Pierwsza świątynia w Makowie Podhalańskim nosiła prawdopodobnie wezwanie św. Klemensa. Kolejną, drewnianą wystawiono na początku XVI wieku (konsekrowana w 1536 roku). W 1590 roku proboszcz Albert Dąbski umieścił w niej obraz Matki Boskiej, słynący łaskami i otoczony kultem. Wizerunek nazwano Matką Boską Makowską, a następnie Patronką Rodzin. Obraz w aktach wizytacji z 1602 roku wzmiankowany jest jako „łaskami słynący”, również kolejne wizytacje wzmiankują zawieszone wokół niego wota i srebrne sukienki (łącznie było ich pięć). Dary te dwukrotnie skonfiskował zaborca austriacki, były również zrabowane w czasie drugiej wojny światowej. Pomimo powyższych kradzieży ocalało blisko trzy tysiące wotów. Między innymi stanowi je blisko 300 kosztownych przedmiotów ze złota i srebra oraz 80 sztuk naszyjników z korali.
Trzeci kościół makowski wzniesiono około 1700 roku, tuż obok starej świątyni, w czasie gdy proboszczem parafii był ksiądz Andrzej Ziebrowski (proboszcz w Makowie i Sidzinie w latach 1683-1719). Ksiądz Ziebrowski nie zburzył dotychczasowej świątyni św. Klemensa z XVI wieku, w której nadal znajdował się obraz Matki Bożej, ale w pobliżu niej wybudował nową, której nadał wezwanie Przemienienia Pańskiego. Składała się ona z murowanego prezbiterium, do którego dobudowano murowaną, barokową kaplicę i obszerną, drewnianą nawę. Świątynię konsekrował biskup Kazimierz Łubieński w 1705 roku. Obraz pozostał w starej świątyni. Dopiero w 1745 roku ksiądz Michał Karliński skierował do ordynariusza krakowskiego pismo, w którym prosił o pozwolenie na przeniesienie obrazu Matki Bożej z kościoła św. Klemensa do nowej świątyni. W odpowiedzi kuria krakowska przesłała dekret, w którym nazywa obraz „łaskami słynącym” i zaleca wykonać przeniesienie w sposób uroczysty. Po przeniesieniu obrazu – nieużywany odtąd kościół – zburzono. W latach 1819-1836 proboszczem w Makowie i Sidzinie był ksiądz Jerzy Majerski. Podczas jego urzędu w latach 1826-1828 zburzono drewnianą nawę świątyni, pozostawiając murowane prezbiterium z kaplicą z lat 1697-1701. Na jej miejsce wymurowano nową nawę i nową ścianę frontową kościoła. Tak przebudowany kościół został konsekrowany 28 maja 1833 roku przez biskupa Franciszka Pisztka. W tym samym roku na urząd wikariusza do Makowa przybył ksiądz Wojciech Blaszyński. Ksiądz Majerski zmarł w Makowie 6 października 1842 i został pochowany na przykościelnym cmentarzu. Obecnie w świątyni znajduje się ołtarz główny wykonany przez Jana Obrochtę w 1877 roku (w 1965 ołtarz przerobiono go według projektu Macieja Makarewicza). Drzwiczki do tabernakulum o neogotyckim ornamencie wykonał Piotr Seip z Krakowa. W polu głównym umieszczony jest otoczony kultem obraz Matki Boskiej Makowskiej. Ponadto w świątyni znajdują się ołtarze boczne z drugiej połowy XIX wieku, ambona z 1830/1831 roku, stacje drogi krzyżowej z pierwszej połowy XIX wieku, a także liczne rzeźby i obrazy, które przeniesiono z poprzednich świątyń w Makowie Podhalańskim.
Kościół usytuowany jest w centrum miejscowości na północ od głównej drogi. Na plac kościelny prowadzi główne wejście od strony wschodniej. Świątynia skierowana jest na północ, założona na planie prostokąta z wieżą w fasadzie z prezbiterium zamkniętym trójbocznie, węższym od nawy. Za prezbiterium dobudowana jest kaplica na planie prostokąta, a od zachodu zakrystia. Główne wejście do kościoła znajduje się od strony południowej.
Wnętrze trójnawowe, halowe, czteroprzęsłowe; nawy oddzielone arkadami na opliastrowanych filarach o wklęsłych narożnikach wspierających sklepienie żaglaste na gurtach. Chór muzyczny wsparty na trzech arkadach filarowych. Balustrada na rzucie wklęsło-wypukłym z uskokami. Wnętrze nawy jest oświetlone przez dziesięć, niskich, zamkniętych półkoliście okien, w prezbiterium cztery analogiczne okna.
Fasada z ryzalitem w osi środkowej, ujętym zdwojonymi pilastrami, zwieńczonym przerwanym przyczółkiem, na osi portal i balkon z półkoliście zamkniętym oknem. W szczycie fasady drugi przyczółek, w polu monogram maryjny, a poniżej napis: „AVE MARIA GRATIA PLENA DOMINVS TECTVM”. Wyżej na osi czworoboczna wieża, opięta pilastrami w narożach, zwieńczona baniastym hełmem z latarnią. Korpus nawowy o zaokrąglonych narożnikach z podziałami ramowymi i oknami termalnymi. Prezbiterium i kaplica opięte szkarpami. Nad prezbiterium i nawą oddzielne dachy, dwuspadowe.
Kościół w Makowie Podhalańskim stanowi złożone dzieło, którego kaplica i prezbiterium są pozostałością po poprzedniej, barokowej świątyni, a nawa z wieżą w fasadzie zostały wystawione w XIX wieku. Nowsza część kościoła została zbudowana w stylu łączącym elementy baroku i klasycyzmu, zwanym stylem kościołów józefińskich (Musterkirchen) z wieżą w fasadzie. Był to styl bardzo popularny na pograniczu Galicji i Węgier. Ponadto architektura kościoła realizuje na zewnątrz postulat prostoty budowli, jednakże wewnątrz nawiązuje do pełnego teatralności wnętrza barokowego. Propagowanie tego stylu, związane jest z szeroko zakrojonymi reformami, które wprowadzono w Cesarstwie Austriackim w drugiej połowie XVIII wieku i wiązało się ze stopniowym ograniczeniem autonomii Kościoła. Dążenie do sprawowania kontroli nad Kościołem, również w sprawach architektury budynków sakralnych, miało polegać na „obronie czystości wiary zagrożonej przez irracjoanlny, emocjonalny i niedający się ująć w ścisłe ramy barok”. W 1771 roku Maria Teresa wydała rozporządzenie, według którego wszystkie kościoły miały posiadać „plan typowy”, w jednym z trzech wariantów: kościół na planie centralnym lub jeden z dwu planów kościołów jednonawowych, bez kaplic bocznych, z jednowieżowymi fasadami, dekorowanymi płaską artykulacją lizenową.
Pierwsza świątynia w Makowie Podhalańskim nosiła prawdopodobnie wezwanie św. Klemensa. Kolejną, drewnianą wystawiono na początku XVI wieku (konsekrowana w 1536 roku). W 1590 roku proboszcz Albert Dąbski umieścił obraz Matki Boskiej, słynący łaskami i otoczony kultem w nowym drewnianym kościele, który został konsekrowany w 1536 roku. Był to już drugi kościół w Makowie Podhalańskim. Trzeci kościół makowski wzniesiono około 1700 roku, tuż obok starej świątyni, w czasie gdy proboszczem parafii był ksiądz Andrzej Ziebrowski (proboszcz w Makowie i Sidzinie w latach 1683-1719). Ksiądz Ziebrowski nie zburzył dotychczasowej świątyni św. Klemensa z XVI wieku, w której nadal znajdował się obraz Matki Bożej, ale w pobliżu niej wybudował nową, której nadał wezwanie Przemienienia Pańskiego. Składała się ona z murowanego prezbiterium, do którego dobudowano murowaną, barokową kaplicę i obszerną, drewnianą nawę. Świątynię konsekrował biskup Kazimierz Łubieński w 1705 roku. Obraz pozostał w starej świątyni. Dopiero w 1745 roku ksiądz Michał Karliński skierował do ordynariusza krakowskiego pismo, w którym prosił o pozwolenie na przeniesienie obrazu Matki Bożej z kościoła św. Klemensa do nowej świątyni. W odpowiedzi kuria krakowska przesłała dekret, w którym nazywa obraz „łaskami słynącym” i zaleca wykonać przeniesienie w sposób uroczysty. Po przeniesieniu obrazu – nieużywany odtąd kościół – zburzono. W latach 1819-1836 proboszczem w Makowie i Sidzinie był ksiądz Jerzy Majerski. Podczas jego urzędu w latach 1826-1828 zburzono drewnianą nawę świątyni, pozostawiając murowane prezbiterium z kaplicą z lat 1697-1701. Na jej miejsce wymurowano nową nawę i nową ścianę frontową kościoła. Tak przebudowany kościół został konsekrowany 28 maja 1833 roku przez biskupa Franciszka Pisztka. Ołtarz główny został wykonany przez Jana Obrochtę w 1877 roku. Ponadto w świątyni znajduje się szereg zabytkowych dzieł sztuki.
Autor: Michał Kunicki
Autor: Józef Lanckoroński
Maria Działo, "Kościół Przemienienia Pańskiego ", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło: https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/kosciol-przemienienia-panskiego-1