Kościół Św. Idziego

Dzieje zabytku

Kościół św. Idziego jest trzecią z kolei świątynią w Giebułtowie. Pierwszą miał postawić Władysław Herman z żoną Judytą w 1082 roku, jako wotum za otrzymane potomstwo ku czci świętego. Kościół ten został jednak zniszczony na zlecenie skonfliktowanego z Władysławem Łokietkiem biskupa krakowskiego, Jana Muskaty. Nieznane są dzieje powstania drugiej świątyni. O jej istnieniu dowiadujemy się ze spisów świętopierza za lata 1325-1327. Świątynia została też odnotowana w aktach wizytacji biskupiej Jerzego Radziwiłła z 1598 roku. Opisano w nich, że budowla składała się z prostokątnej nawy, prezbiterium z absydą i dwu symetrycznych przybudówek: zakrystii i kaplicy św. Anny. Obecny kościół św. Idziego postawiono w latach 1600-1604. Konsekracji rozbudowanej świątyni dokonał biskup krakowski Bernard Maciejowski 8 września 1604. Na wprost wejścia na plac kościelny stoi dzwonnica wystawiona w murze w latach dwudziestych XX wieku. Przez wiele lat kościół przechodził liczne remonty i konserwacje. W 1933 roku podczas jednych z nich odnaleziono zamurowane w ścianie monety w ilości 63 sztuk, pochodzące z XVII wieku. W 1987 roku odnowiono polichromię świątyni. W latach 1997-2000 przeprowadzono konserwacje wszystkich znajdujących się w kościele ołtarzy, a w 2000 roku wymieniono gont na kopule dzwonnicy. Według Józefa Łepkowskiego („Przegląd zabytków przeszłości z okolic Krakowa”, 1863 r.) w arkadzie tęczowej miał być umieszczony fragment belki z napisem „1082 (?)” mającej pochodzić ze starszego kościoła i świadczyć o postawieniu poprzedniej świątyni przez Judytę, żonę Władysława Hermana. Późniejsi badacze wspominają o zamalowaniu napisu przed 1906 rokiem.

Opis

Kościół orientowany, murowany, jednonawowy z węższym prezbiterium zakończonym półkolistą absydą. Przy prezbiterium od północy znajduje się zakrystia, od południa kwadratowa kaplica św. Anny, a przy nawie od południa kruchta. Wnętrze kościoła nakryte jest nowym stropem, natomiast w kaplicy znajduje się sklepienie krzyżowo-żebrowe. Fasada zachodnia ujęta jest na narożnikach skośnymi szkarpami i zwieńczona schodkowym szczytem, podobnie zwieńczona jest kruchta południowa. Portal zachodni kamienny, z belkowaniem wspartym na dwóch liściastych konsolach ponad którymi edikula z płaskorzeźbionym krucyfiksem i klęczącymi postaciami męskimi. Na belkowaniu znajdują się dwa kartusze z herbami: po lewej herb Bończa, a nad nim litery „I” oraz „T”, a na prawo herb Szreniawa i litery „B” i „T”. Portal kruchty południowej jest również kamienny, podobny do zachodniego z inskrypcją: „IN LAVDEM ET GL[ORI]AM DEI O[MN]IP[OTENTIS] HO[NO]RE[M] / B(EATE) M(ARIAE) S(ANCTAE) V(IRGINIS) S(ANCTUS) AEGIDY ET OM(NIUM) SS. FIR. REGNÃTE [TERTIO] SIGISM[UN]DO / REGE POL[ONIAE] Z[?] HEMO[?] EP[ISCOP]O CRAC(OVIENSIS) BERN[AR]DO MACIEIOWSKI / NOVIT[ER] CAR[DINA]LI CRA[COVIENSE] DEI FACTO INTERI[M] PLEBA[N]O R[E]V[EREN]DO SEB(ASTIANO) / NAGRODIO A I SYRADIA PHI[LOSOPHI]AE DOCTORE COLLEG[I]A [MA]IORE / S. T(HEOLOGIAE) PVBLICO PROFES(SORE) PRAEP[OSI]TO S(ANCTA) AN(NAE) CRAC[OVIAE] DECIMARVM / ET FVNDI ECCL(ESIA)E HVIVS P[OST] IVRIS STREPITV(M) RESTITV / TORE ANNO OCTAVO PLEBANAT[U]S SVI. TEMPLVM HO(C) / [ dwa wiersze skute] DE' / NOWO AEDIFICATVM. ET. CONSTRVCTVM. ADIVTORIO / QVORVNDÃ ANNO D[OMINI] MDCIIII MENSE SEPTEMB[RE]”. Od południa świątyni umieszczone są trzy otwory okienne w kształcie stojących prostokątów, zamkniętych łukiem półkolistym, a w prezbiterium dwa małe okrągłe okna. Kościół nakryty jest dwoma dwuspadowymi dachami, nad prezbiterium nieco niższym, nad nawą zwieńczonym wąską i wysoką sygnaturką na dzwon. Wewnątrz świątyni na skrzyżowaniu nawy i prezbiterium umocowana jest drewniana belka tęczowa z ustawionym na niej krucyfiksem i figurami Matki Boskiej i św. Jana Ewangelisty. Chór zachodni drewniany, na planie prostokąta, pośrodku półkoliście zamknięty, wsparty na sześciu filarach, od północnego zachodu z obudowaną boazerią klatką schodową.

Zarys problematyki artystycznej

Kościół w Giebułtowie jest przykładem powolnego przetwarzania się architektury sakralnej z gotyku w renesans. Świątynia została wybudowana w latach 1600-1604 o delikatnym odchyleniu planu. Nieregularność rzutu wskazuje na adaptacje, być może fundamentów starszej budowli. Bryła kościoła przedstawia nawrót do kształtu gotyckiego o skromnej formie opartej na średniowiecznych tradycjach architektonicznych: prezbiterium zamkniętym półkoliście, szerszym korpusie, fasadą i kruchtą zwieńczonymi szczytami schodkowymi. W gotyku unikano też umieszczania okien po stronie północnej, bowiem uważano ją za strefę zła, stąd też okna wyłącznie od strony południowej. Podobne realizacje znajdują się w pobliskiej Korzkwi z początku XVII wieku, Zebrzydowicach (1599-1602) i w Wiśniczu Nowym (1620 rok). Jest to o tyle interesujące, iż mniej więcej w tym samym czasie powstały już budowle w duchu dojrzałego baroku, np. kościół Grobu Matki Boskiej w Kalwarii Zebrzydowskiej z lat 1611-1615. Stylizacja budowli jest zatem wynikiem ówczesnej mody o tendencji do gotycyzacji. Szczyty schodkowe były stosowane w XVII wieku w wielu budowlach w Krakowie, a także poza nim (kościół w Rudawie). Od architektury kościoła odmienny jest natomiast detal kamienny o manierystycznym charakterze (portal w fasadzie i nadproże portalu z tablicą fundacyjną od południa). Dominują w nich silnie występujące belkowania wparte na konsolach. Portal zachodni, główny, ozdobiony po bokach rautami, zwieńczony jest edikulą z płaskorzeźbionym krucyfiksem i klęczącymi po bokach postaciami. Między belkowaniem umieszczone są kartusze herbowe: Bończa i Szreniawa. Oba zostały wykonane w małopolskim warsztacie kamieniarskim. Szczyt zachodni i szczycik kruchty południowej są schodkowate, a w kilku oknach zamkniętych półkoliście wprowadzone zostały laskowania, będące nieodległym echem gotyckiej architektury.

Sporna i zagadkowa jest kwestia fundatora świątyni. Jedni badacze wymieniają Jakuba Tomaszowskiego herbu Bończa i Barbarę Pisarską herbu Szreniawa; inni Kaspra Giebułtowskiego, właściciela wsi i kolatora kościoła (zm. 1625 r.), jeszcze inni księdza Sebastiana z Nagrodzieńca, proboszcza kolegiaty św. Anny w Krakowie. Herby Tomaszewskich występują na fasadzie świątyni, co miałoby świadczyć o ich roli przy budowie kościoła. Z kolei w środku znajduje się płyta nagrobna Kaspra Giebułtowskiego, ozdobiona herbem Berszten i inskrypcją o treści kommemoratywnej z informacją, iż był kolatorem kościoła. Z kolei jeszcze inna interpretacja oparta na inwentarzu świątyni w Giebułtowie przekazuje informacje o Sebastianie z Nagrodzieńca (doktorze filozofii, proboszczowi św. Anny w Krakowie i w Zielonkach), który miał kościół budować lub remontować. Ten też jest wzmiankowany w inskrypcji portalu południowego kościoła. Wątpliwości na temat fundacji kościoła mogłaby rozwiać ta inskrypcja, jednakże dwa jej wersy zostały celowo zniszczone. Pomimo różnych interpretacji i zdań badaczy, biorąc pod uwagę, że herby małżeństwa Tomaszewskich znajdują się na portalu głównym kościoła, ich rola w fundacji świątyni wydaje się być największa i ta teza jest również najczęściej podawana przez badaczy świątyni w Giebułtowie.

Wewnątrz kościoła znajduje się kilka płyt nagrobnych, ale szczególnie interesująca jest płyta wapienna, przeniesiona z poprzedniego kościoła z wyobrażeniem pary małżeńskiej, powstała około 1477 lub po 1490 roku (obecnie znajdująca się na południowej ścianie nawy). Przedstawia mężczyznę ubranego w szubę bramowaną futrem oraz podbity biret, natomiast kobieta ubrana jest w suknię i welon spływający do ziemi. U ich stóp znajdują się tarcze gotyckie z języczkiem, opatrzone bordiurą, z herbami Szreniawa i Grzymała. Najprawdopodobniej wizerunki przedstawiają Stanisława i Barbarę Oraczkowskich, właścicieli Przybysławic. Stanisław Oraczkowski, herbu Szreniawa był podrządcą krakowskim i sędzią grodzkim krakowskim. Płyta może też upamiętniać jego rodziców lub krewnych zmarłych około 1477 roku, kwestia ta nadal pozostaje w kręgu zainteresowań badaczy rzeźby sepulkralnej.

Streszczenie

Kościół św. Idziego jest trzecią z kolei świątynią w Giebułtowie. Pierwszą miał postawić Władysław Herman z żoną Judytą w 1082 roku, jako wotum za otrzymane potomstwo ku czci świętego. Obecny kościół postawiono w latach 1600-1604. Konsekracji rozbudowanej świątyni dokonał biskup krakowski Bernard Maciejowski 8 września 1604. Na wprost wejścia na plac kościelny stoi dzwonnica wystawiona na murze w latach dwudziestych XX wieku. Kościół w Giebułtowie jest przykładem powolnego przetwarzania się architektury sakralnej z gotyku w renesans. Nieregularność rzutu budowli wskazuje na adaptacje, być może fundamentów starszej świątyni. Bryła kościoła przedstawia nawrót do kształtu gotyckiego o skromnej formie opartej na średniowiecznych tradycjach architektonicznych: prezbiterium zamkniętym półkoliście, szerszym korpusie, fasadą i kruchtą zwieńczonymi szczytami schodkowymi. Od architektury kościoła odmienny jest natomiast detal kamienny o manierystycznym charakterze (portal w fasadzie i nadproże portalu z tablicą fundacyjną od południa). Sporna i zagadkowa jest kwestia fundatora świątyni. Jedni badacze wymieniają Jakuba Tomaszowskiego herbu Bończa i Barbarę Pisarską herbu Szreniawa; inni Kaspra Giebułtowskiego, właściciela wsi i kolatora kościoła (zm. 1625 r.); jeszcze inni księdza Sebastiana z Nagrodzieńca, proboszcza kolegiaty św. Anny w Krakowie. Wewnątrz kościoła znajduje się kilka płyt nagrobnych, ale szczególnie interesująca jest płyta wapienna, przeniesiona z poprzedniego kościoła z wyobrażeniem Stanisława i Barbary Oraczkowskich, powstała około 1477 lub po 1490 roku (obecnie znajdująca się na południowej ścianie nawy). W świątyni znajduje się również niezwykle cenne dzieło, jak obraz Matki Boskiej Częstochowskiej umieszczony w ołtarzu głównym, według opinii konserwatorów obrazu prawdopodobnie najstarsza kopia częstochowskiego wizerunku. Warto również zwrócić uwagę na dwie najstarsze rzeźby znajdujące się w świątyni: figurę Matki Boskiej z drugiej połowy XV wieku, umieszczoną na belce tęczowej oraz Chrystusa Frasobliwego z XVI wieku.

Bibliografia