Kościół św. Wojciecha
Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
myślenicki
Gmina
Lubień
Miejscowość
Krzeczów
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Krakowska
Dekanat
Pcim
Parafia
Parafia Św. Wojciecha Biskupa i Męczennika
Identyfikator
DZIELO/22041
Kategoria
kościół
Ilość
1
Czas powstania
przełom XVI i XVII wieku
Fundator
Jadwiga i Małgorzata, mieszkanki Krzeczowa
Technika i materiał
kamień murowany, drewno cięte, blacha kuta
Autor noty katalogowej
Paulina Chełmecka
Dzieje zabytku
Dzieje kościoła w Krzeczowie związane są z historią parafii w pobliskiej Łętowni, którą erygował 10 listopada 1492 biskup krakowski Fryderyk Jagiellończyk dzięki fundacji Spytka Jordana Melsztyńskiego. Pod koniec XVI, bądź na przełomie XVI i XVII wieku wzniesiono w miejscowości świątynię parafialną pod wezwaniem św. Wojciecha. Ów drewniany kościół został konsekrowany 29 maja 1675 przez biskupa sufragana krakowskiego Mikołaja Oborskiego. W połowie XVIII wieku, wraz z rozwojem parafii, pojawiła się konieczność wzniesienia większej świątyni w miejscu dotychczasowej. Zdecydowano wówczas o przeniesieniu wiekowego kościoła do oddalonego o kilka kilometrów Krzeczowa, który wraz z miejscowościami Krzczonów i Tenczyn należał do parafii w Lubniu.
Według lokalnej tradycji całe przedsięwzięcie przeprowadzone zostało dzięki ofiarności dwóch szwaczek, nieznanych z nazwiska sióstr – Jadwigi i Małgorzaty, mieszkających z matką tkaczką w rejonie wsi, gdzie obecnie znajdują się zabudowania Sióstr Służebniczek. Zakupiły one stary kościół w Łętowni, a część należności za nabytą świątynię spłacały swoją pracą na rzecz tamtejszej parafii. Fundatorki miały zostać ponoć pochowane „w nawie większej, gdzie położone są obok siebie dwie płaskie, kamienne płyty”. Podczas prac remontowych podsadzki kościoła około 1910 roku nie znaleziono jednak śladu pochówków.
Kościół wraz z wyposażeniem do Krzeczowa został przeniesiony w 1760 roku, natomiast montaż ukończono w pięć lat później. W 1793 roku dobudowano do niego wieżę. Według tradycji przenosiny zajęły zaledwie półtora dnia, a to dzięki pomocy chłopów z całej okolicy Myślenic. W nagrodę biskup krakowski Ignacy Sołtyk udzielił odpustu wszystkim zaangażowanym. Z lokalizacją kościoła w obrębie Krzeczowa wiąże się legenda, według której świątynię posadowiono w miejscu, gdzie mieszkańcy wsi „podówczas mieli widywać podczas ciemnej nocy, a to w pewne pory roku, jakieś nadzwyczajne zjawiska niebieskie i światła nocne”. Początkowo wzniesiono „pomiędzy tymi cierniami figurę Męki Pańskiej, […] jednak światła ukazywać się nie przestały”. Zjawiska miały ustąpić w chwili, gdy stanął w tym miejscu kościół z Łętowni.
Wspomniane siostry, które zakupiły kościół, nie pozostawiły jednak środków na jego utrzymanie, dlatego też w pierwszych latach budynek pozostał zaniedbany i niewykończony, czego świadectwem były nieoszalowane ściany wnętrza. Obowiązek troski o świątynię należał do gminy. Z tych funduszy oraz z niewielkich ofiar miejscowej ludności udało się w 1850 roku odmalować kościół i wykonać złocenie ołtarza głównego. W 1857 roku oszalowano wieżę i okuto blachą hełm wieńczący ją. Równocześnie był to stosunkowo trudny okres dla krzeczowskiego kościoła, z niewiadomych przyczyn nieakceptowanego przez proboszcza z Lubnia. „Pan Bóg dopuszcza krzyże i cierpienia. Na kościół w Krzeczowie także przyszedł krzyż Pański, który wiarygodne akta kościelne opisują. Otóż ówczesny ks. Proboszcz z Lubnia, nie miał przywiązania do kościoła w Krzeczowie, miał takowy za niewłaściwy i wprowadzał swym uporem nieprzełamaną trudność w różnych rzeczach, chociaż ludzie szczególne mieli przywiązanie do tego kościoła. […] ks. Proboszcz […] niechęć swoją do kościoła w Krzeczowie posunął do tego stopnia, ze sobie nawet życzył zniesienia tegoż”. Ulegająca stopniowej poprawie sytuacja diametralnie zmieniła się, gdy opiekę nad świątynią objął ksiądz ekspozytor Adam Rąpała (od 1904 do 1933), który został pierwszym proboszczem nowo utworzonej parafii. Ów duchowny dbał także o sprawy materialne miejscowej świątyni, poprawiając zarówno jej wygląd, jak i funkcjonalność, zlecił m.in. oszalowanie ścian zakrystii, co wykonał cieśla Stanisław Szyszka. W 1907 roku w pomieszczeniu nad zakrystią, zwanym skarbcem, zrobiono nową powałę, a okno zabezpieczono żelazną kratą.
27 czerwca 1909 podjęta została przez Komitet Parafialny z księdzem Adamem Rąpałą na czele decyzja, by z ofiar złożonych przez parafiankę Annę Burtankę odnowić kościół. Prace te przeprowadzili pochodzący z Lubnia Walenty Kaleciński, jego brat Józef oraz syn Ludwik, który był uczniem Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie. Wykonano wówczas polichromię ścian wnętrza farbami olejnymi, ukazującą sceny chrystologiczne oraz wizerunki świętych.
Ksiądz Rąpała zlecił także wykonanie zacheuszków, do których dokupił lichtarze. Następnie w dniach 13-17 lipca 1909 krakowski majster Andrzej Guzikowski z Kleparza ułożył posadzkę ze sprowadzonych z Krakowa płytek cementowych. Wspomniane prace upamiętnia wykonany nad drzwiami napis: „Renovato Ecclesia A(nno) D(omini) 1909”.
W 1931 roku Jan Szypuła i Stanisław Swałtek wykonali w kościele nowe, większe okna. Na ten cel ksiądz Rąpała przekazał z lasów plebańskich trzy jodły. Ciemną przestrzeń kościoła doświetlono za probostwa księdza Leopolda Bukowskiego (w Krzeczowie od 1935, zmarł w 1943), wykonując drugie okno w prezbiterium.
W czasach kolejnego, niezwykle energicznego gospodarza parafii, jakim był ksiądz Władysław Krzyszkowiak (w Krzeczowie w latach 1946-1949) przeprowadzono kilka ważnych dla architektury kościoła prac m.in. wyremontowano dach na kościele. W latach 1958-1959 kościół został poddany kolejnym przemianom – przebudowano ścianę ołtarzową i rozszerzono prezbiterium. W 1969 roku świątynia została wpisana do rejestru zabytków. Obecnie jest także częścią małopolskiego Szlaku Architektury Drewnianej.
Kolejne prace przy kościele prowadził ksiądz Tadeusz Siwiec (w Krzeczowie w latach 1957-1963), który zlecił przebudowę partii kościoła pod wieżą oraz wykonał instalację elektryczną kościoła i plebanii. Następny proboszcz, ksiądz Stanisław Waluś (w Krzeczowie w latach 1968-1989) wymienił pokrycie dachu kościelnego oraz wykonał nową instalację elektryczną. W maju 1970 roku rozpoczęte zostały prace konserwatorskie polichromii, jakie wykonał malarz Karol Pustelnik z Wadowic. W tym okresie przeprowadzono także złocenia elementów dekoracyjnych ambony, która jest dziełem Edwarda Tomczyka.
Po 1989 roku przeprowadzone zostały kolejne prace renowacyjne kościoła, m.in. wymieniono zbutwiałe belki i szalunek północnej ściany kościoła oraz wieży kościelnej, która została pokryta blachą miedzianą. Przebudowano także ogrodzenie kościelne, wykonano nowe drzwi, docieplono ściany oraz wyremontowano ściany na zewnątrz i wewnątrz. Wykonane zostało ogrzewanie kościoła, a pracom renowacyjnym i ociepleniu poddano także fundamenty. Wyremontowany został także przedsionek, poprzez wykonanie wylewki, izolacji i podłogi z desek modrzewiowych oraz nowego szalunku na ścianach. W kościele wymieniono także okna na nowe, modrzewiowe.
Opis
Kościół jest orientowany, drewniany, wzniesiony w konstrukcji zrębowej, o ścianach oszalowanych pionowo, z listwowaniem. Do korpusu nawowego, na rzucie zbliżonym do kwadratu, od wschodu przylega węższe, kwadratowe prezbiterium z dwukondygnacyjną zakrystią ze skarbcem od północy. Od zachodu do korpusu dobudowana jest wieża o konstrukcji słupowo-ramowej i pochyłych ścianach, z przedsionkiem w przyziemiu oraz z pozorną izbicą. Otoczona jest szalowanymi sobotami. Do wieży od zachodu i do korpusu od południa przylegają kruchty. Wnętrze przekryte jest stropami, w nawie z zaskrzynieniami.
Korpus nawowy, prezbiterium i kruchty nakryte dachami dwuspadowymi, soboty pulpitowymi. Wszystkie dachy kryte gontem. Wieżę wieńczy baniasty hełm, kalenicę nad korpusem sygnaturka z latarnią.
Ściany wnętrza zdobi figuralno-ornamentalna polichromia. Po zachodniej stronie korpusu nawowego usytuowany jest chór muzyczny wsparty na dwóch kolumnach.
Plac przykościelny otoczony jest murowanym ogrodzeniem oraz wieńcem starych lip.
Zarys problematyki artystycznej
Kościół w Krzeczowie datowany jest na przełom XVI i XVII wieku. W dziejach budownictwa drewnianego na obszarze Polski południowej jest to okres wielu przemian, w którym brak jednorodności, przez co stanowi etap przejściowy pomiędzy architekturą zakorzenioną w tradycjach średniowiecznych, a nowymi nurtami czerpiącymi z wzorców baroku. Mimo wielu czynników oddziałujących na powstające wówczas budowle, zachowały one stosunkowo jednolity charakter, jednak nieco odrębny względem zjawisk w architekturze powszechnej. Przemiany w instytucji Kościoła związane z kontrreformacją ożywiły ruch budowlany, który poza wznoszeniem nowych świątyń, obejmował także remonty już istniejących. Jak zauważył Marian Kornecki i Ryszard Brykowski „specyfika czasów przyczynia się do nawrotu do dawnych wzorców i kontynuacji dotychczasowych typów”, stąd też w bryłach kościołów tego okresu znacznie wyraźniejsze są wpływy architektury gotyckiej, dopełnione później barokowymi, znikome są natomiast motywy budownictwa epoki renesansu. Architekturę małopolskich kościołów wznoszonych do końca XVI wieku niemal zawsze charakteryzował jednonawowy korpus z mającym genezę gotycką systemem zaskrzynieniowym. Bryła nowo powstających świątyń była jednak poddawana coraz wyraźniejszym uproszczeniom, redukcjom dotychczasowych detali i prymitywizacji ich opracowania. Wynikało to zapewne z osłabienia organizacji cechów i obniżenia poziomu kwalifikacji rzemieślników. Mimo pewnych uproszczeń, jakie dają się zauważyć w bryle kościoła w Krzeczowie, tradycja jednoczesnego pokrycia korpusu i prezbiterium została tu podtrzymana. Większość bowiem świątyń tego okresu charakteryzuje się wyraźnym zróżnicowaniem bryły, w której poszczególne części pokryte są dachami o odrębnych kalenicach. Bryłę drewnianego kościoła, pozbawioną detali o wyraźnych cechach stylowych renesansu, manieryzmu czy wczesnego baroku, ubogacał wystrój malarski oraz elementy wyposażenia – głównie pojawiające się od początku XVII wieku architektoniczne retabula ołtarzowe.
Elementem, jaki istotnie wpłynął na formę drewnianych kościołów podkarpackich, stała się wieża przylegająca do dotychczas najczęściej bezwieżowych korpusów. Wspomniani badacze zauważyli, że „dominującym typem była dzwonnica kwadratowa o ścianach pochyłych, z nadwieszona izbicą – pięterkiem dzwonowym, co upodabnia jej kształt do średniowiecznych form obronnych”. W przeciwieństwie do wieńcowej konstrukcji bryły kościoła, wieże wznoszono w typie słupowym, bądź słupowo-ramowym. „Mocno osadzona, zwężająca się ku górze – ma konstrukcje dostatecznie odporną aby przeciwstawić się odkształceniom wywołanym przez drgania powstające przy biciu dzwonów”.
Coraz liczniej pojawiające się przykościelne wieże wpłynęły także znacząco na wizualny odbiór bryły świątyni i jej charakter stylowy, stając się ich dominantą. Początkowo wznoszone w tym okresie wieże wysokością izbicy nie przekraczały poziomu kalenicy korpusu. Z czasem jednak zaczęły ją przewyższać. Drugim istotnym elementem, jaki upowszechnił się w XVII wieku, była wieżyczka na sygnaturkę, podkreślająca zwłaszcza w przypadku budowli bezwieżowych ich sakralny charakter. Baniaste zwieńczenia wież i sygnaturek są już zjawiskiem typowym dla okresu późnego baroku.
Stan zachowania / Prace konserwatorskie
Dobry.
Literatura
Brykowski Ryszard, Kornecki Marian, Drewniane kościoły w Małopolsce Południowej, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź 1984, s. 31-43, 53-54.
Kornecki Marian, Kościoły drewniane w Małopolsce, Kraków 1999, s. 288-289.
Cisowski Bartłomiej, Duda Marta, Wawrzak Paulina, Szlak Architektury Drewnianej, Kraków 2005, s. 211-212.
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, województwo krakowskie, (red.) Szablowski Jerzy, t. 1, Warszawa 1953, s. 270.
Tomczyk Bronisław, Tomczyk Edward, Dzieje parafii Krzeczów, Kraków 2005, s. 61-71, 93-127.
Streszczenie
Kościół w Krzeczowie stanowi ciekawy przykład zarówno architektury drewnianej przełomu wieków XVI i XVII, jak i kościoła poddanego w połowie XVIII wieku translokacji.
ŹRÓDŁA ARCHIWALNE
Inne dzieła z tego miejsca
Podobne dzieła
Po tytule
Po kategorii
Po tagach
Po technice i materiale
Jak cytować?
Paulina Chełmecka, "Kościół św. Wojciecha ", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło: https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/kosciol-sw-wojciecha-1