Niegowić

Opis topograficzny

Niegowić leży nad potokiem płynącym od Szczygłowa i uchodzącym do Raby, wzdłuż drogi z Marszowic do Krakuszowic, w oddaleniu od głównych szlaków komunikacyjnych. Przemyślany układ przestrzenny miejscowości wpisuje się w płaski krajobraz Zatoki Gdowskiej będącej częścią Kotliny Sandomierskiej. Wieś od strony południowej otwiera założenie dworskie z ogrodami, dalej leży staw dzielący folwark od zabudowań chłopskich rozmieszczonych wzdłuż rynku. Dawniej miejscowość zamykały od północy kościół i plebania, obecnie istnieją dalej położone domy i cmentarz. Gospodarka Niegowici była i jest zdominowana przez uprawę zbóż na urodzajnych glinkowych glebach. Wieś należy obecnie do gminy Gdów w powiecie wielickim.

Streszczenie dziejów

Niegowić istniała jako wieś rycerska już w 1262 roku. Od 1288 roku do połowy XVII wieku należała do przedstawicieli rodziny Niewiarowskich. Następnie do początku XVIII wieku była własnością rodziny Lubowieckich, a później aż do 1803 roku Grzębskich. W XIX wieku miejscowość znalazła się w rękach rodzin Ciepielowskich i Benoe. Ostatnimi dziedzicami majątku dworskiego w Niegowici byli Włodkowie, którzy dzierżyli go od 1894 roku aż do powojennej nacjonalizacji tych dóbr. W połowie XV wieku ukształtował się już dzisiejszy układ przestrzenny wsi z założeniem dworskim na południowym skraju, stawem pośrodku, rynkiem na północy i zamykającym osadę od tej strony kościołem parafialnym. Odremontowany w ostatnich latach dwór powstał w 1928 roku według projektu Bogdana Tretera na miejscu budynku wzniesionego jeszcze przed 1726 rokiem. Niegowić szczyci się faktem, że między 28 lipca 1948 a 17 sierpnia 1949 posługę wikariusza w miejscowej parafii pełnił młody ksiądz Karol Wojtyła.

Dzieje miejscowości

Pierwsza wzmianka o miejscowości Niegowić pochodzi z 9 maja 1262, kiedy to książę krakowski Bolesław Wstydliwy nadał komesowi Dzierżykrajowi i jego bratu kanonikowi krakowskiemu Wyszowi z Niegowici las i puszczę między Krasicami, Bochnią i Szczyrzycem. Zachowała się również kopia dokumentu z 1250 roku, w którym bracia fundowali klasztor Kanoników Regularnych reguły augustiańskiej w Libichowej, ale nie dość, że jest to najprawdopodobniej falsyfikat, to nie odnotowano w nim miejsca pochodzenia fundatorów. Podane w „Słowniku Geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich” datowanie powstania wsi na XI wiek nie znalazło potwierdzenia źródłowego. Przed 1288 rokiem Bogusława córka Dzierżykraja i bratanica Wysza, została wydana za mąż za komesa Mironiega, syna Dzierżykraja kasztelana połanieckiego. Jan Ligęza, jeden z ich potomków, na przełomie XIV i XV wieku zakupił wieś Niewiarów i przyjął nazwisko Niewiarowski.
W rodzie pojawiło się kilka wybitnych postaci, szczególnie w XIV i XV wieku. Jan Pakosławic z Niegowici w 1354 roku posłował w imieniu króla Kazimierza Wielkiego do Tatarów, był rówież wysłannikiem na dwór Innocentego VI w Awinionie. Najwybitniejszym przedstawicielem rodu był jednak Jan Ligęza, właściciel Niegowici przynajmniej od 1389 roku, który w czasach Andegawenów i Władysława Jagiełły osiągnął godności wielkorządcy krakowskiego oraz starosty i wojewody łęczyckiego. Bliska współpraca z dworem zaowocowała zgromadzeniem pokaźnego majątku i udziałem w wielu wiekopomnych wydarzeniach. Właściciel Niegowici świadkował m.in. przy dokumencie odnowienia Uniwersytetu Krakowskiego, brał udział w zjeździe horodelskim, w czasie którego zawarto unię z Litwą i dowodził chorągwią w bitwie pod Grunwaldem. Jego potomkowie mniej angażowali się w politykę, ale większą uwagę przykładali do spraw majątkowych, angażując się w spory rodzinne. W 1443 roku Mikołaj Niewiarowski sfinansował remont kościoła w Niegowici. W latach siedemdziesiątych XV wieku właścicielem był Jan Niewiarowski, a Niegowić była już w pełni ukształtowaną wsią folwarczną z ziemią podzieloną na pańską, kmiecą i plebańską, budynkami dworskimi, kościołem pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, karczmą i działającą przynajmniej od 1454 roku szkołą parafialną. Wydaje się bardzo prawdopodobne, że nie tylko kościół, ale również założenie dworskie znajdowały się już wtedy na dzisiejszym miejscu.
Rządy Niewiarowskich zakończyły się po 1645 roku, kiedy Magdalena z Niewiarowskich Gołuchowska, córka Adama Niewiarowskiego uposażyła szpital dla ubogich, rektora szkoły parafialnej oraz utworzyła Bractwo św. Anny. Jakiś czas po jej śmierci właścicielem Niegowici został Stanisław Dunin Borkowski, który z kolei sprzedał ją w 1666 roku Władysławowi Lubowieckiemu herbu Kuszaba, sędziemu ziemskiemu krakowskiemu. Większość życia spędził on w podróżach, aktywnie uczestnicząc w życiu politycznym kraju. Wielokrotnie był posłem na sejm, w tym marszałkiem Izby Poselskiej w 1658 roku, kiedy to przyjęto konstytucję o wypędzeniu z Rzeczypospolitej arian. Brał aktywny udział w pracach sejmikowych i trybunalskich. W czasie wojny ze Szwecją objął straż placową na Rynku krakowskim. Po kapitulacji miasta przyłączył się do wojsk Jerzego Lubomirskiego, wraz z którymi w 1665 roku wziął udział w rokoszu w randze dowódcy szlachty województwa krakowskiego. Jego syn Adam Józef był uczestnikiem konfederacji sandomierskiej i jako stronnik dynastii saskiej doczekał się pozycji starosty oświęcimskiego i jadownickiego. Inwentarz dworu niegowickiego z 1726 roku powstały po jego śmierci ujawnia skalę inwestycji będących dziełem rodziny Lubowieckich. Zabudowania dworskie składały się ze stodoły, obory, stajni, wozowni i kuchni, a przy folwarku funkcjonował browar. Istniał też dwór z niedawno założonym ogrodem włoskim, co jest dowodem, że przynajmniej Adam Józef spędzał część czasu w Niegowici. Wiele wskazuje, że gmach ten w zasadniczej formie przetrwał aż do przebudowy w latach międzywojennych. Po śmierci Adama Józefa Lubowieckiego majątek przeszedł w ręce córek. Jedna z nich była niezamężna, a dwie pozostałe wyszły za mąż za Stanisława Zborowskiego herbu Jastrzębiec i Franciszka Raszowskiego herbu Nałęcz. Rodziny te pozbyły się jednak szybko majątku niegowickiego, gdyż już w 1741 roku właścicielami wsi byli Antoni Grzębski, Stanisław Dębiński i Antoni Kietliński. W 1751 roku jedynymi właścicielami byli Andrzej i Teresa z Sendzimirów Grzębscy herbu Jastrzębiec, a od 1791 roku ich dzieci Władysław i Helena. Na mapie Miega, utworzonej na potrzeby monarchii habsburskiej w latach 1779-1783 widać układ wsi z folwarkiem, stawem, 14 gospodarstwami chłopskimi, kościołem i gospodarstwem plebańskim. Dwór stał w głębi działki przy półotwartym placu otoczonym przez dwa budynki gospodarcze, a ogród był zlokalizowany za budynkiem mieszkalnym.
Około 1803 roku Niegowić przeszła w ręce Antoniego i Anny z Gostkowskich Ciepielowskich herbu Gryf, których rządy przypadły na wyjątkowo trudne czasy. Rozpoczęły się od wojen napoleońskich, w okresie których, w 1805 roku przez Niegowić przeszły zmierzające pod Austerlitz wojska rosyjskie, a skończyły się tragicznymi wydarzeniami rabacji galicyjskiej. W 1846 roku Antonii Ciepielowski nie żył już od 13 lat, a we dworze mieszkała będąca w podeszłym wieku Anna Ciepielowska. Ksiądz Jan Popławski tak opisuje to, co ją spotkało: „[chłopi] spostrzegli, patrząc przez łąki ku dworowi niegowickiemu, że od tego dworu chłopi inni powracają obładowani łupem dopełnionego rabunku we dworze u p. Ciepielewskiej kolatorki […] czem prędzej polecieli przez łąki uzbrojeni kijami, siekierami, widłami na dwór niegowicki na dziedziczną p. Ciepielewską siekierami, toporami we drzwi uderzają, z najwyższą wściekłością krzesła, kanapy, lustra, obrazy tłuką, łyżki, srebro, sztućce, bieliznę rozszarpują, […] nad p. Ciepielewską kijmi wywijają [...] lud to wściekły, tych co są szlacheckiego rodu, wszystkich chcą śmiercią położyć”. Dwór został zniszczony tak bardzo, że nie nadawał się do zamieszkania, a Anna Ciepielowska musiała zamieszkać w wikarówce. Po śmierci Anny Ciepielowskiej Niegowić przeszła w ręce jej córki Florentyny, która 6 października 1825 wyszła za mąż za Konstantego Jana Nepomucena Benoe. Dwa lata po ślubie urodził się im syn Atanazy, który w przyszłości miał zostać wybitnym galicyjskim działaczem politycznym. Już w młodości angażował się w spiski, za co w 1846 roku dostał się na krótko do więzienia. Po tym epizodzie wrócił do Niegowici, gdzie zajął się gospodarką, w tym przede wszystkim hodowlą koni. Działalność polityczną podjął ponownie w latach sześćdziesiątych. Najpierw został posłem do Sejmu Galicyjskiego, następnie działał w Komitecie Obywatelskim w Krakowie, a w czasie powstania styczniowego angażował się w prace Narodowego Komitetu dla Zachodniej Galicji, za co w 1863 roku trafił do więzienia. Po roku zwolniono go z braku dowodów. Do polityki wrócił w 1882 roku, kiedy to został posłem do Rady Państwa w Wiedniu. Tam szybko uzyskał poważanie wśród członków koła polskiego, którego finalnie został prezesem. Zmarł w 1894 roku w Wiedniu, a jego pogrzeb odprawiony 14 marca 1894 w Niegowici był wydarzeniem rangi krajowej, zrelacjonowanym obszernie m.in. w krakowskim „Czasie”. Pleban Jan Krupiński w następujący sposób opisywał tę uroczystość w kronice parafialnej: „Pogrzeb był godnym upamiętnieniem pełnego zasług życia kolatora […] JE Ks. Kardynał Dunajewski przybył na pogrzeb z kanonikiem Foxem, uczciło go duchowieństwo z całej, dalszej nawet okolicy, gromadząc się na pogrzebie w poważnej liczbie 27 kapłanów. Niemal całe obywatelstwo zjechało się z zachodniej Galicji, Koło Polskie prawie w komplecie, a ludu wiejskiego tłumy nie policzone, lud zapełnił kościół i cmentarz […]. Książę Kardynał Dunajewski odprawił sumę i odprowadził zwłoki na barkach wieśniaków niesione do grobu familijnego pod kościołem się znajdującego. […] Katafalk w kościele zdobiły liczne wspaniałe i drogie wieńce od osób zajmujących wysokie stanowiska w społeczeństwie, od instytucji w kraju i poza krajem. W kościele przemawiał proboszcz, sławiąc religijne i obywatelskie cnoty zmarłego kolatora i podając je za przykład zgromadzonym”.
Wraz ze śmiercią Atanazego wygasła rodzina Benoe, a Niegowić przeszła w ręce Zdzisława Romana Włodka, który kupił ją za pieniądze z posagu żony Albiny, córki Jana Ewangelisty Goetz-Okocimskiego, właściciela browaru w Okocimiu. W przededniu pierwszej wojny światowej w Niegowici raz w tygodniu odbywały się targi, funkcjonował dom dla ubogich i ludowa szkoła filialna posiadająca od 1912 roku nową murowaną siedzibę. Gospodarka była jednak zdominowana przez folwark i nie doszło do tak dużego ożywienie samorządności chłopskiej, jak w pobliskim Gdowie. W Wielki Piątek 1904 roku wybuchł potężny pożar, który strawił aż 17 zabudowań. Przedwojenne fatum zostało dopełnione klęskami nieurodzaju w 1912 i 1913 roku. Sama wojna nie przyniosła jednak wsi żadnych zniszczeń. Proboszcz Kazimierz Buzuła opisywał strach rekrutów: „spowiadali się biedacy ze łzami i żegnali z rodziną i kościołem". Trudny był pierwszy rok wojny, kiedy krótkotrwała okupacja rosyjska wiązała się z uciążliwym kwaterunkiem wynędzniałych rosyjskich żołnierzy błagających po domach o posiłek. Zdecydowanie najtragiczniejszy był jednak ostatni rok wojny, naznaczony epidemiami czerwonki i hiszpanki, ale także rabunkami band przestępców zasilonych zdemobilizowanymi i zdemoralizowanymi żołnierzami, wykorzystującymi chwilową anarchię po upadku monarchii habsburskiej.
W okresie międzywojennym w Niegowici powstały instytucje, które w większych wsiach istniały już pod koniec autonomii galicyjskiej, takie jak Kasa Reiffeisena, sklep Kółka Rolniczego, Kasa Stefczyka oraz czytelnia. Działalność rozpoczęły również organizacje katolickie: w 1928 roku Stowarzyszenia Młodzieży Katolickiej Męskiej i Żeńskiej, a w 1932 roku Akcja Katolicka. W latach dwudziestych XX wieku najważniejszym wydarzeniem z punktu widzenia obecnego kształtu zabytków niegowickich była jednak budowa nowego dworu. Osiemnastowieczny budynek, parterowy z podwyższoną o piętro jedynie częścią środkową, prawdopodobnie drewnianą, nie odpowiadał aspiracjom nowych właścicieli. Już w 1913 roku ogłoszono konkurs architektoniczny, do którego zgłosiło się wielu znanych architektów, w tym m.in. Józef Mehoffer. Po wojnie Jan Zdzisław Włodek odrzucił jednak wyniki i w 1925 roku zamówił projekt dworu i kościoła u Bogdana Tretera. W ciągu następnych dwóch lat wyburzono stary osiemnastowieczny dwór, a w 1928 roku oddano do użytku istniejący do dzisiaj budynek, wzniesiony według koncepcji architektonicznej nawiązującej do modernistycznych dworków podmiejskich na Osiedlu Oficerskim w Krakowie.
Wojska niemieckie wkroczyły do Niegowici 6 września 1939, podążając za ogromną falą uciekinierów, którym dachu użyczali mieszkańcy wsi. Po ustabilizowaniu sytuacji okupacyjnej ludność chrześcijańska cierpiała z powodu nakładanych kontrybucji i przymusowych wyjazdów na roboty do Rzeszy, ale mimo wszystko życie toczyło się względnie normalnie. W zupełnie rolniczej Niegowici ludność żydowska była nieliczna, ale rzecz jasna nie przetrwała eksterminacyjnej polityki nazistowskiej. Proboszcz Kazimierz Buzuła w kronice parafialnej opisywał działania partyzantki niepodległościowej, ale zwracał też uwagę na funkcjonowanie band zbrojnych, które pod pretekstem walki z okupantem prowadziły regularny rabunek.
Po wojnie majątek niegowicki został znacjonalizowany w wyniku reformy rolnej, a ziemia folwarczna uległa parcelacji. Dwór przekazano w użytkowanie Gminnej Spółdzielni „Samopomoc Chłopska”, która kontynuowała tradycję hodowli koni, a także prowadziła bar „Pod Kasztanami”. Następnie na jego terenie działały posterunek milicji, szkoła, biura i mieszkania. W czasach PRL założenie dworskie ulegało konsekwentnej dewastacji. Wycięto wiekowe dęby, żeby urządzić boisko, w latach sześćdziesiątych zlikwidowano sad, a na jego terenie wybudowano tuczarnie. Po przemianach ustrojowych, w 2003 roku dwór odkupiły córki ostatniego właściciela Jolanta Włodek-Czeresiowa i Albina Włodek-Świećkiewicz, a następnie sprzedały go obecnym właścicielom, którzy w 2007 roku przeprowadzili generalny remont. W latach 2008-2010 za środki unijne wyremontowano rynek wraz z otoczeniem. Wieś Niegowić przez krótki czas, w latach 1973-1976 była samodzielną gminą, od tamtego czasu do dzisiaj wchodzi w skład gminy Gdów.

Ciekawostki

Jan Henryk Dąbrowski, przyszły generał i twórca Legionów Polskich we Włoszech, został ochrzczony 2 września 1755 we dworze w Niegowici.

Bibliografia