Skrzydła gotyckiego tryptyku

Dzieje zabytku

Pierwotnie skrzydła stanowiły część gotyckiego tryptyku. Fundatorem dzieła był Jan Żak z Zawady. Wspomniana miejscowość znajduje się w sąsiedztwie parafii racławickiej. Uwzględniając, że kościół w Racławicach został zbudowany w 1511 roku omawiany tryptyk, wykonany znacznie wcześniej, znajdował się zapewne w innym, pobliskim kościele. Dzieła zostały poddane konserwacji w latach 1955-1957 oraz w 1994 roku.

Opis

Skrzydła tryptyku, na awersie podzielone na cztery kwatery z przedstawieniami czterech świętych dziewic. Po lewej u góry ukazana św. Katarzyna Aleksandryjska z mieczem w prawej dłoni i kołem w lewej. Ubrana jest w czerwoną suknię oraz niebieski płaszcz. Poniżej św. Małgorzata, która w lewej dłoni trzyma małego smoka, a palcem prawej dłoni na niego wskazuje. Ubrana jest w czerwoną suknię oraz czerwony płaszcz z czarną podszewką. Po prawej stronie u góry św. Barbara, która w prawej dłoni trzyma miniaturę wieży, a lewą przytrzymuje koniec płaszcza na wysokości piersi. Ubrana jest w zieloną suknię oraz czerwony płaszcz z granatową podszewką. Poniżej św. Dorota z różaną gałązką w prawej dłoni oraz koszyczkiem z różami w lewej. Święta ubrana jest w niebieską suknię oraz zielony płaszcz z czerwoną podszewką. Wszystkie święte niewiasty mają twarze o delikatnych rysach twarzy, zaznaczonych linearnie z małymi ustami, długimi nosami oraz wysokimi włosami. Bardzo długie włosy, splecione w warkocz, opadają na ich plecy. Na głowach mają założone korony, a wokół nich koliste nimby. W dolnych częściach kwater ukazana jest bujna roślinność, drobiazgowo przedstawiona, wyżej tło złocone. Pośrodku kwater na czerwonej ramie napis: „Jo(ha)nn(e)s Zak de Zawada co(m)pa(ra)vit istas Ima(gine)s / ad (h)onore(m) b(ea)te v(ir)gi(ni)s petit ave maria 1473”.

Na rewersie skrzydeł scena przedstawiająca Zwiastowanie. Na skrzydle lewym postać archanioła Gabriela, zwróconego trzy czwarte w lewo z banderolą w lewej dłoni, opatrzoną napisem „Ave gratia plena dominus” Archanioł ubrany jest w długą, białą suknię, przepasaną czerwoną stułą, u pleców czerwone skrzydła. Na prawym skrzydle ukazana Matka Boska zwrócona w trzy czwarte w prawo, która prawą dłoń trzyma na piersi, przytrzymując lewą połę płaszcza. Ubrana jest w białą suknię oraz biały płaszcz z czerwoną podszewką. Wokół głowy ma złoty i kolisty nimb. Postacie ukazane na tle ciemnowiśniowym.

Zarys problematyki artystycznej

Omawiane skrzydła powstały zgodnie z umieszczoną na nich inskrypcją w 1473 roku, co dowodzi że w malarstwie drugiej połowy XV wieku, obok nowego już kierunku dążącego ku realizmowi utrzymywał się nadal idealistyczny sposób ukazywania rzeczywistości. O wyraźnych cechach idealistycznych przedstawień świadczą nieproporcjonalnie wydłużone postaci Matki Boskiej i archanioła, bądź przesadnie krępe, jak u opisanych świętych Dziewic, a także wąskie typy twarzy, strome ramiona, nienaturalna budowa rąk o długich i cienkich palcach oraz słabe uwzględnienie budowy anatomicznej ciała pod obficie udrapowanymi szatami. Najbliższe analogie do omawianego dzieła można odnaleźć w skrzydłach tryptyku z Kamienicy w powiecie bielskim (obecnie w Muzeum Śląskim w Katowicach). Oba dzieła wykazują również podobieństwa do tryptyku z Wołowca (obecnie w Muzeum Narodowym w Warszawie). Jerzy Szablowski wykazał wyraźny związek pomiędzy wymienionymi dziełami i wskazał ośrodek nowosądecki, jako miejsce ich powstania. Warto również zaznaczyć, że skrzydła tryptyku w Racławicach oprócz wysokiej wartości artystycznej, posiadają również ważne znaczenie dla historii malarstwa cechowego ze względu na umieszczoną na nich datę. Z kolei Bogusław Krasnowolski przytoczył hipotetyczną rekonstrukcję tryptyku sugerując, że w polu głównym mogła znajdować się rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem (obecnie w Muzeum Archidiecezjalnym w Krakowie), w predelli obraz Narodziny Marii, a w zwieńczeniu Wniebowzięcie Marii. Przy ołtarzu zamkniętym mogłoby znajdować się w predelli dzieło przedstawiające Narodzenie Najświętszej Marii Panny.

Streszczenie

Pierwotnie skrzydła stanowiły część gotyckiego tryptyku. Fundatorem dzieła był Jan Żak z Zawady. Wspomniana miejscowość znajduje się w sąsiedztwie parafii racławickiej. Uwzględniając, że kościół w Racławicach został zbudowany w 1511 roku omawiany tryptyk, wykonany znacznie wcześniej, znajdował się zapewne w innym, pobliskim kościele. Omawiane skrzydła powstały zgodnie z umieszczoną na nich inskrypcją w 1473 roku, co dowodzi że w malarstwie drugiej połowy XV wieku, obok nowego już kierunku dążącego ku realizmowi utrzymywał się nadal idealistyczny sposób ukazywania rzeczywistości.

Bibliografia