Kościół św. Marcina

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
oświęcimski
Gmina
Brzeszcze
Miejscowość
Jawiszowice
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Bielsko-Żywiecka
Dekanat
Osiek
Parafia
Św. Marcina
Tagi
architektura drewniana kościół drewniany soboty
Identyfikator
DZIELO/13469
Kategoria
kościół
Ilość
1
Czas powstania
1692-1697
Miejsce (państwo, miasto, region geograficzny)
Małopolska
Technika i materiał
drewno, techniki ciesielskie
Wymiary podstawowe
Inne wymiary – prezbiterium: długość 9,3 m, szerokość 6,5 m; nawa: długość 9,7 m, szerokość 9,7 m, wysokość 7 m; zakrystia: długość 5,2 m, szerokość 2,8 m, wysokość 2,6 m; wieża: długość 10,4 m, szerokość 10,2 m, wysokość do izbicy 13,8 m; izbica: długość 4 m, szerokość 4 m, wysokość 2,1 m
Autor noty katalogowej
ks. Szymon Tracz
Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne 4.0

Dzieje zabytku

Obecny drewniany kościół jest drugą świątynią stojącą na tym samym miejscu pw. św. Marcina z Tours. Pierwsza budowla powstała przed 1327 rokiem, gdyż z tego czasu pochodzi informacja o istniejącej tu parafii zarządzanej przez plebana Grzegorza zawarta w spisie świętopietrza. Kościół w następnych wiekach był wzmiankowany w wizytacjach biskupów krakowskich. Świątynia ta spłonęła najprawdopodobniej w 1687 roku. Na jej miejscu wzniesiono obecny kościół, po raz pierwszy wzmiankowany w wizytacji biskupiej przeprowadzonej przez kanonika krakowskiego Remigiusza Suszyckiego z upoważnienia biskupa krakowskiego Kazimierza Łubieńskiego 11 sierpnia 1708. Na podstawie przeprowadzonych badań dendrologicznych wnioskuje się, że świątynię odbudowano po 1692 roku. Najprawdopodobniej prace konstrukcyjne wykonano w 1697 roku. Jak zauważyli Ryszard Brykowski i Marian Kornecki, kościół był wielokrotnie odnawiany i przerabiany. Pierwotne wnętrze świątyni nakryte było płaskim stropem, o czym świadczą zapisy wizytacji biskupiej i pozostałości polichromii na strychu, zastąpione obecnie stropem o skośnych szalowaniach w nawie, a w prezbiterium pozornym sklepieniem kolebkowym. Ściany i strop pokrywała polichromia figuralna poświadczona w zapisach wizytatorów z 1732 i 1747 roku. Całość budowli przykryto gontowym dachem o jednej kalenicy, w węższej prezbiterialnej części podtrzymywanym trójkątnymi zastrzałami. Przed 1832 rokiem dodano nad prezbiterium wieżyczkę na sygnaturkę, zrekonstruowaną po zniszczeniach wojennych z 1945 roku. Od północy do prezbiterium przylegała zakrystia pozbawiona okna i połączona zachowanym portalem z wnętrzem świątyni. Do kościoła pierwotnie prowadziły dwa portale. Zachowany portal południowy zamknięty łukiem odcinkowym oraz nieistniejący już dziś portal zachodni. Ściany kościoła pierwotnie przepruwało sześć prostokątnych okien - po dwa w nawie od południa i północy i dwa w prezbiterium od południa. Pomiędzy 1732 a 1747 rokiem wycięto okno w zakrystii, zabezpieczając je kratą. Okrągły okulus we wschodniej ścianie prezbiterium powstał po 1747 roku. Pierwotne poszycie gontowe na dachu kościoła zastąpiono blachą w 1912 roku. W niewielkiej odległości od kościoła, od strony zachodniej, w 1730 roku rozpoczęto budować wolnostojącą dzwonnicę w konstrukcji słupowej na rzucie zbliżonym do kwadratu, którą ukończono w 1747 roku. Dzwonnicę połączono z korpusem kościoła. W 1883 roku podczas restauracji wieży kopułę obito blachą. Wieża uległa zniszczeniu w czasie działań drugiej wojny światowej w 1945 roku. Odbudowano ją po wojnie w 1949 roku, remontując izbicę wraz z hełmem pod kierownictwem Michała Ottona, architekta z Oświęcimia. Roboty ciesielskie wykonał Stanisław Pastuszka z Jawiszowic. Przed 1747 rokiem kościół otoczono drewnianymi sobotami krytymi gontem, które wydłużono w pierwszej połowie XX wieku, aby mogły objąć także wieżę. W 1859 roku wnętrze świątyni ozdobiono wielobarwną polichromią autorstwa Johana Krausa z Wiednia. Pod koniec XIX wieku wykonano neogotycki prospekt organowy z instrumentem zamówionym w Karniowie na Śląsku Opawskim w firmie organowej Gebrüder Riger prowadzonej przez braci Franciszka i Otto Rigierów. Kościół na nowo odmalowano w 1913 roku, a następnie w 1918 roku ułożono we wnętrzu kolorową posadzkę z płytek fajansowych. W latach 1922-1924 kościół przeszedł gruntowny remont. Ażurowe przyziemie wieży nakryto drewnianym stropem a boki oszalowano, wprowadzając cztery okna (po dwa od południa i od północy). W ten sposób urządzono kruchtę, którą połączono z nawą usuwając fragment zachodniej ściany. Pod kierownictwem oświęcimskiego malarza Adama Giebułtowskiego całe wnętrze kościoła pokryto w 1924 roku nową polichromią. Gruntowny remont sobót z wykonaniem betonowej podmurówki i wyłożeniem ich betonowymi płytami oraz z wymianą fajansowej podłogi w kościele na kamionkową przeprowadzono w 1934 roku. W wyniku ostrzału Armii Czerwonej w 1945 roku zniszczeniu uległy wieża i sygnaturka oraz strop nawy, który zawalił się na ołtarze boczne, w wyniku czego zostały one uszkodzone. Dach na kościele naprawiono w 1945 roku. Natomiast więźbę odrestaurowano w 1949 roku. Polichromię na nowo odmalował w 1953 roku Marian Konarski z Krzeszowic, a następnie odnowiono ją w 1983 roku. W 1955 roku wykonano drewnianą podłogę w kościele, a 1967 roku wycięto drzwi w zakrystii prowadzące na zewnątrz pod soboty. Kolejne gruntowne prace konserwatorsko-restauratorskie świątyni przeprowadziła z inicjatywy proboszcza Henryka Zątka w latach 2000-2012 firma konserwatorska Doroty i Bogusławów Krówków z Krakowa. W ramach prac zmieniono poszycie dachu z blachy na gont, wymieniono zbutwiałe podwaliny, w nawie i prezbiterium ułożono kamienną posadzkę i założono ogrzewanie podpodłogowe. Konserwacji poddano polichromię, ołtarz główny i boczny, ambonę, chór muzyczny i organy oraz inne elementy ruchome zabytkowego wyposażenia. Ponadto zainstalowano sygnalizację włamaniową i przeciwpożarowy system gaszenia kościoła mgłą wodną FOG. W 2019 roku zabytek otrzymał główną nagrodę w corocznym Konkursie Województwa Małopolskiego im. Mariana Korneckiego, przyznawaną za najlepiej zadbany zabytek architektury drewnianej.

Opis

Drewniany kościół pw. św. Marcina w Jawiszowicach jest budowlą orientowaną, wzniesioną na zrąb. Do węższego prezbiterium zamkniętego trójbocznie przylega szersza nawa na rzucie zbliżonym do kwadratu. Od północy przy prezbiterium wybudowano zakrystię na planie wydłużonego prostokąta, a od zachodu wieżę w konstrukcji na słup na rzucie kwadratu. Zwieńczono ją izbicą z baniastym hełmem z latarnią. W przyziemiu wieży urządzono kruchtę. Nawę z prezbiterium nakryto jednokalenicowym dachem z więźbą w układzie storczykowym z przypustnicami (nadbitkami). W węższej części prezbiterialnej dach wsparty jest na trójkątnych zastrzałach widocznych na zewnątrz. Nad prezbiterium wznosi się sygnaturka w formie latarni z baniastym hełmem zwieńczonym krzyżem. Bryłę kościoła w całości otaczają arkadowe soboty z drewnianymi parapetami i z prześwitami wypełnionymi półprzeźroczystą pleksą. Na wysokości wejścia południowego do kościoła linię sobót wysunięto do przodu, dzięki czemu powstała pseudokruchta nakryta dachem siodłowym. Zarówno dach kościoła, jak i zakrystii, sobót oraz hełmy wieży i sygnaturki pokryte są gontem. Ściany nawy i prezbiterium utworzone z poziomo układanych bali przepruwają prostokątne okna z wpisanym łukiem półokrągłym, stanowiącym część stolarki okiennej. Na osi prezbiterium za ołtarzem głównym wycięto okulus. Wnętrze kościoła w nawie nakrywa płaski strop ze skośnym szalowaniem po bokach, a w prezbiterium pozorne sklepienie kolebkowe. Prezbiterium od nawy oddziela półokrągła tęcza z profilowaną belką, na której umieszczono grupę Ukrzyżowania. Całość wnętrza zdobi wielobarwna, ornamentalno-figuralna polichromia. Podłogę świątyni wyłożono kamiennymi płytami. W zachodniej części nawy urządzono chór muzyczny wsparty na dwóch drewnianych filarach z klatką schodową usytuowaną w południowo-zachodnim narożniku. Na chórze ustawiono prospekt organowy. Do wnętrza kościoła prowadzą dwa wejścia - od zachodu poprzez kruchtę w przyziemiu wieży oraz od południa z drewnianym portalem zamkniętym łukiem odcinkowym. Drewniany portal zamknięty łukiem odcinkowym prowadzi także z prezbiterium do zakrystii. Wypełniają go obite metalowymi płycinami i listwami drzwi. Własne wejście na zewnątrz posiada także zakrystia. Wnętrze prezbiterium w części wschodniej wypełnia architektoniczny ołtarz główny. Na ścianie północnej prezbiterium przy łuku tęczowym zawieszono ambonę, do której schody prowadzą z zakrystii. Pod skosem po obu stronach łuku tęczowego w narożnikach nawy ustawiono dwa ołtarze boczne, a pod chórem muzycznym dwa konfesjonały. W nawie stoją dwa rzędy ław kościelnych, a na jej ścianie północnej zawieszono na półeczkach feretrony procesyjne. Kościół otacza droga procesyjna wyłożona kamiennymi płytami, a cmentarz przykościelny zamyka drewniany parkan z dwiema bramkami wejściowymi.

Zarys problematyki artystycznej

Wzniesiony pod koniec XVII wieku drewniany kościół św. Marcina w Jawiszowicach wpisuje się w ciesielskie tradycje świątyń drewnianych wznoszonych na pograniczu śląsko-małopolskim, stanowiąc kontynuację trwania sprawdzonych rozwiązań techniczno-konstrukcyjnych i estetycznych kościoła "gotyckiego". Mimo późniejszych przekształceń świątynia zachowała spójną bryłę. Charakterystyczny jednokalenicowy dach, wsparty nad prezbiterium na widocznych na zewnątrz trójkątnych zastrzałach pozwala według zaproponowanej przez Ryszarda Brykowskiego klasyfikacji zaliczyć jawiszowicką świątynię do typu II a, w którym rozpiętość kozłów więźby nad prezbiterium i nad nawą równa się szerokości tej ostatniej, dzięki czemu budowla ma szeroki okap wokół prezbiterium. Podobne rozwiązanie zastosowano m.in. w kościele św. Jana Chrzciciela w Łaszewie Rządowym w powiecie wieluńskim w XVI wieku. Dzięki przypustnicom dach uzyskał malowniczą wklęsłość swoich połaci. Z kolei Jerzy Strzygowski w swoich badaniach zauważył, że konstrukcja wieży w Jawiszowicach jest podobna do wież wzniesionych przy drewnianym kościele św. Jana Chrzciciela w Komorowicach sprzed 1644 roku (przeniesionym do Woli Justowskiej i spalonym w 1978 roku) oraz drewnianym kościele św. Marcina w Międzyrzeczu Górnym wzniesionym w 1522 roku (spalonym w 1993 roku). Na uwagę zasługuje bogate wyposażenie kościoła, zwłaszcza licznie zachowany zbiór feretronów procesyjnych.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry. Kościół został poddany gruntownej konserwacji wraz z wyposażeniem za sprawą proboszcza księdza Henryka Zątka w latach 2000-2012 przy współpracy z firmą konserwatorską Doroty i Bogusława Krówków z Krakowa.

Literatura

Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1, Województwo krakowskie, red. J. Szablowski, Warszawa 1953, s. 13-14;
T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982, s. 585-587;
R. Brykowski, M. Kornecki, Drewniane kościoły w Małopolsce Południowej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1984, s. 75;
M. Kornecki, Kościoły drewniane w Małopolsce, Kraków 1999, s. 99-115;
Zabytki sztuki w Polsce. Małopolska, red. S. Brzezicki, J. Wolańska, Warszawa 2016, s. 485;
R. Kalinowski, Ecclesia Sancti Martini Jawiszowice, Kraków 2017, s. 33-93.

Streszczenie

Obecny drewniany kościół w Jawiszowicach pw. św. Marcina z Tours jest drugą świątynią stojącą na tym samym miejscu. Pierwsza budowla powstała przed 1327 rokiem, a po jej pożarze w 1687 roku wzniesiono dzisiejszy kościół, przy którym prace ciesielskie rozpoczęto w 1692 roku. W 1730 roku od zachodu dostawiono wieżę zwieńczoną izbicą z barkowym hełmem. Mimo późniejszych przekształceń świątynia zachowała spójną bryłę, charakterystyczną dla drewnianych kościołów z XVII wieku na pograniczu śląsko-małopolskim. Wnętrze kościoła zyskało bogate wyposażenie powstałe w XVIII, XIX i w pierwszej połowie XX wieku.

ŹRÓDŁA ARCHIWALNE

AV 4, s. 31;
AV 16, k. 256v-258r;
AV 35, s. 105-115;
AV Cap 17, k. 7r-8v;
AV Cap 28, s. 158-159;
AV Cap 46, s. 146-149;
AV Cap 61, s. 1168.

Jak cytować?

ks. Szymon Tracz, "Kościół św. Marcina", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/kosciol-sw-marcina-4

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności