Epitafium Mikołaja i Beaty z Mirowa Porębskich

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
oświęcimski
Gmina
Osiek
Miejscowość
Osiek
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Bielsko-Żywiecka
Dekanat
Osiek
Parafia
Św. Andrzeja Apostoła
Miejsce przechowywania
północna ściana prezbiterium nad wejściem do zakrystii
Identyfikator
DZIELO/12974
Kategoria
płyta nagrobna
Ilość
1
Czas powstania
1611 rok
Technika i materiał
drewno, techniki snycerskie, rzeźbienie, polichromowanie, złocenie
Autor noty katalogowej
ks. Szymon Tracz
Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne 4.0

Dzieje zabytku

Epitafium z 1611 roku upamiętnia kalwińskich właścicieli Osieka Mikołaja i Beatę z Mirowa Porębskich. Po powrocie kościoła w ręce katolików zostało umieszczone w południowo-wschodnim narożniku nawy i pełniło rolę retabulum ołtarza Krzyża Świętego. Wtedy też najprawdopodobniej w centralnej aediculi wprowadzono krucyfiks, w miejsce rzeźby uskrzydlonego anioła stojącego na czaszce, którą umieszczono na konsoli parapetu chóru muzycznego. Być może w tym samym czasie z epitafium zdjęto niektóre kartusze herbowe luźno dziś zawieszone na południowej ścianie prezbiterium i parapecie chóru muzycznego. W połowie XIX wieku wymieniono tablicę z łacińską inskrypcją (na co wskazuje kształt liter), której tekst zapewne powtarza napis wcześniejszy. Kiedy do kościoła w latach osiemdziesiątych XX wieku przeniesiono z kaplicy miejscowego pałacu ołtarz św. Karola Boromeusza, ustawiono go w miejscu dotychczas znajdującego się epitafium, które zawieszono na północnej ścianie prezbiterium nad wejściem do zakrystii. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych w wyniku włamania do kościoła skradziono zdobiące epitafium figury Mojżesza, św. Jana Chrzciciela oraz rzeźbę lewego anioła ze zwieńczenia. Wcześniej zaginęły uskrzydlone główki aniołków z dolnych konsol.

Opis

Epitafium uzyskało formę jednokondygnacyjnej, trójosiowej struktury architektonicznej z podstawą i zwieńczeniem, flankowanej po bokach fantazyjnymi uszakami. Część środkową tworzą trzy aedicule rozdzielone dwiema złoconymi kolumnami o korynckich kapitelach i trzonach dekorowanych festonami, a w dolnych partiach pierścieniami. Kolumny podtrzymują pełne belkowanie przechodzące przez całą szerokości kondygnacji, wyłamane nad osiami bocznymi. Same zaś stoją na cokole, który stanowi równocześnie wyłamany gzyms dla podstawy. Pole osi środkowej otrzymało kształt aediculi w formie stojącego prostokąta ze schodkowym zamknięciem u góry, wypełnionym ażurowym, złoconym maswerkiem. Jej wnętrze wypełnia płaskorzeźbione słońce pośród chmur na malowanym tle nieba. Poniżej ukazano panoramę Jerozolimy. Przed aediculą ustawiono na postumencie drewniany krzyż. Na osiach bocznych znalazły się nisze zwieńczone złotymi muszlami oraz złoconą, rytą ornamentyką z motywem czteroliścia. Pierwotnie znajdowały się tu rzeźby Mojżesza i Jana Chrzciciela. Całość po bokach flankują fantazyjne uszaki utworzone ornamentu rollwerkowego oraz z widocznych z profilu półpostaci maurów podtrzymujących belkowanie. Pole uszaków wypełniają pionowo ułożone owalne kartusze o czerwonych polach, stanowiące tło dla dwóch par tarczy herbowych z klejnotami. Z lewej umieszczono herb Dołęga, a z prawej herb Jastrzębiec (bez klejnotu). Po zewnętrznych stronach na belkowaniu ustawiono dwa półsiedzące uskrzydlone anioły (zachował się tylko anioł z prawej strony). Jednocześnie postacie aniołów flankują zwieńczenie epitafium, które tworzy aedicula wypełniona złotą muszlą oraz rytym złoconym ornamentem z motywem czteroliścia. Flankują ją dwa pilastry podtrzymujące wyłamane belkowanie na ich osi. W aediculi ustawiono pełnoplastyczną rzeźbę stojącej kobiety. Została ona ukazana w wydatnym kontrapoście z tułowiem skręconym w lewo, z głową ujętą w trzech czwartych w prawo. Kobieta w podniesionej prawej ręce trzyma srebrny kielich, natomiast w opuszczonej i wspartej o wysuniętą tanecznie lewą nogę otwartą księgę. Postać ma owalną twarz o jasnej karnacji i rumianych policzkach z prostym nosem i wydatnymi ustami. Jej głowę otaczają falujące, brązowe włosy opadające na plecy i odsłaniające uszy. Ubrana jest w złoconą, mocno drapowaną suknię, która odsłania wysuniętą nogę. Po bokach pilastrów widoczne są dwa uszaki. Na szczycie zwieńczenia dwa pulchne putta prezentują chustę Weroniki, która została równocześnie przytwierdzona do wysokiego impostu wspierającego ażurowy, złocony kwiaton. Na chuście wyobrażono płaskorzeźbioną głowę Chrystusa w cierniowej koronie. Zbawiciel ma owalną twarz z szeroko otwartymi oczami, wydatnym nosem i półotwartymi ustami. Otaczają ją kręcone brązowe włosy oraz podobna, krótka broda. Podstawę epitafium tworzy wykrojona po bokach struktura, w której centrum umieszczono fantazyjnie wyciętą drewnianą, czarną tablicę ze złotym łacińskim napisem "O HOMO FVI QVOD ES SVM QVOD ERIS / NVNC DE(M)VM VIVERE CO(E)PI, MORI DESII, VITA MIHI / PRIOR MORTE(M), MORS PRIA(M) VITA(M) SECV(N)DA(M), QVAE NU(N) QVA(M) / EST I(N)TERI TVRA DEDIT, MO(R)TALITATES MEOR, HO(C) MIHI / EST ET VXORI MO(S) VENTV(S) POSVI, VIPOST QV(E)ALETHIVERA DVCEDI / NELVSOS, ET CARNIS EXVVIIS SO(L)VTOS ABHOC PELAG SECVRA / GLAVSTRA SVB IRE IVABIT, HIC MORTALE DIMIDIVM N(OST)RI, IMMORTA/LE(M) EXPECT ET IM(M)ORTALITATEM, E QVOS VITA CONIVCTOS TENVIT / MORS IDIVISOS CVSTODIRET, SI PIVS ES, PIAS PRECES ADDE, ET / HIC HV(M)O SVB HVMO QVIETA[M], ANIMAE IN COELESTI PATRIA / LETAM QVIETEM APPRECARE "NICOLAVS CORNITIVS DE / MAGNA POREMBA ET BEATA DE MIROW CONSOR/TES SE(M)PER VAIESL[?]" / A(NNO) D(OMINI) 1611 P(ATRONVS) P(OSVIT)". Tablicę umieszczono w kartuszu rollwerkowym pomiędzy dwiema konsolami zdobionymi pierwotnie uskrzydlonymi główkami aniołków, podtrzymującymi belkowanie z krzyżem. Poniżej tablicy zastosowano odwrócony łuk odcinkowy z podwieszonym kartuszem rollwerkowym zawieszonym na festonach. W jego wnętrzu przedstawiono tabliczkę z napisem „VITA FUGIT VT HORA”, a po niżej trupią czaszkę ze skrzyżowanymi piszczelami.

Zarys problematyki artystycznej

Epitafium z Osieka stanowi ciekawy, aczkolwiek odosobniony przykład rozbudowanego dzieła snycerskiego z doby wczesnego baroku na terenie Małopolski o protestanckim charakterze funeralnym. Jego architektoniczną strukturę należy wiązać z ewolucją nastaw ołtarzowych, kiedy to z formy tryptykowej przechodzono około 1600 roku w formę łuku triumfalnego. Jak zauważono ważnym elementem w tym procesie była ewolucja predelli. Stąd też nieprzypadkowo kształt osieckiego epitafium jest bardzo zbliżony np. do formy ołtarza z pierwszej ćwierci XVII wieku w Ryglicach. Równocześnie zabytek wpisuje się w szereg podobnych w kształcie protestanckich epitafiów znanych z terenów Śląska, by przywołać np. epitafium Josepha von Rindfleischa (zm. 1598) i jego trzech żon z kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu lub Pomorza Zachodniego, np. późniejsze niż osieckie epitafium Hansa Luchta (zm. 1653) z kościoła św. Jakuba w Stralsundzie. Na uwagę zasługują także kwestie ideowe związane z prezentowaną treścią epitafium, gdzie akcent został położony na relację kalwińskiej interpretacji Starego Prawa reprezentowanego przez Mojżesza oraz jego relacji do Nowego Prawa zapowiedzianego przez św. Jana Chrzciciela. W kobiecie z kielichem i księgą w zwieńczeniu epitafium można widzieć alegorię Wiary. Na uwagę zasługuje także szczególnie wyakcentowany program heraldyczny odgrywający ważną rolę w tego rodzaju dziełach.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Widoczne zabrudzenia, przetarcia i ubytki w warstwie polichromii i złoceń. Ostatnią konserwację epitafium przeprowadzono w latach dziewiędziesiątych XX wieku.

Literatura

Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1, Województwo krakowskie, red. J. Szablowski, Warszawa 1953, s. 23;
T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982, s. 273-274;
M. Wisłocki, Sztuka protestancka na Pomorzu 1535-1684, Szczecin 2005, s. 197-222, il. 157;
P. Oszczanowski, Józef witający ojca i braci w Egipcie, [w:] Śląsk-perła w Koronie Czeskiej. Trzy okresy świetności w relacjach artystycznych Śląska i Czech. Katalog wystawy, red. A. Niedzielenko, V. Vlnas, Praga-Legnica 2006, s. 201-202, il. II.3.15. /1;
A. Hałatek, B. Jania, Świątynie Osieka, Osiek 2008, s. 7, il. s. 7;
Zabytki sztuki w Polsce. Małopolska, red. S. Brzezicki, J. Wolańska, Warszawa 2016, s. 1028.

Streszczenie

Epitafium z 1611 roku upamiętnia kalwińskich właścicieli Osieka Mikołaja i Beatę z Mirowa Porębskich. Po powrocie kościoła w ręce katolików przez długi czas pełniło rolę nastawy ołtarza Krzyża Świętego. Dzieło stanowi odosobniony przykład wczesnobarokowej protestanckiej sztuki funeralnej z terenów Małopolski.

Jak cytować?

ks. Szymon Tracz, "Epitafium Mikołaja i Beaty z Mirowa Porębskich", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/epitafium-mikolaja-i-beaty-z-mirowa-porebskich

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności