Kościół Matki Boskiej Królowej Polski

Dzieje zabytku

Do połowy XX wieku w Ryczowie funkcjonował drewniany kościół pw. Podwyższenia Krzyża Świętego, wybudowany na początku XVII wieku. Pierwotnie otoczony był cmentarzem, przeniesionym w inne miejsce na przełomie XVIII i XIX wieku. Kościół był orientowany, o konstrukcji zrębowej, posiadał kruchtę, wieżę, jedną nawę oraz podłużne prezbiterium o trójbocznym zamknięciu. Ze względu na budulec, przynajmniej trzy razy ucierpiał w pożarze, jednak straty nie były znaczące. Kilka razy poddany był renowacji, przy czym największą z nich przeprowadzono w 1839 roku. Wykonana wówczas została posadzka, przeprowadzono naprawę gontów dachu, wstawione zostały nowe szyby, proboszcz zarządził też wykonanie dwóch dodatkowych otworów okiennych w celu doświetlenia budynku. W 1930 roku nową polichromię we wnętrzu kościoła wykonał Józef Stopa, miała ona nawiązywać do twórczości Stanisława Wyspiańskiego i Włodzimierza Tetmajera. Świątynia już w latach trzydziestych XX wieku miała być niewystarczająca pod względem wielkości dla potrzeb wiernych, jednak zmiany kolejnych proboszczów oraz wybuch drugiej wojny światowej wstrzymały plany budowy nowego kościoła.

W 1945 roku w pobliżu drewnianej świątyni rozpoczęto prace nad nową budowlą, sfinansowaną ze składek parafian. Ówczesny proboszcz, Władysław Kania, nadzorował budowę i poświęcił miejsce pod nowy kościół. Autorem jego projektu był architekt Otton Fedak. Kamień węgielny pod nową budowlę poświęcił 11 listopada 1945 kardynał Adam Stefan Sapieha. Pomimo trudności dotyczących finansów i pozyskania materiałów, kilka lat później, w 1949 roku, odbyło się poświęcenie nowej świątyni, zbudowanej głównie z kamienia dolomitowego i częściowo z drewna. Prace wykończeniowe i aranżacja wnętrza trwały jeszcze przez lata pięćdziesiąte XX wieku. Część zabytkowych elementów wyposażenia z dawnego kościoła przeniesiono do nowego. Do połowy XX wieku zakończono również budowę nowej plebanii.

Niszczejący budynek dawnego kościoła czekał nieużytkowany aż do początku lat siedemdziesiątych XX wieku, kiedy to przeniesiono go do Parku Etnograficznego Krakowiaków Zachodnich w Wygiełzowie.

Opis

Kościół skierowany jest na południowy-wschód, na południe od świątyni widoczny jest cmentarz parafialny z neogotycką kaplicą. Drogę między kościołem, a cmentarzem przecina ulica.

Budynek świątyni został zbudowany w większości z jasnego kamienia o nieregularnym kształcie oraz drewna i blachy. Kościół jednonawowy, z kaplicami tworzącymi rodzaj transeptu, o rzucie nawiązującym do krzyża łacińskiego. Od północnego-zachodu wieża na planie kwadratu. Prezbiterium zakończone trójbocznie. Do ścian prezbiterium i transeptu dostawione są zakrystia oraz niewielka kaplica, oba aneksy mają kształt prostokąta i są niższe od reszty kościoła.

Fasada kościoła jest wieżowa, murowana, zakończona drewnianą konstrukcją tworzącą najwyższą kondygnację z otworami dzwonnymi w postaci ażurowych łuków z daszkiem okapowym. Wieża zwieńczona jest hełmem baniastym i ażurową latarnią zakończoną krzyżem. Ściana zamykająca nawę po bokach wieży ujęta jest szkarpami umieszczonymi po przekątnych bryły.

Elewacje boczne, czyli południowo-zachodnia i północno-wschodnia są analogiczne, niemal w całości murowane. Skrzydła transeptu podobnie jak wieża, wykonane są z kamienia, natomiast ich ściany wieńczy drewniana konstrukcja z wspornikami podtrzymującymi okap oraz tworząca trójkątny szczyt. Ściana zamykająca prezbiterium, pomiędzy oknami, posiada płytką wnękę w formie stojącego prostokąta zamkniętego łukiem odcinkowym (kaplica ogrójcowa).

Fasada wieżowa mieści pięć okien, okulus nad drzwiami oraz po jednym na zakończeniu każdej ze ścian tuż pod drewnianą konstrukcją. Okna są rozglifione, w kształcie prostokąta. Elewacje posiadają kilka rodzajów otworów okiennych. W części nawy po obu stronach znajdują się po dwa okna, w formie wydłużonego stojącego prostokąta zamkniętego łukiem pełnym, rozglifione na zewnątrz. Każde z ramion transeptu doświetlone jest parą prostokątnych otworów okiennych zamkniętych łukami odcinkowymi. Powyżej, w partii drewnianych szczytów nawy poprzecznej umieszczono małe wąskie okienka zamknięte łukiem odcinkowym. Oba aneksy otrzymały po dwa okienka zbliżone kształtem do kwadratu, z łukiem będącym połową odcinkowego. Ściana zamykająca prezbiterium przepruta czterema dużymi oknami, takimi samymi jak w nawie.

Wejście główne na osi fasady, w postaci otworu drzwiowego, w formie zbliżonej do kwadratu zwieńczonego łukiem odcinkowym, o głębokim rozglifieniu. Drzwi dopasowano kształtem do otworu, są metalowe i dwuskrzydłowe. Otwory drzwiowe prowadzące do transeptu i do zakrystii znajdują się od strony południowo-zachodniej elewacji. Oba mają kształt prostokąta stojącego zwieńczonego łukiem odcinkowym. Umieszczono w nich jednoskrzydłowe drzwi wykonane z metalu.

Cały kościół jest nakryty dachami blaszanymi. Nawa i prezbiterium zadaszone są wspólnym dachem dwuspadowym, który nad zamknięciem chóru jest trójspadowy. Na złączeniu nawy i prezbiterium umieszczono małą wieżyczkę na sygnaturkę z ażurową latarnią zwieńczoną krzyżem. Skrzydła transeptu przekryto dachem półszczytowym, z dwoma wąskimi daszkami obejmującymi poprzecznie drewniany szczyt. Aneksy po bokach prezbiterium zwieńczono dachami pulpitowymi.

Nawa główna i poprzeczna nakryte są stropem drewnianym o pionowych i poprzecznych podziałach, z malowanymi w ornamenty roślinne kasetonami. Prezbiterium nakryte sklepieniem kolebkowym z lunetami, które wsparte jest dekoracyjnymi wspornikami. Posadzka wykonana jest z kamiennych płytek, ułożona we wzory geometryczne.

Przęsło, w którym przecina się nawa i transept otwarte w kierunku prezbiterium półkolistym łukiem tęczowym, natomiast do obu ramion transeptu i nawy otwarte analogicznymi łukami półkolistymi. Część prezbiterialna znajduje się wyżej od reszty świątyni, prowadzą do niej trzy schody. Ściany wnętrza są tynkowane, objęte drewnianą boazerią w dolnej części, wyżej pokrywa je polichromia, w postaci pojedynczych przedstawień figuralnych. Z prezbiterium do zakrystii i kaplicy prowadzą otwory drzwiowe w formie stojących prostokątów.

Zarys problematyki artystycznej

Kościół parafialny w Ryczowie został zaprojektowany przez architekta Ottona Fedaka w 1945 roku. Był to okres tuż po wojnie, jeszcze na długo przed Soborem Watykańskim II, wprowadzającym zmiany w zakresie sztuki i architektury sakralnej.

Bryła kościoła ryczowskiego nawiązuje do architektury dawnych, niewielkich świątyń parafialnych, podobnie jego rzut. Stanowi przykład jednonawowego kościoła z prezbiterium zamkniętym trójbocznie, z nawą poprzeczną i fasadą wieżową.

Twórca projektu, Otton Fedak, pochodził z Czerniowiec (ob. Ukraina), a uczył się na Wydziale Architektonicznym Politechniki Lwowskiej. Pracował głównie we Lwowie i w Oświęcimiu. Zasłynął najbardziej z projektów kościołów w Przytkowicach czy Skomielnej Czarnej.

Zgodnie z literaturą poświęconą Fedakowi, pierwszy projekt budynku sakralnego miał wykonać w 1947 roku, a był to kościół pw. Matki Bożej Królowej Polski w Tenczynie. Projekt omawianego kościoła w Ryczowie architekt miał wykonać w 1945 roku, tuż po wojnie, a więc jest to najwcześniejsze w jego dotychczas rozpoznanej twórczości dzieło architektury sakralnej.

W późniejszych projektach Fedaka, można dostrzec podobieństwa do świątyni w Ryczowie, szczególnie do kościołów w Przytkowicach oraz w Skomielnej Białej. Wszystkie te świątynie łączy fasada wieżowa, lecz tylko w Ryczowie i w Skomielnej Białej zwęża się ona ku górze. Działalność Fedaka była też charakterystyczna dzięki, zróżnicowaniu budulca używanego do budowy kościołów. W Ryczowie był to głównie grubo ciosany kamień oraz elementy drewniane. W Przytkowicach artysta wykorzystał w podobnych proporcjach cegłę i nieregularny kamień. Natomiast w Skomielnej Białej, zdecydowaną większość stanowiła cegła, a dopełniał ją kamienny cokół. Często wykorzystywał w swoich projektach motyw rzędu okienek w fasadzie wieżowej, nadających zwieńczeniu wieży lekkości. Widać to dobrze w Ryczowie i w Przytkowicach.

Strefa sacrum zgodnie z instrukcjami Vaticanum II jest też wyżej od reszty kościoła, aby wejść do prezbiterium trzeba pokonać trzy stopnie, nie wiadomo jednak czy zabieg podwyższenia prezbiterium przeprowadzono w latach siedemdziesiątych czy może była to inwencja architekta Fedaka.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Bardzo dobry

Literatura

Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. I, Województwo krakowskie, red. J. Szablowski, Warszawa 1953, s. 494.

R. Brykowski, M. Kornecki, Drewniane kościoły w Małopolsce Południowej, Wrocław 1984.

M. Szczypczyk, Parafia na przestrzeni wieków, [w:] Ryczów. Z dziejów wsi i parafii, red. D. Fryc-Piętak, A. Rybarczyk, M. Szczypczyk, Wadowice 2002, s. 69-83.

M. Szczypczyk, Kościół parafialny, [w:] Ryczów. Z dziejów wsi i parafii, red. D. Fryc-Piętak, A. Rybarczyk, M. Szczypczyk, Wadowice 2002, s. 89-103.

Narodowy Instytut Dziedzictwa, Zabytek.pl, https://zabytek.pl/pl/obiekty/kosciol-par.-pw.-podwyzs-903085, dostęp: 30.11.2024

M. Brykowska, Album rysunków z historii architektury studenta Politechniki Lwowskiej Ottona Fedaka i jego późniejsza twórczość zawodowa, Architectus, nr 3, 2018, s. 53-66.

I. Cichocińska, K. Snopek, Przodem do ludu, Autoportret. Czasopismo o dobrej przestrzeni, nr 51, cz. 4, 2015, https://www.autoportret.pl/artykuly/przodem-do-ludu/ (dostęp: 23.01.2025)

Bibliografia