Kościół św. Erazma Biskupa i Męczennika w Barwałdzie Dolnym

Dzieje zabytku

Poprzedni kościół w Barwałdzie Dolnym wzmiankowany istniał już w XIV wieku, jako kościół pw. św. Andrzeja w Barwałdzie Średnim. Kolejny, drewniany wybudowano w 1512 roku pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny z fundacji Jana (ok. 1490-1566) i Wawrzyńca Komorowskich, którzy w późniejszym czasie dbali również o jego uposażenie, m.in. w 1532 roku bracia Komorowscy ufundowali dzwon do kościoła. Obecny kościół pw. św. Erazma pochodzi z 1782 roku (oprócz wieży z 1601 roku, ustawionej za prezbiterium, będącej elementem pozostałym po poprzednim kościele). Fundatorami obecnego kościoła była rodzina Jana Bibersteina-Starowieyskiego. Kościół był kilkukrotnie odnawiany w XIX i XX wieku. W latach trzydziestych XX wieku dobudowano do niego kruchtę. Do najstarszego wyposażenia kościoła należą obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z XVI wieku, krucyfiks późnogotycki z pierwszej połowy XVI wieku umieszczony na belce tęczowej, obraz Chrystusa Bolesnego z XVIII wieku oraz barokowe tabernakulum znajdujące się w ołtarzu głównym, które prawdopodobnie pierwotnie stanowiło fragment rozmontowanej, większej nastawy. Z cenniejszego dziewiętnastowiecznego wyposażenia świątyni należy zwrócić uwagę na obraz wiszący na wschodniej ścianie prezbiterium z wizerunkiem patrona świątyni – św. Erazma biskupa i męczennika, autorstwa bernardyńskiego malarza Dydaka Baturyny z 1877 roku, ołtarze boczne z przełomu XVIII i XIX wieku oraz polichromię wykonaną około 1850 roku. Na zewnątrz, w murze przycmentarnym wmurowana jest płyta epitafijna upamiętniająca księdza Waleriana Stanisławskiego zmarłego w 1682 roku. Od 1980 roku, po objęciu parafii przez księdza Jana Dubiela, rozpoczęły się generalne remonty w kościele, podczas których wymieniono więźbę na wieży, zmieniono dachówkę na gonty(1985-1990), oszalowano ściany, wykonano podmurówkę kościoła, zmieniono główne drzwi oraz nowe schody przed wejściem głównym. W ciągu kilku ostatnich lat przeprowadzono również szereg prac konserwatorskich wystroju świątyni, m. in. odrestaurowano polichromię, ołtarz główny, ołtarze boczne, ambonę, chrzcielnicę, ławki i stalle.

Opis

Kościół orientowany, drewniany, na podmurówce z kamienia łupanego, konstrukcji zrębowej, jednonawowy, szalowany, z wieżą konstrukcji słupowej usytuowaną od strony prezbiterium, z zakrystią w przyziemiu. Nawa prostokątna, szersza od prezbiterium, z kruchtami od zachodu, południa i północy. Prezbiterium zamknięte trójbocznie. Wieża od wschodu, na planie kwadratu, o konstrukcji ze słupów pochyłych, na zewnątrz trzy kondygnacje przedzielone obiegającymi daszkami. Dolna i górna izbica o ścianach pionowych, środkowa o ścianach pochyłych; wieża zwieńczona hełmem baniastym z latarnią. Kościół przykrywa dach siodłowy, na kruchtach trójspadowy, kryty cementówką. Pod wydatnymi okapami dachów biegnie gzyms o profilu ćwierćkoliście wklęsłym z wałkiem. Więźba dachowa nad prezbiterium jest krokwiowa, a nad nawą płatwiowa. Wewnątrz znajdują się stropy z fasetami, pod którymi umieszczony jest profilowany gzyms. Arkada tęczowa o łuku spłaszczonym. Chór muzyczny wsparty jest na dwóch filarach z wybrzuszoną balustradą. Wnętrze polichromowane, ściany w kruchtach oszalowane. Do kościoła prowadzą cztery wejścia: główne od zachodu, dwa boczne od południa i północy oraz przez zakrystię od wieży, od strony północno-zachodniej. W prezbiterium znajdują się dwa okna: po stronie południowej i północnej; a w nawie dwa po stronie południowej i północnej, natomiast w wieży cztery okna prostokątne, w latarni osiem okien zamkniętych dwoma nałęczami. Kościół otoczony jest murkiem ze stacjami drogi krzyżowej i dwiema bramkami z lat 1863 i 1864.

Zarys problematyki artystycznej

Obecny kościół św. Erazma w Barwałdzie Dolnym pochodzi z 1782 roku (oprócz wieży z 1601 roku, ustawionej za prezbiterium, będącej elementem pozostałym po poprzednim kościele). Fundatorami kościoła była rodzina Jana Bibersteina-Starowieyskiego. Do najstarszego wyposażenia kościoła należą obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z XVI wieku, krucyfiks późnogotycki z pierwszej połowy XVI wieku umieszczony na belce tęczowej, obraz Chrystusa Bolesnego z XVIII wieku oraz barokowe tabernakulum znajdujące się w ołtarzu głównym, które prawdopodobnie pierwotnie stanowiło fragment rozmontowanej, większej nastawy. Z cenniejszego dziewiętnastowiecznego wyposażenia świątyni należy zwrócić uwagę na obraz wiszący na wschodniej ścianie prezbiterium z wizerunkiem patrona świątyni – św. Erazma biskupa i męczennika, autorstwa bernardyńskiego malarza Dydaka Baturyny z 1877 roku, ołtarze boczne z przełomu XVIII i XIX wieku oraz polichromię wykonaną około 1850 roku. Na zewnątrz, w murze przycmentarnym, wmurowana jest płyta epitafijna upamiętniająca księdza Waleriana Stanisławskiego zmarłego w 1682 roku. Architektura drewniana XVIII wieku rozwijała się w trzech odmiennych nurtach: pierwszym, w którym imitowano murowane realizacje barokowe; drugim, w którym tradycyjne układy i schematy przeplatane były z formami barokowymi oraz trzecim, do którego można zaliczyć kościół w Barwałdzie Dolnym, będący kontynuacją dawnych konstrukcji architektonicznych z kilkoma nowoczesnymi rozwiązaniami. Istotną zmianą było odrzucenie stosowanego powszechnie w XVIII wieku systemu więźbowo-zaskrzyniowego, co w konsekwencji odrzuciło również więźbę storczykową i przyczyniło się do rozbicia bryły. W dalszej kolejności prowadziło to, podobnie jak w świątyni w Barwałdzie Dolnym, do obniżenia wysokości dachów, a podwyższenia ścian. W XVIII wieku pojawiło się również niestosowane wcześniej szalowanie. Podobnie okna, które we wcześniejszej epoce umieszczane były wyłącznie po stronie południowej, tutaj znalazły umiejscowienie już po obu stronach nawy i prezbiterium. Ich kształt również utracił poprzednie gotyckie, czy renesansowe formy – w nurcie trzecim osiemnastowiecznej architektury drewnianej przybrały one kształt stojącego prostokąta. Elementem siedemnastowiecznej architektury kościoła w Barwałdzie Dolnym jest natomiast wieża o pochyłych ścianach z nadwieszoną izbicą, charakterystyczna i popularna w XVI i XVII wieku, w swej genezie posiadająca jeszcze formę „obronną”. Nietypowe usytuowanie wieży (sąsiaduje z prezbiterium) wynika właśnie z jej wcześniejszej genezy.

Streszczenie

Architektura kościoła pw. św. Erazma Biskupa i Męczennika stanowi typowy przykład drewnianej architektury osiemnastowiecznej, mocno zakorzenionej w tradycyjnych układach i schematach, jednocześnie wprowadzającej nowe rozwiązania takie jak obniżona wysokość dachu czy prostokątne okna. Na szczególną uwagę zasługuje również wieża z początku XVII wieku o pochyłych ścianach, nietypowo usytuowana od strony prezbiterium.

Bibliografia