Chrystus oczekujący na Mękę

Dzieje zabytku

Obraz powstał w pierwszej ćwierci XVI wieku, jak wskazują badacze, zapewne około 1510-1515 roku. Został wykonany w warsztacie małopolskim, najpewniej przez krakowskiego malarza Marcina Czarnego lub jak chce Jerzy Gadomski, jego syna Mikołaja, również malarza. Ufundowała go, zapewne od razu z przeznaczeniem dla kościoła w Paczółtowicach, nieznana z imienia kobieta przedstawiona w pozycji adorantki w dolnej części kompozycji.

Dzieło było kilkukrotnie konserwowane. W latach 1957-1958 przez Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Krakowie. Wówczas konserwacja objęła wymianę ramy, odczyszczenie oraz uzupełnienie ubytków warstwy malarskiej. W połowie lat dziewięćdziesiątych XX wieku w czasie gruntownych prac remontowych prowadzonych w paczółtowickiej świątyni konserwacji poddano również szereg zabytków ruchomych znajdujących się w kościele. Wśród nich znalazł się również omawiany obraz Chrystusa oczekującego na mękę. Konserwację przeprowadziła prof. Małgorzata Schuster-Gawłowska z krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych. Celem prac było wykonanie konserwacji technicznej oraz estetycznej, a także wymiana wykonanej w 1957 roku ramy, która stanowiła wówczas zagrożenie dla kondycji obrazu. W trakcie prac usunięto wymienioną ramę, sprawiono nową, dębową, wykonaną na podstawie zdjęcia obrazu sprzed 1957 roku, odczyszczono powierzchnię dzieła, usunięto przemalowania, a także dokonano uzupełnień w warstwie malarskiej oraz srebrzeniach. Podczas prac przebadano również podobrazie oraz pigmenty użyte przez malarza.

Opis

Obraz w kształcie stojącego prostokąta przedstawia Jezusa oczekującego na ukrzyżowanie w otoczeniu Matki Boskiej, św. Stanisława z Piotrowinem, św. Szczepana oraz ukazanej w mniejszej skali postaci kobiecej — fundatorki obrazu. W centrum kompozycji ukazany Chrystus siedzący na kamieniu, przedstawiony całopostaciowo z ciałem zwróconym w trzech czwartych w lewo. Prawą dłonią podpiera pochyloną nieznacznie do dołu głowę, lewą wspiera na kolanie. Twarz szczupła, podłużna, okolona ciemnobrązowym zarostem. Długie, kędzierzawe włosy opadają na ramiona i plecy postaci. Na głowie otoczonej złotym nimbem korona cierniowa, spod której spływają strużki krwi. Oczy otwarte, wpatrzone przed siebie nadające twarzy smutny, zamyślony wyraz. Chrystus ubrany jedynie w białe, wąskie perizonium owinięte luźno wokół bioder i ud. Ciało o jasnej karnacji z widocznymi śladami biczowania — na torsie, ramionach i nogach postaci widnieją krople krwi. Stopy Chrystusa wsparte są na ramionach krzyża ukazanego w dolnej części kompozycji. Po lewej stronie przedstawione stojące postaci Matki Boskiej Bolesnej oraz św. Stanisława biskupa. Obie ukazane całopostaciowo z ciałem zwróconym w trzech czwartych w prawo. Maria przedstawiona jako dojrzała kobieta w długiej, czerwonej sukni okrytej obszernym, ciemnogranatowym płaszczem z żółtą podszewką oraz białej chuście na głowie. Ręce postaci o długich, szczupłych palcach skrzyżowane na wysokości piersi, w którą wbity miecz. Twarz o jasnej karnacji, dużych, jasnych oczach, prostym nosie i niewielkich zaznaczonych czerwienią ustach. Wzrok skierowany na Chrystusa. Nieco za Marią przedstawiony św. Stanisław ubrany w szaty pontyfikalne: albę, na której złocona dalmatyka dekorowana wzorem ukośnej kratki oraz czerwona kapa spięta pod szyją złotą klamrą. Pod szyją widoczny humerał, na dłoniach białe rękawiczki. Na otoczonej złotym nimbem głowie srebrna infuła. Twarz o jasnej karnacji, pozbawiona zarostu. Oczy skierowane przed siebie, w kierunku widza. Święty prawą dłonią wykonuje gest błogosławieństwa, lewą wspiera na pastorale o dekorowanej akantem krzywaśni. W lewym, dolnym rogu obrazu, u stóp św. Stanisława przedstawiona niewielka postać ukazanego z profilu, klęczącego Piotrowina w białej szacie. Z prawej strony kompozycji, nieco z tyłu ukazany św. Szczepan. Święty przedstawiony całopostaciowo, frontalnie, jako młody mężczyzna o owalnej twarzy pozbawionej zarostu; jasnobrązowe włosy z widoczną tonsurą; uszy nieco odstające. Twarz o łagodnym, zamyślonym wyrazie z oczami skierowanymi przed siebie, w kierunku widza. Głowę otacza złoty nimb. Postać ubrana w długą, obficie fałdowaną albę, na której bogato zdobiona ornamentem roślinnym (owoce granatu) złota dalmatyka; wokół szyi biały humerał. W dłoniach okrytych połą dalmatyki święty oburącz podtrzymuje kilka okrągłych kamieni. W dolnej części kompozycji, na pierwszym planie przedstawiona w mniejszej skali postać klęczącej fundatorki. Kobieta ubrana w długą ciemną suknię z białą podwiką wokół szyi i głową okrytą długim, białym welonem. Postać kieruje wzrok ku twarzy Chrystusa, ręce składa na wysokości piersi w geście modlitwy; wokół dłoni przepleciony koralowy różaniec. Na dalszym planie kompozycji widoczny pagórkowaty krajobraz na jednolitym, ugrowym tle. Kolorystyka ciepła, ciemna z mocniejszymi akcentami złota, czerwieni oraz ciemnego granatu.

Zarys problematyki artystycznej

Omawiany obraz Chrystusa oczekującego na mękę pełnił funkcję wizerunku wotywnego tj. ufundowanego jako wotum błagalne lub dziękczynne za otrzymane przez donatora łaski. Jego anonimową fundatorkę przedstawiono w pozycji adorantki zanoszącej modły do Chrystusa oraz otaczających go świętych. Choć badacze podejmowali próby rozpoznania postaci — Leonard Lepszy widział w niej Katarzynę z Grabiów Paczółtowską — to jej jednoznaczna identyfikacja ze względu na brak herbu z reguły towarzyszącego fundatorom w tego typu przedstawieniach jest niemożliwa. Strój kobiety wskazuje, że była osobą zamężną (biała chusta z podwiką), prawdopodobnie owdowiałą (ciemna barwa szat). Przedstawienie Chrystusa obnażonego z szat, z cierniową koroną na głowie i ciałem pokrytym krwawym potem, który siedząc na skale oczekuje na mękę nie wywodzi się z tekstu ewangelii. Na popularyzację tematu w małopolskim malarstwie tablicowym początku XVI wieku wpływ miała współczesna literatura dewocyjna opowiadająca historię męki Pańskiej. W 1507 roku w norymberskiej oficynie Ulryka Pindera wydano po raz pierwszy bogato ilustrowane drzeworytami autorstwa uczniów Albrechta Dürera, m.in. Hansa Baldunga, Hansa von Kulmbach i Leonharda Schaufeleina „Speculum passionis domini nostri Ihesu Christi”, w którym znalazł się opis ostatnich przed ukrzyżowaniem chwil Chrystusa. Można w nim przeczytać o kamieniu, na którym Chrystus spoczął „gdy krzyż dla niego przygotowywano”. Dzieło bardzo szybko rozprzestrzeniło się w krajach Europy Środkowej, docierając również do Polski. Podobny opis ostatnich chwil Chrystusa znajduje się w „Rozmyślaniach dominikańskich” — anonimowym utworze o charakterze pasyjnym spisanym w języku polskim w drugiej ćwierci XVI wieku. Rękopis zawierający utwór powstał w środowisku krakowskich dominikanów, zaś obecnie przechowywany jest w klasztorze Karmelitanek Bosych w Krakowie (rkps. 287). Otrzymał on bardzo bogatą dekorację malarską wykonaną przez dwóch artystów, z których jeden znajdował się pod wyraźnym wpływem twórczości wspomnianego wcześniej Dürera. W małopolskim malarstwie tablicowym początku XVI wieku nie brakuje bliskich do omawianego obrazu z Paczółtowic przykładów. Podobne ujęcie tematu można odnaleźć na predelli ołtarza w kościele w Sromowcach Niżnych oraz na jednej z kwater poliptyku z kościoła w Szydłowcu, który zdaniem Jerzego Gadomskiego mógł powstać w tym samym warsztacie co omawiane dzieło. Centralną pod względem kompozycyjnym, ale także ideowym postacią obrazu jest Chrystus, który przysiadł na kamieniu i wsparłszy głowę na ręku oczekuje na ukrzyżowanie. Krzyż jest już gotowy, przedstawiono go u stóp Zbawiciela. Pierś towarzyszącej mu Marii przenika „miecz boleści” (łac. gladius doloris) odnoszący się do proroctwa starca Symeona wypowiedzianego podczas ofiarowania Chrystusa w świątyni. Zwracając się do Marii słowami: „A Twoją duszę miecz przeniknie” zapowiedział on przyszłą mękę Jezusa i współcierpienie jego matki (współcierpienie Marii, łac. compassio Mariae), które uznawane jest za jej wkład w historię Zbawienia (współodkupienie, łac. corredemptio) (Łk 2, 35). Głównym przekazem płynącym z dzieła nie jest zatem chęć udokumentowania męki Chrystusa, ale raczej zwrócenie uwagi na sens samej ofiary Chrystusa, wspominanej podczas ofiary eucharystycznej. Postaci dwóch świętych męczenników biskupa Stanisława i diakona Szczepana odnoszą się zapewne do fundatorki obrazu, która mogła mieć wpływ na program ikonograficzny dzieła. Święty Stanisław był patronem diecezji krakowskiej i Królestwa Polskiego. W wyniku konfliktu z królem Bolesławem Śmiałym został skazany na śmierć przez obcięcie członków w 1079 roku. W sztuce przedstawiany jest w szatach biskupich z pastorałem w ręku. Towarzysząca mu postać ukazanego w mniejszej skali Piotrowina odnosi się do związanej ze świętym legendy spisanej przez Wincentego z Kielczy w „Żywocie św. Stanisława”. Biskup krakowski Stanisław miał zakupić od Piotra Strzemieńczyka nazywanego potocznie Piotrowinem dobra ziemskie. Po śmieci Strzemieńczyka jego spadkobiercy upomnieli się o ziemię. Biskup nie mogąc dowieść przed sądem swoich praw do zakupionych dóbr udał się do kościoła w Piotrawinie i wskrzesił Piotrowina, aby ten mógł poświadczyć na jego korzyść w toczącym się procesie. Święty Szczepan to pierwszy męczennik chrześcijański, który zginął około 36 roku ukamieniowany w Jerozolimie. Postać wymieniona jest w Dziejach Apostolskich jako pierwszy z siedmiu diakonów pomagających apostołom (Dz 6, 2-5). W ikonografii przedstawiany jest jako młody mężczyzna w stroju diakona. Do jego atrybutów należą kadzielnica wskazująca na jego diakońską funkcję lub nawiązujące do męczeńskiej śmierci kamienie i palma męczeństwa. Zdaniem Jerzego Gadomskiego omawiany obraz Chrystusa oczekującego na mękę wykazuje związki warsztatowe z dwoma dziełami małopolskiego malarstwa tablicowego wykonanymi w latach 1505-1515. Pierwszym z nich jest według badacza epitafium zmarłego w 1514 roku doktora Adama przechowywane obecnie w Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie. Obraz wykonał mistrz Mikołaj, który po śmierci swojego ojca Marcina Czarnego w latach 1509-1515 prowadził w Krakowie samodzielny warsztat malarski. Epitafium powstało prawdopodobnie jeszcze za życia portretowanego pomiędzy rokiem 1510 a 1514. Drugie dzieło to poliptyk w kościele parafialnym w Szydłowcu. Zdaniem wspomnianego wyżej badacza postaci św. Szczepana i św. Stanisława wykazują bezpośrednie związki warsztatowe z postaciami świętych przedstawionych na rewersach zewnętrznej pary skrzydeł wspomnianego poliptyku z Szydłowca wykonanymi około 1507-1510 roku.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Obraz konserwowany w latach 1957-1958 przez PKZ w Krakowie oraz w 1995 roku przez prof. Małgorzatę Schuster-Gawłowską.

Streszczenie

Obraz przedstawiający Chrystusa Oczekującego na Mekę został wykonany około 1510-1515 roku w warsztacie małopolskim, najprawdopodobniej przez krakowskiego malarza Marcina Czarnego lub jego syna Mikołaja, również malarza. Fundatorką dzieła była anonimowa kobieta stanu szlacheckiego, najpewniej wdowa, przedstawiona w dolnej części kompozycji. Obraz pełnił funkcję wizerunku wotywnego tj. ufundowanego jako wotum błagalne lub dziękczynne za otrzymane przez donatora łaski. Przedstawienie Chrystusa obnażonego z szat, z cierniową koroną na głowie i ciałem pokrytym krwawym potem, który siedząc na skale oczekuje na mękę nie wywodzi się z tekstu ewangelii. Na popularyzację tematu w małopolskim malarstwie tablicowym początku XVI wieku wpływ miała współczesna literatura dewocyjna opowiadająca historię męki Pańskiej, m.in. wydane w 1507 roku w norymberskiej oficynie Ulryka Pindera i: „Speculum passionis domini Ihesu Christi” oraz nieco późniejsze, bo spisane w drugiej ćwierci XVI wieku, i „Rozmyślania dominikańskie”. W obu dziełach pojawia się opis ostatnich przed Ukrzyżowaniem chwil Chrystusa, który oczekując na mękę miał przysiąść na kamieniu „gdy krzyż dla niego przygotowywano”. Podobne ujęcia tematu można odnaleźć na predelli ołtarza w kościele w Sromowcach Niżnych oraz na jednej w kwater poliptyku pochodzących z kościoła w Szydłowcu, który zdaniem Jerzego Gadomskiego mógł powstać w tym samym warsztacie co omawiane dzieło. Centralną pod względem kompozycyjnym, ale i ideowym postacią obrazu jest Chrystus. Towarzysząca mu Maria, ukazana w typie Matki Boskiej Bolesnej, której pierś przenika „miecz boleści” odnoszący się do proroctwa starca Symeona wypowiedzianego podczas ofiarowania Chrystusa w świątyni. Symeon, słowami „A Twoją duszę miecz przeniknie” zapowiedział cierpienie Marii, a tym samym przyszłą mękę Chrystusa. Postaci dwóch świętych męczenników biskupa Stanisława i diakona Szczepana odnoszą się zapewne do fundatorki obrazu, która mogła mieć wpływ na program ikonograficzny dzieła. Dzieło było kilkukrotnie konserwowane. W latach 1957-1958 pzez krakowski PKZ oraz w 1995 roku przez Małgorzatę Schuster-Gawłowską z Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie.

Bibliografia