowicami. W opuszczonym budynku urządzono sztab Luftwaffe, a pod koniec wojny zamieniono go na szpital wojskowy. Po ustaniu działań wojennych pałac przejęła gmina.

W niełatwej rzeczywistości powojennej mieszkańcy Polanki usiłowali odbudować zdewastowane gospodarstwa. Pracy zarobkowej szukali w niedalekich Zakładach Chemicznych w Oświęcimiu. Z powodu zaniedbań kolejnych właścicieli pałac Wysockich popadał w coraz większą ruinę – dopiero w latach osiemdziesiątych XX wieku podjęto się jego remontu, który zakończono w 1988 roku. Prace przeprowadził ówczesny właściciel – Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna im. Tadeusza Kościuszki, a odnowiony zabytek przeznaczono na cele kulturalne i hotelowe. Po upadku władzy komunistycznej wielu mieszkańców Polanki zrezygnowało z pracy w przedsiębiorstwach państwowych zlokalizowanych w Oświęcimiu i założyło własną działalność gospodarczą. W 1992 roku zakończono budowę Szkoły Podstawowej nr 2 w Polance, a w 2000 roku w starym parku w centrum miejscowości stanął okazały amfiteatr.

Ciekawostki

Herb Polanki Wielkiej to dwa koła toczone w polu zielonym. Najstarszy znany dokument z pieczęcią i takim herbem pochodzi z 1878 roku. Według tradycji wybór godła odnosił się do kultury materialnej dawnych mieszkańców wsi – z kolei liczba kół miała nawiązywać do dziejów Polanki, już w średniowieczu podzielonej na dwie jednostki osadnicze.

Bibliografia

Michalik Irena, "Osadnictwo księstwa oświęcimskiego, praca magisterska napisana w Instytucie Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego pod kierunkiem Zbigniewa Perzanowskiego", 1976

Jak cytować?

Piotr Kołpak, "Polanka Wielka", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/miejscowosci/polanka-wielka

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności