Sakralne Dziedzictwo Małopolski

Dzieje zabytku

Umieszczona na belce tęczowej w półkolistej arkadzie grupa Ukrzyżowania składa się z pełnoplastycznie rzeźbionego krucyfiksu oraz towarzyszących mu Matki Boskiej Bolesnej, św. Jana i św. Marii Magdaleny. Na podstawie przeprowadzonych badań stwierdzono cztery warstwy chronologiczne występujące na krucyfiksie oraz trzy na pozostałych rzeźbach. Z tego wynika, iż krucyfiks jest wcześniejszy. Inskrypcja z tyłu titulusu oraz znajdująca się na ramieniu krzyża informuję, że było on odnawiany w 1913 roku przez dwóch braci, Jana i Ludwika Stankiewiczów.

Opis

Grupa Ukrzyżowania składa się z pełnoplastycznych, całopostaciowych figur ustawionych na belce tęczowej. Pośrodku zamocowano polichromowany na ciemnobrązowo krzyż z realistycznie rzeźbioną figurą Chrystusa o plastycznie opracowanym modelunku muskulatury ciała. Postać do krzyża przytwierdzono za pomocą trzech gwoździ. Zbawiciel ma głowę pochyloną i złożoną na prawym barku. Posiada szeroką, owalną twarz o sumarycznie opracowanych rysach, półprzymknięte oczy, lekko rozchylone usta i krótki, ciemnobrązowy zarost. Długie, ciemnobrązowe, falowane włosy opadają mu na plecy i na prawy bark. Na głowie znajduje się zielona, cierniowa korona, spod której ciekną stróżki krwi. Nieproporcjonalnie długie ramiona ułożone zostały w płytkim, U-kształtnym zwisie z zaznaczonymi ścięgnami i żyłami na przedramionach. Dłonie o zaciśniętych palcach przybito dwoma gwoździami, spod których ciekną strużki krwi. Klatkę piersiową ukształtowano z wyraziście zaznaczoną linią żeber i raną w boku ze strugami krwi. Na biodrach umiejscowiono krótkie, złocone perizonium z festonem przy prawym boku. Jego zwichrowane draperie zostały ułożone horyzontalnie. Chrystus ma zgięte w kolanach nogi z założoną prawą stopą na lewą przybite jednym gwoździem. W górnej partii pionowej belki krzyża zawieszono biały titulus w formie banderoli z napisem: "INRI".
U stóp krzyża, po lewej stronie, na niskiej, prostopadłościennej podstawie, ustawiono rzeźbę klęczącej św. Marii Magdaleny. Święta jest zwrócona profilem w prawo. Jej owalną twarz charakteryzują sumarycznie opracowane rysy. Ma długie brązowe, lekko falowane włosy opadające na plecy. Ubrana jest w długą, srebrzystobłękitną, drobno fałdowaną suknię związaną srebrnym paskiem. Oburącz ujmuje pionową belkę krzyża. Tuż obok niej, na lewo, na niskiej, prostopadłościennej podstawie ustawiono figurę stojącej frontalnie Matki Boskiej Bolesnej. Jej nieznacznie odchyloną głowę charakteryzuje owalna, szeroka twarz o sumarycznie opracowanych rysach i wzroku skierowanym ku górze. Maria ubrana jest w długą srebrzyścieczerwoną suknię przewiązaną złotym paskiem i osłaniający głowę, plecy i prawe ramię, drobnofałdowany srebrzysty płaszcz. Ręce trzyma złożone w geście modlitwy. Po prawej stronie krzyża na niskiej, prostopadłościennej podstawie zamocowano stojącą figurę św. Jana Ewangelisty, ujętego frontalnie w nieznacznym kontrapoście. Święty ma lekko odchyloną do tyłu, zwróconą w trzech czwartych w lewo głowę. Charakteryzuje ją owalna, szeroka twarz o sumarycznie opracowanych rysach. Na plecy opadają mu długie, falowane, brązowe włosy. Jan ubrany jest w długą, srebrzystozieloną tunikę i przerzucony przez prawe ramię i podtrzymywany lewym przedramieniem złocistoochrowy płaszcz. Ręce trzyma skrzyżowane na piersiach. Z tyłu titulusa widnieje napis: Malował Jan i Ludwik, bracia Stankiewicze 1913. Napis widoczny jest także na górnej płaszczyźnie z tyłu krzyża: Malował 1913.
Belka tęczowa jest prostopadłościenna, o profilowanych dolnych narożach. Polichromowano ją w odcieniach zieleni, czerwieni i żółci. Na środku widnieje flankowany parą złoconych krzyżyków złocony z przodu napis: + OTO BARANEK BOŻY KTÓRY GŁADZI GRZECHY ŚWIATA +; z tyłu: RENOVATUM A[nno] D[omini] 1913 + 1953 + 1983 + 2013

Zarys problematyki artystycznej

Jawiszowicka grupa Ukrzyżowania na belce tęczowej wpisuje się we wczesnośredniowieczną tradycję tego rodzaju rozwiązań artystycznych. Na uwagę zasługuje fakt rozbudowania tradycyjnego zespołu rzeźb - krucyfiksu, Matki Boskiej Bolesnej i św. Jana o klęczącą u stóp krzyża postać św. Marii Magdaleny. Podobne rozwiązanie z początku XVI wieku zastosowano np. na tęczy w kościele parafialnym w Racławicach Olkuskich. Ekspresyjne i bardzo realistyczne przedstawienie ukrzyżowanego Chrystusa pozostaje w opozycji do nawpółludowych w swoim wyrazie pozostałych figur z grupy. Ukrzyżowany Chrystus z Jawiszowic zdradza rękę sprawnego rzeźbiarza. Charakterystyczne są jednak cienki ręce w stosunku do całego korpusu i nieproporcjonalnie duże dłonie. Pod względem formalnym przedstawienie jest bliski rzeźbie Ukrzyżowanego autorstwa Jana Komonieckiego z Żywca z 1722 roku u krakowskich wizytek. Stąd też czas powstania jawiszowickiej rzeźby należy umiejscowić w pierwszej ćwierci XVIII wieku. Z kolei pozostałe rzeźby z grupy stanowią przykład prowincjonalnego snycerstwa i zostały wykonane później, najprawdopodobniej na przełomie XVIII i XIX wieku.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Bardzo dobry. Belka tęczowa wraz z grupą była konserwowana w 1913, 1953 i 1983 roku. Ostatnia konserwacja została przeprowadzona przez Marcina Błaszczyka w roku 2013.

Literatura

Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1, Województwo krakowskie, red. J. Szablowski, Warszawa 1953, s. 13;
A. Włodarek, Grupa Ukrzyżowania (II/81), [w:] Wawel 1000-2000. Skarby archidiecezji krakowskiej, t. 2, red. J.A. Nowobilski, Kraków 2000, s. 119, il. 494;
A. Włodarek, Chrystus Ukrzyżowany, [w:] Skarby krakowskich wizytek [Katalog], Wystawa z okazji jubileuszu 400-lecia założenia Zakonu Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny oraz fundacji klasztoru Sióstr Wizytek w Krakowie, red. A. Włodarek, Kraków 2010, s. 146-148, il. V/13;
R. Kalinowski, Ecclesia Sancti Martini Jawiszowice, Kraków 2017, s. 69-79.

Streszczenie

Grupę Ukrzyżowania na belce tęczowej w Jawiszowicach tworzy wizerunek Ukrzyżowanego Chrystusa z pierwszej ćwierci XVIII wieku. Jego autor był biegłym snycerzem, a samo przedstawienie jest bliski rzeźbie Ukrzyżowanego autorstwa Jana Komonieckiego z Żywca z 1722 roku u krakowskich wizytek. Pozostałe rzeźby z grupy: Matka Boska Bolesna, św. Jan Ewangelista i klęcząca pod krzyżem św. Maria Magdalena stanowią przykład prowincjonalnego snycerstwa i zostały wykonane później, najprawdopodobniej na przełomie XVIII i XIX wieku.