Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Niegowici

Dzieje zabytku

Omawiany kościół jest trzecią z kolei świątynią w Niegowici. Pierwsza powstała w 1443 roku z fundacji Mikołaja Niewiarowskiego. W 1761 roku kościół ten częściowo spłonął w czasie procesji Bożego Ciała, kiedy strzelano na wiwat z dworskiej broni palnej. Podczas pożaru zdołano wynieść najcenniejsze dzieła sztuki, m.in. obrazy: „Wniebowzięcie Matki Boskiej” z głównego ołtarza, „Rodzina Marii” z 1517 roku, „Trzy Marie” z około 1470 roku, „Św. Antoni Padewski” i „Zdjęcie z krzyża” oraz dwie rzeźby Chrystusa Zmartwychwstałego z XV i XVIII wieku.

Drugi kościół wzniesiono w 1771 roku z drewna modrzewiowego z fundacji Teresy z Sędzimirów Grzębskiej, właścicielki dóbr w Niegowici. Kościół prawdopodobnie nie odbiegał wiele formą od poprzedniej świątyni. Został wzniesiony w tradycyjnej w gotyckich kościołach południowej Polski konstrukcji zrębowej na podmurówce. Na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych XX wieku z powodu złego stanu zachowania stanął w obliczu rozbiórki. 16 maja 1928 Krakowski Konserwator Zabytków dr Tadeusz Szydłowski wydał zgodę na jego zburzenie. Jednak szczęśliwie dla zabytku podczas pomiarów przed rozbiórką inżynier Stefan Żeleński zaopiniował, iż nie ma niebezpieczeństwa zawalenia się świątyni. Sytuacja wydania opinii o rozbiórce, a następnie jej odwołania powtórzyła się jeszcze raz. Ostatecznie parafia skupiła się na budowie domu parafialnego, a następnie nowego kościoła w latach 1949-1958. Stary kościół służył wiernym, aż do 1959 roku, później nieużytkowany niszczał. W 1968 roku Rada Parafialna poinformowała Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków o złym stanie technicznym kościoła. Krakowska Kuria Metropolitalna poprzez pismo księdza Kardynała Karola Wojtyły zaproponowała przeniesienie kościoła do Mętkowa. Demontaż wykonano w 1973 roku. Nowo złożoną świątynię pod wezwaniem Matki Boskiej Częstochowskiej poświęcił 1 maja 1974 ksiądz kardynał Karol Wojtyła. Obok wystawiono nową dzwonnicę na wzór oryginalnej z Niegowici.

Tymczasem w Niegowici pozostał nowo wybudowany, murowany kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny projektu Bogdana Tretera, wzniesiony rękami mieszkańców Niegwici. Budową od 1949 roku kierowali kolejno: inż. arch. Józef Merenda z Krakowa, a następnie inż. Józef Gładki. Funkcję majstra na miejscu sprawował Michał Hudy z Jadownik, a tzw. gospodarza Jan Białota. Kamień węgielny poświęcono 18 czerwca 1954. 25 września 1966 kościół konsekrował arcybiskup Karol Wojtyła. Około 1960 roku wybudowano prowizoryczny ołtarz główny, w którym umieszczono obraz Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny z 1610 roku, przeniesiony ze starej świątyni. Wyposażenie kościoła zaprojektował w latach sześćdziesiątych Wiktor Zin. Projekty witraży wykonał Władysław Jastrząbski w 1957 roku. Sześć witraży, przedstawiających polskich świętych i błogosławionych umieszczono w prezbiterium. Wyboru dokonał sam autor projektów w nawiązaniu do obchodów Millennium Poloniae, czyli Tysiąclecia Państwa Polskiego. Projekty zrealizował w latach 1957-1965 Zakład Witraży SG Żeleńskich w Krakowie. Od 1971 roku wykończeniem prac w nowowybudowanym kościele zajmował się ksiądz prałat Józef Gąsiorowski. W tym też czasie wykonano nowe ołtarze boczne, ogrodzenie oraz schody z granitu strzegomskiego. Hełm wieży wykonany został z blachy miedzianej w latach 1998-1999 przez firmę inż. Dudka z Krakowa oraz blacharzy z Biecza. Ośmiokrotne wyprofilowanie hełmu zostało wykonane zgodnie z projektem Tretera.

Wyposażenie starszego kościoła w Niegowici uległo rozproszeniu. W kościele znajdował się piętnastowieczny obraz „Trzy Marie” przypisywany Mikołajowi Haberschrackowi, który został sprzedany przez ówczesnego proboszcza do Muzeum Narodowego w Krakowie w 1918 roku. Z kolei obraz „Rodzina Marii” z 1516 roku znalazł się w Pałacu Biskupim w Krakowie. W niewiadomych okolicznościach zaginęły przeniesione do Mętkowa struktury ołtarzy renesansowych i barokowych, obrazy „Św. Anotni” oraz „Zdjęcie z krzyża” (sprzed 1620 roku), dwie drewniane rzeźby Chrystusa Zmartwychwstałego (3. ćwierć XV wieku i 1. połowa XVIII w.), rokokowe ławki z herbami właścicieli, stacje drogi krzyżowej, a także paramenty liturgiczne. Właściwie ocalały tylko te dzieła sztuki, które przeniesiono do nowo wybudowanego kościoła w Niegowici. Obecnie kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny został zaaranżowany, jako swego rodzaju sanktuarium papieża Jana Pawła II. Na początku XXI wieku ksiądz Jarosław Cielecki zamówił na sklepieniu prezbiterium fresk wykonany przez Renato Tarlariniego z San Marino z fundacji przedsiębiorstwa Enrico Mangiarottiego ukazujący Jan Pawła II przed Matką Boską. W tym też czasie powstała w kościele nowa ambona, sedilla, tron i ławki. W przedsionku, dzięki fundacji Jana Pawła II z Bassano Romano i jej prezesa Federica Campelli zawieszono wielkoformatową fotografię, autorstwa Arturo Mari, przedstawiającą papieża trwającego na modlitwie w kaplicy papieskiej, w której umieszczono też relikwię krzyża niesionego przez papieża podczas ostatniej drogi krzyżowej w Koloseum. Ponadto zgodnie z koncepcją księdza dziekana Pawła Sukiennika odlano z brązu sześć płyt, które wstawiono w drzwi główne w 2014 roku. Tak zwane „niegowickie drzwi” powstały według projektu artysty rzeźbiarza Wiesława Domańskiego i przedstawiają sceny z życia papieża Jana Pawła II. Najważniejszą jednak częścią w świątyni upamiętniającą papieża jest kaplica Bożego Miłosierdzia wydzielona z wnętrza kościoła, usytuowana od wschodu. W posadzce zrealizowanej przez Jerzego Malarczyka umieszczono kopię płyty nagrobnej Jana Pawła II z grot watykańskich, która podobnie jak oryginał wykonana jest z marmuru karraryjskiego (oryginał płyty z grot watykańskich został w 2012 roku przeniesiony do Sanktuarium Jana Pawła II w Łagiewnikach). Z papieżem związany jest również ołtarz wybudowany ku jego czci projektu Bogusława Kulki w 2012 roku, konfesjonał stojący przy kaplicy z wygrawerowaną tabliczką: „Konfesjonał ks. Karola Wojtyły”, a także szereg innych miejsc i dzieł upamiętniających postać papieża.

Opis

Kościół nieorientowany, skierowany prezbiterium ku północy, otoczony metalowym ogrodzeniem.
Nawa na planie prostokąta z delikatnie wysuniętymi ramionami transeptu i z węższym oraz niższym prezbiterium, zamkniętym półkoliście, z wieżą dostawioną od fasady. Wzdłuż nawy dwuprzęsłowe arkady-kaplice, sklepione i połączone przejściami. Do wschodniego ramiona transeptu przylega kaplica Chrystusa Miłosiernego na planie prostokąta z absydą. Nawa i prezbiterium sklepione kolebkowo. Otwory okienne wysokie, zamknięte półkoliście, różnej wielkości. W prezbiterium sześć okien, w arkadach bocznych pięć, a w nawie głównej, powyżej gzymsu po sześć mniejszych na każdej ze ścian. Bryła znacznie rozczłonkowana z licznymi dobudówkami o przenikających się dachach. Nawa główna nakryta dachem dwupołaciowym, a dobudówki pulpitowymi, nałożonymi na zdwojone, wysokie okna nawy. Całą budowlę obiega gzyms podokapowy, a wokół nawy kostkowy. Wieża nakryta jest ośmiokrotnie podciętym hełmem i zwieńczona małym krzyżykiem.

Zarys problematyki artystycznej

Bogdan Treter przygotował trzy projekty budowy świątyni w Niegowici. Pierwszy, modernistyczny, przeznaczony był dla 1600 osób, został jednak odrzucony przez Komitet Budowy Kościoła. Drugi projekt kościoła, dla 2400 osób również odrzucono. Ostatecznie wybrano projekt trzeci, nieco mniejszy od poprzedniego, dla 1800-2000 osób o powierzchni 980 m² (w ostatniej wersji 938,8 m²). W trakcie rozmów kilkukrotnie zmieniano niektóre elementy projektu. Treter proponował łamany sufit z kasetonami, wsparty na słupach z dekoracyjnymi płycinami, taki jak znajduje się w kościele w Krakowie na Dębnikach oraz ozdobne polichromie. Pisał „wewnątrz wyobrażam sobie ściany pokryte polichromią, co znacznie więcej jest w charakterze polskim, aniżeli przeciążenie wnętrza architektonicznymi formami”. Ozdoby widział także na zewnątrz „Na wieży u góry i pod dachem prezbiterium wprowadzam ornament barwny w dwóch (trzech) kolorach techniką sgraffito wykonany, najtrwalszą ze wszystkich”. Postulatów tych jednak nie zrealizowano. Po przyjęciu projektu konserwator diecezjalny ksiądz dr Tadeusz Kruszyński zastrzegł, aby dokonać jeszcze kilku innych zmian, tj. „1. rozszerzenia okien w nawach bocznych i w absydzie dla uzyskania światła i 2. rozwinięcia szczytu głównego [fasady] bogaciej w rodzaju szczytu nad absydą w esownice”. Początkowo autor projektu zatwierdził propozycje i zaprojektował miękkie esownice na fasadzie, którymi podobnie jak Zdzisław Mączyński w fasadzie kościoła w Limanowej chciał nawiązać do renesansowego motywu krakowskich sukiennic. Ostatecznie jednak zrezygnował z nich.

Architekt swój projekt kościoła w Niegowici uważał za tradycyjny polski typ z wydzieloną kaplicą od wschodu. Stworzył rozczłonkowaną bryłę, z licznymi dobudówkami o przenikających się dachach, która przy całkowitej dowolności w pojmowaniu stylu „swojsko-narodowego” włączyła też cechy eklektyzmu. Do ceglanych ścian kościoła wstawił elementy z białego wapienia przez co nawiązał do tzw. gotyku nadwiślańskiego, wykreowanego przez Jana Sasa-Zubrzyckiego. Wielokondygnacyjny hełm, który sprawia wrażenie nadmiernie rozbudowanego w stosunku do całej bryły kościoła ma dalekowschodnią genezę świątyni Wat Phra Keo w Bangkoku. Z kolei przystawione do nawy przypory, oblicowane kamieniem, nawiązują formą do drewnianych kapliczek słupowych. Treter projekt kościoła w Niegowici powtórzył jeszcze kilkukrotnie w ciągu następnych sześciu lat swojej pracy, ale w różnych wersjach. Uproszczoną formę, zaprojektował przed II wojną światową w Skawicy koło Zawoi, którą wzniesiono po zakończeniu działań wojennych. Inny kościół, w Węglówce koło Wiśniowej o cechach modernistycznych zdaje się bardziej przypominać pierwszy, odrzucony projekt kościoła w Niegowici. Sam Treter nie doczekał jednak realizacji projektu w Niegowici – zmarł 12 listopada 1945.

Z kolei program ideowy wyposażenia wnętrza niegowickiej świątyni powstawał w kilku etapach. W pierwszej kolejności krakowski rzeźbiarz Karol Muszkiet wykonał ołtarz z figurą Serca Pana Jezusa w 1947 roku. Kolejne wyposażenie nawiązuje do popularnej wówczas tradycji piastowskiej i jagiellońskiej. W 1959 roku parafia zleciła prace wykończeniowe przy wyposażeniu kościoła profesorowi Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie – Wiktorowi Zinowi. Pierwszym przedmiotem wykonanym według projektu profesora miały być lampki wieczne ozdobione motywami z myślą o polskim Millennium, a więc orłami, rękojeścią Szczerbca oraz włócznią św. Maurycego. Zin sporządził także projekt ołtarza głównego ze stali i mosiądzu o antependium zdobionym geometrycznym wzorem z Orłem Jagiellońskim pośrodku. W podobnej stylistyce zaprojektował wnętrza w kościołach: św. Szczepana, św. Mikołaja i św. Kazimierza w Krakowie, a także w Poroninie, Gdowie, Haczowie, Jedliczu, Sokołowie Małopolskim i Stróżach.

Streszczenie

Omawiany kościół w Niegowici jest trzecią z kolei świątynią położoną w tym miejscu. Pierwsza powstała w 1443 roku z fundacji Mikołaja Niewiarowskiego. W 1761 roku kościół ten częściowo spłonął podczas procesji Bożego Ciała, kiedy strzelano na wiwat z dworskiej broni palnej. Podczas pożaru zdołano wynieść najcenniejsze dzieła sztuki. Drugi kościół wzniesiono w 1771 roku z drewna modrzewiowego z fundacji Teresy z Sendzimirów Grzębskiej, właścicielki dóbr w Niegowici. Na przełomie lat dwudziestych i trzydziestych XX wieku kościół ten stanął w obliczu rozbiórki. Sytuacja wydania opinii o rozbiórce, a następnie jej odwołania powtórzyła się dwa razy. Ostatecznie parafia skupiła się na budowie domu parafialnego, a następnie nowego kościoła w latach 1949-1958. Stary kościół służył wiernym, aż do 1959 roku, później nieużytkowany niszczał, a następnie został przeniesiony do Mętkowa. Tymczasem w Niegowici pozostał nowo wybudowany, murowany kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny projektu Bogdana Tretera, wzniesiony rękami mieszkańców Niegwici. 25 września 1966 kościół konsekrował arcybiskup Karol Wojtyła. Około 1960 roku wybudowano prowizoryczny ołtarz główny, w którym umieszczono obraz Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny z 1610 roku, przeniesiony ze starej świątyni. Wyposażenie świątyni zaprojektował w latach sześćdziesiątych Wiktor Zin. Obecnie kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny został zaranżowany jako swego rodzaju sanktuarium papieża Jana Pawła II, w którym znajduje się szereg miejsc i dzieł upamiętniających postać papieża. Po części, wyposażenie kościoła pochodzi również ze starej, drewnianej świątyni. W kościele umieszczono sześć barokowych obrazów, stacje drogi krzyżowej oraz dwa rokokowe feretrony. Inne cztery barokowe obrazy przeniesiono na plebanię. W prezbiterium zawieszono obrazy: Biczowanie Pana Jezusa, Nauczanie Marii, świętych Mikołaja, Augustyna i Jana Ewangelistę, Pokłon Pasterzy oraz Stygmatyzację św. Franciszka, a także obraz Matki Boskiej Różańcowej z 1872 roku autorstwa Saturnina Świerzyńskiego. Pozostałe wyposażenie starszego kościoła w Niegowici uległo rozproszeniu. W kościele znajdował się piętnastowieczny obraz „Trzy Marie” przypisywany Mikołajowi Haberschrackowi, który został sprzedany przez ówczesnego proboszcza do Muzeum Narodowego w Krakowie w 1918 roku. Z kolei obraz „Rodzina Marii” z 1516 roku znalazł się w Pałacu Biskupim w Krakowie. W niewiadomych okolicznościach zaginęły przeniesione do Mętkowa struktury ołtarzy renesansowych i barokowych, obrazy „Św. Anotni” oraz „Zdjęcie z krzyża” (przed 1620 rokiem), dwie drewniane rzeźby Chrystusa Zmartwychwstałego (3. ćwierć XV wieku i 1. połowa XVIII w.), rokokowe ławki z herbami właścicieli, stacje drogi krzyżowej, a także paramenty liturgiczne. Praktycznie ocalały te dzieła sztuki, które przeniesiono do nowo wybudowanego kościoła w Niegowici. Do nowszych dzieł możemy zaliczyć: rzeźby w ołtarzu bocznym lewym: pośrodku Najświętszego Serca Pana Jezusa, a po bokach św. Augustyna i św. Małgorzaty Marii Alacoque. Po drugiej stronie świątyni w ołtarzu bocznym prawym: św. Józefa oraz św. Kingi i św. Izydora. Figurę Najświętszego Serca wykonał krakowski rzeźbiarz Karol Muszkiet (1904-1993). Z kolei witraże zdobiące okna kościoła zaprojektował Władysław Jastrzębski (1906-1995). Na chórze znajdują się organy wykonane w firmie Wacława Biernackiego w Krakowie w 1958 roku. Ze zbiorów złotnictwa należy wymienić interesującą monstrancję z 1914 roku z fundacji Zdzisława i Albiny Włodków, która jest wzorowana na siedemnastowiecznej monstrancji biskupa krakowskiego Mikołaja Oborskiego, przechowywanej w skarbcu katedry na Wawelu, a także srebrny kielich z 1918 roku wykonany w złotniczym zakładzie Piotra Seipa w Krakowie, według projektu Jana Bukowskiego.

Bibliografia