Krzeczów

Opis topograficzny

Krzeczów położony jest w pobliżu drogi wiodącej z Krakowa przez Myślenice do Nowego Targu i Zakopanego, zwanej w okresie staropolskim „starym gościńcem”, a obecnie „zakopianką”. Wieś ulokowano na skraju rozległej jednostki geologicznej zwanej Płaszczowiną Magurską, w pasmach Beskidu Średniego i Wyspowego, na zboczach gór Zębalowej (858 m n.p.m.) i Lubonia Małego (869 m n.p.m.). Dnem doliny biegnie źródełko Krzeczówka, które łącząc się z potokiem w Tenczynku, tworzy rzeczkę Lubienkę wpadającą później do Raby. W pobliżu Krzeczowa znajduje się kilka innych wzniesień – Szczebel (977 m n.p.m.), Klimas (801 m n.p.m.) i Cyrla (666 m n.p.m.). Zbocza gór pokryte są w większości lasami mieszanymi, poprzedzielanymi miedzami z polami uprawnymi i łąkami. Miejscowość sąsiaduje od północnego zachodu z Tokarnią i Łętownią, od południa z Naprawą, Skomielną Białą oraz ze wspomnianymi już Tenczynkiem i Lubniem od wschodu i północy.

Streszczenie dziejów

Początki Krzeszowa sięgają drugiej połowy XIV wieku, kiedy dobra na południe od Myślenic były własnością kasztelanów krakowskich. Lokacja wsi nastąpiła zapewne na przełomie XIV i XV wieku, a najstarsze wzmianki źródłowe na temat osady pochodzą z 1425 roku. Z rejestru poborowego z 1581 roku wiadomo, że wieś liczyła 15 półłanków (około 150 ha), 3 komorników z bydłem i 2 bez zwierząt oraz rzemieślnika i przekupnia. Sto lat później w miejscowości przebywało 15 kmieci użytkujących 41 prętów ziemi (ponad 60 ha) oraz 21 komorników. Intensywny rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej doprowadził do sporów między kasztelanami, sołtysami i dzierżawcami dóbr a kmieciami (ostatnie rozruchy na terenie klucza dóbr miały miejsce na przełomie lat 1749-1750). Podczas konfederacji barskiej sołtys Krzeczowa Sebastian Chęciński pomagał wojskom pułkownika Kazimierza Pułaskiego, maszerującym doliną Raby w kierunku wschodniej Małopolski. Po pierwszym rozbiorze Polski dobra byłej kasztelanii zakupiła księżna Franciszka z Krasińskich, żona Karola Krystiana Wettyna. W 1787 roku lat później majątek przeszedł na córkę Franciszki, Marię Krystynę de Carignan, secundo voto z księciem Juliuszem Maksymilianem de Montléart. Według inwentarza z 1780 roku miejscowość liczyła 436 osób, w tym 96 rodzin. Przełom XVIII i XIX wieku odcisnął się w regionie licznymi zarazami, zwanymi przez górali „grasankami”. Jednak największą katastrofą w Galicji Zachodniej epoki przedindustrialnej była klęska głodu z 1847 roku, skutkująca wzmożoną podatnością na tyfus, czerwonkę i ospę. Rabacja z poprzedniego roku zaznaczyła się w „państwie myślenickim” kilkoma napadami zbuntowanych chłopów na dwory i plebanie. Po 1867 roku zmieniły się kompetencje samorządów wiejskich, które zaczęły stanowić organy ustawodawcze. Druga połowa XIX wieku to także rozwój lokalnej spółdzielczości. Zakładano kółka i towarzystwa rolnicze, mające przekazywać wiedzę o najnowszych technikach upraw czy stosowaniu nawozów. W 1874 roku dziedziczka Augusta de Montléart zdeklarowała się do wystawienia nowego budynku szkoły, sfinansowanego już przez kolejną właścicielkę majątku, Cecylię Lubomirską. Na wsi galicyjskiej szybko doszło do przeludnienia. Ubodzy górale wyjeżdżali za granicę na tak zwane saksy, czyli pracę sezonową na Węgrzech, w Niemczech i Francji. Na przełomie XIX i XX stulecia miejscowość liczyła ponad 650 osób i 132 ha gruntów. Front pierwszej wojny światowej ominął Krzeczów. W latach trzydziestych XX wieku władze Rzeczpospolitej zdecydowały o modernizacji szosy zakopiańskiej i przystosowaniu jej do możliwości nowoczesnych samochodów. 4 września 1939 okoliczne obszary zajęli żołnierze Wehrmachtu, rozpoczynając pięcioletnią okupację. W imieniu najeźdźcy rządy na wsiach mieli sprawować sołtysi i „granatowa” policja. Pod koniec czerwca 1943 roku doszło do pacyfikacji wsi. Naziści urządzili łapankę, wyciągając ludzi z domów i oddając pod sąd polowy. W styczniu 1945 roku trwały walki w dolinie rzeki Krzeczówki, gdzie umocniły się jednostki niemieckie. Okres powojenny to czas dużej niepewności, niepokoju i niestabilności. Aresztowano dawnych działaczy politycznych i partyzantów z Armii Krajowej. Po reformie administracyjnej z 1954 roku do wsi poprowadzono prąd z Lubnia. W ramach państwowej akcji wzniesienia tysiąca szkół na tysiąclecie istnienia kraju, w 1960 roku w miejscowości otwarto nową, siedmioklasową placówkę oświatową. W latach siedemdziesiątych przystąpiono do budowy nowej remizy straży pożarnej oraz planowano gazyfikację Krzeczowa.

Dzieje miejscowości

Początków osadnictwa w okolicy Krzeczowa należy szukać już w okresie schyłkowego neolitu. Świadczą o tym znalezione przez archeologów w XX wieku kamienne toporki i siekierki, datowane między 2500 a 1700 rokiem p.n.e. Późniejszy czas kultury łużyckiej i wczesnej epoki żelaza (od 1300 roku p.n.e. do 500 roku p.n.e.) to moment wędrówek ludów, głównie plemion scytyjskich. We wczesnym średniowieczu dorzecze górnej Raby należało do państwa Wiślan ze stolicą na wzgórzu wawelskim. Naturalną południową granicę krakowskiego władztwa stanowiła rozległa Puszcza Karpacka, nadana w 1234 roku przez księcia Henryka Brodatego Teodorowi z rodu Gryfitów. Głównym zadaniem możnowładcy było zagospodarowanie niezbadanego terenu, zakładanie miast i wsi oraz opieka nad szlakami handlowymi wiodącymi na Węgry. Do połowy XIII wieku powstały m.in. Krauszów i Rogoźnik, a do Ludźmierza sprowadzono cystersów, przeniesionych na początku lat czterdziestych do Szczyrzyca. Rozpoczęto także eksport soli z żup w Wieliczce i Bochni na południe. Drogi tranzytowe biegły przez Dobczyce i Myślenice w kierunku Rabki, następnie dalej na Podhale, rozdzielając się w końcowym odcinku na Orawę i Spisz. Ożywienie akcji kolonizacyjnej miało miejsce w połowie kolejnego stulecia za sprawą Kazimierza Wielkiego. Z polecenia monarchy w latach 1348-1365 lokowano na prawie niemieckim Stróżę, Pcim, Lubień oraz Łętownię, która była wówczas wysuniętą najdalej na południe osadą Królestwa Polskiego.

Dokładna data założenia Krzeczowa nie jest znana, aczkolwiek można przypuszczać, iż nastąpiło to na przełomie XIV i XV wieku z inicjatywy kasztelanów krakowskich, dzierżących od kilkudziesięciu lat myślenicki klucz dóbr. Najstarsza wzmianka źródłowa odnosząca się do wsi pochodzi dopiero z 1425 roku i dotyczy pozwu skierowanego przez tamtejszego kmiecia Stanisława przeciwko Piotrowi, sołtysowi Kasiny Wielkiej, o kradzież dwóch wołów na drodze publicznej. Z późniejszego okresu (1713 rok) zachowało się potwierdzenie przywilejów sołeckich, wystawione dla Jana Mrożka. Z dokumentu wynika, że podczas lokacji sołtysi otrzymali na własny użytek łan ziemi oraz łąki i ogrody. Przypuszczalnie mogli też posiadać młyn, karczmę i browar, choć nie ma to potwierdzenia w średniowiecznych przekazach źródłowych.

W XV stuleciu kasztelanowie krakowscy dzierżawili sołectwa rycerzom lub bogatym kmieciom, którzy zaczęli kumulować areały i zakładać folwarki. W 1484 roku odnotowano trzech krzeczowskich sołtysów: Jana, Piotra i Tomasza. U progu epoki nowożytnej gospodarstwa wraz z dworami często przechodziły w ręce rodzin szlacheckich. Dochody czerpano przede wszystkim ze sprzedaży żywności, produkowanej głównie rękami chłopów. Ich wolność ekonomiczna i osobista były stopniowo ograniczane do egzystencji na niewielkich rolach, z odrabianiem przymusowej pańszczyzny na pańskich i plebańskich włościach. Praca w cudzych folwarkach kolidowała z obrabianiem własnych pól, coraz częściej zmniejszanych poprzez wykupywanie przez szlachtę lub sołtysów co atrakcyjniejszych ziem, łąk, pastwisk czy też zajmowanie teoretycznie wspólnych gruntów, zwanych nawsiami. Powodowało to rosnącą przepaść majątkową między właścicielami i dzierżawcami folwarków a chłopami sprowadzanymi do statusu podrzędnych pracowników. Aby zapobiec utracie taniej siły roboczej, ograniczono możliwości migracji kmieci. Do ich swobodnego przemieszczania się wymagano pisemnych zezwoleń gospodarzy, a każdy „ubytek ludzki” winien być w jakiś sposób zrekompensowany. Poza pańszczyzną istniały również dodatkowe powinności na rzecz dworu, jak: powaby (pomoc przy sianokosach), stróża (pilnowanie majątku pod nieobecność pana), warta (opieka nad plonami) oraz szarwarki (naprawa dróg i mostów). Świadczono też różnego rodzaju daniny w naturze – oddawano ustalone wcześniej ilości zboża, drobiu i nabiału. Co więcej, chłopi płacili regularne czynsze nie tylko od swoich ról, ale na przykład od funkcjonujących przy folwarkach browarów i gorzelni, co obwarowano zakazem spożywania innego alkoholu niż wyprodukowany na miejscu. Państwo pobierało podymne, liczone od chałup oraz pogłówne, zależne od liczby domowników. Czasowo zarządzano nadzwyczajny podatek na cele wojskowe, zwany poborem oraz hibernę, czyli utrzymanie stacjonujących oddziałów jazdy konnej. Ostatecznie ponoszono też opłaty na rzecz parafii, w tym dziesięcinę w naturze lub w pieniądzu i meszne za sprawowanie liturgii przez plebanów. Powyższe zestawienie pokazuje, że chłopi w dobie nowożytnej byli wykorzystywani do granic możliwości, co w drugiej połowie XVII wieku obróciło się przeciwko kasztelanom krakowskim.

Cennymi źródłami do badań nad dziejami wsi w Małopolsce są rejestry poborowe spisywane od XVI wieku. W najstarszym z 1530 roku odnotowano, iż z okręgu parafialnego w Krzeczowie odprowadzono opłatę zaledwie z 1 łana i od 1 kmiecia. W kolejnym z 1581 roku zapisano, że wieś liczyła 15 półłanków (około 150 ha), 3 komorników z bydłem i 2 bez zwierząt oraz rzemieślnika i przekupnia. Rejestr poborowy z 1629 roku zawiera informację o podatku w wysokości 25 złotych i 6 groszy uiszczonego z czterech i pół łanów oraz „koła dorocznego”, tj. młyna, a także od trzech komorników z bydłem i dwóch bez. W wojskowej lustracji województwa krakowskiego spisanej po potopie szwedzkim w latach 1659-1664 wspomniano, że w miejscowości przebywało 15 kmieci użytkujących 41 prętów ziemi (ponad 60 ha) oraz 21 komorników. W ostatnim poborze z 1680 roku zawarto jedynie sumę opłat, wynoszącą aż 226 złotych i 24 grosze. Analiza wyżej przedstawionych danych uwidacznia duże zmiany w rozwoju Krzeczowa w okresie przeszło stu lat. Z początkowego jednego lub dwóch łanów (okolice dzisiejszych pól Tomczykowa i Balizakowa), wieś rozrosła się do niecałych siedmiu, a później ich liczba spadła do pięciu. Nastąpiło to prawdopodobnie w czasie intensywnej akcji kolonizacyjnej w drugiej połowie XVI stulecia. Na terenie miejscowości przybyły m.in. role ciągnące się w kierunku Lubnia i Łętowni (Burmistrzowa, Czarnotowa, Swałtkowa) oraz pola w stronę Tenczynka (Słowiakowe, Kośmidrowe, Spórnowe). Do największych należała rola Marszałkowa, mierząca bagatela ponad 115 ha. Co ciekawe, około 1700 roku jej bogaty właściciel Walenty Marszałek przeniósł się do pobliskiego Jordanowa, kupując za kwotę 520 złotych posesję przy rynku.

Intensywny rozwój gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej doprowadził do sporów między kasztelanami, sołtysami i dzierżawcami dóbr a kmieciami. Eskalacja konfliktu nastąpiła wraz z objęciem rozległego klucza majątkowego przez Stanisława Warszyckiego. Po stłumieniu buntu chłopskiego na Podhalu pod wodzą Aleksandra Kostki-Napierskiego w 1651 roku, w regionie pojawił się kolejny samozwańczy przywódca – Walenty Marszałek z Krzeczowa. Cztery lata później razem z Wojciechem Nitkowskim z Pcimia złożyli skargę na zamku starościńskim w Nowym Sączu przeciwko rabunkowej polityce Warszyckiego, który z pomocą swych harników (straży górskiej) bezprawnie zajmował grunty kmiecie. Protesty zdały się na nic, bowiem Marszałka aresztowano i bez procesu wtrącono do więzienia, a majątek skonfiskowano. W odpowiedzi w 1657 roku chłopi odmówili wykonania pańszczyzny oraz w zemście wykarczowali duże połacie lasów kasztelańskich. Sprawę pozornie zamknęła dopiero komisja królewska, potępiając działania Stanisława Warszyckiego, ale jednocześnie przywracając wymiar 12 dni darmowej roboty w głównym folwarku klucza myślenickiego w Łagiewnikach i sześciu dni w dobrach sołtysów bądź dzierżawców gospodarstw. Kmiecie z Krzeczowa nie zamierzali zgodzić się na powyższe warunki i 1659 roku ponownie nie podjęli pracy przymusowej, nawet po pisemnym wezwaniu monarchy. Do kolejnej rozprawy z niepokornymi chłopami przystąpił urzędnik Roztoga, nasyłając harników na wójta Tomasza Marszałka, rabując dom ukrywającego się Walentego oraz aresztując jego ciężarną żonę Dorotę. W odwecie kmiecie napadli najpierw na włości sołtysa Jana Dolińskiego, a w 1667 roku zniszczyli folwark Jędrzeja Skrzetuskiego. Tym razem wystąpienia były spowodowane zajmowaniem przez sołtysów ziem po wyrugowanych zagrodnikach. Pochwycono wówczas Walentego Marszałka, którego zwolniono dopiero wraz z zapłatą okupu obciążającego gromadę wiejską Krzeczowa na aż 1000 złotych. Na podobnym tle doszło też do zamieszek w starostwie lanckorońskim i na Podhalu. Mieszkańcy próbowali interweniować w sądzie referendarskim, uzyskując ostatecznie korzystny wyrok zezwalający na użytkowanie tzw. nawsiów. W 1678 roku kasztelan Warszycki postanowił wyegzekwować zaległe pańszczyzny, wprowadzając obowiązkową propinację, czyli zakup alkoholu z gorzelni i browarów właściciela dóbr po ustalonych przez niego cenach. Ponadto komisja państwowa dokładnie pomierzyła wszystkie grunty, sumując zaległe i nieuiszczone czynsze. Do uregulowania wyszła kwota opiewająca na ponad 7300 złotych. Oczywiście przekraczało to możliwości finansowe gromady, wobec czego jej członków zmuszono do płacenia bydłem, konfiskując łącznie aż 400 sztuk zwierząt hodowlanych. Bunty oraz rekwizycje ustały wraz ze śmiercią Stanisława Warszyckiego w 1681 roku. Za panowania Augusta II Sasa odnowiono stare procesy o wysokość pańszczyzny. Do monarchy posłował m.in. sędziwy już Walenty Marszałek (liczył wtedy około 75 lat). 23 czerwca 1698 król potwierdził dawne prawa chłopów, a legendarnemu przywódcy zrywu pozwolono odbudować dom, „aby mu go więcej nie rozwalono, jako przedtem”. Niestety wskutek intryg dworskich podstarosty Kazimierza Kapuścińskiego władca wkrótce odwołał swój werdykt, a poddani kasztelanii i tak nie przystali na proponowaną ugodę. Sprawa ponownie trafiła pod sąd referendarski, który wykrył spisek i ukarał podstarostę, wydając jednocześnie pomyślny wyrok dla kmieci. W ten sposób zakończono trwający od blisko półwiecza głośny konflikt między Warszyckim i podległymi mu urzędnikami a mieszkańcami klucza myślenickiego – w tym przede wszystkim Krzeczowa.

Schyłek epoki saskiej to czas, kiedy mimo zamkniętych wcześniej sporów wzrastały napięcia społeczne między stanem szlacheckim a chłopskim. Nagminnie powiększano majątki dworskie poprzez przyłączanie gospodarstw po wyrugowanych kmieciach i zagrodnikach, lokując tam sołtysich parobków, mających o wiele większy wymiar pańszczyzny. Do tego pojawiła się silna konkurencja między folwarkami, a nawet podburzanie ludności przeciwko włodarzom. Właściciele Krzeczowa zmieniali się wówczas dosyć często – w latach 1711-1715 wymieniono w źródłach Jana i Andrzeja Manieckich. Wdowa po tym drugim wyszła za Jana Mrożka Krzelczyckiego, dowódcę chorągwi pancernej województwa lubelskiego. Później sołectwo przejął Franciszek Mrożek, prawdopodobnie ich syn bądź krewny. Jego rządy przypadły na okres kolejnej eskalacji napięcia w regionie, gdyż za poparciem władającego kasztelanią księcia Janusza Wiśniowieckiego chłopi w końcu postanowili wystąpić przeciw zakusom panów na ich ziemie. W 1729 roku zajęli zbrojnie nawsia, które zbronowali i obsiali. Ostatnie rozruchy na terenie klucza dóbr miały miejsce na przełomie lat 1749-1750. Przedstawiciele gromad z Lubnia i Tenczyna zniszczyli młyny sołtysie oraz zaczęli pędzić alkohol we własnych domostwach, nie godząc się tym samym na obowiązującą propinację. Ponadto na bezprawnie używane przez gospodarzy nawsia przekierowano wodę z potoków, całkowicie zalewając zbiory. Zebrany w 1750 roku sąd referendarski skazał winnych zamieszania chłopów na banicję. W obliczu tak surowego wyroku wniesiono apelację do króla Augusta III Sasa, który polecił monarszym urzędnikom zbadać sytuację na miejscu. Spór zakończono polubownie, wracając do status quo sprzed buntu. Co ciekawe, dokonano wówczas dokładnych pomiarów gruntów sołtysich i kmiecych, wytyczając nowe granice. Wymienione zagrody: Browarówka, Laskowska, Kolbówka, Lachówka, Sobczakowska, Machajowska, Frączkowska i Kotrzebarkowska oraz karczma i młyn folwarczny odprowadziły łącznie ponad 120 tymfów czynszu i 20 tymfów pogłównego.

W drugiej połowie XVIII wieku gospodarstwo w Krzeczowie było własnością Antoniego Noakowskiego (1750-1765) i Sebastiana Chęcińskiego (od 1765 roku do lat osiemdziesiątych). W 1765 roku spisano inwentarz majątkowy kasztelanii krakowskiej, podzielony na dochody z gromad i sołectw. W interesującej nas wsi włości dworskie obrabiało 12 zagrodników i 2 zarębników, płacąc czynsze w wysokości 87 złotych i 12 groszy. Od 15 ról kmiecych odprowadzono 716 złotych podatku oraz 180 złotych z tytułu propinacji, a roczne dochody z miejscowości wyniosły 875 złotych. Na polach wysiewano głównie owies, z czego nadwyżkę przeznaczano na sprzedaż (w Krzeszowie zebrano 155 korców, do tego 8 korców jęczmienia, 7 korców żyta i 3 korce pszenicy). Podczas konfederacji barskiej, zawiązanej w 1768 roku przez szlachtę przeciwko dominacji Rosji na terenie Rzeczypospolitej, sołtys Chęciński pomagał wojskom pułkownika Kazimierza Pułaskiego, maszerującym doliną Raby w kierunku wschodniej Małopolski. Niestety w listopadzie 1770 roku armia austriacka zajęła Podhale i część ziemi sądeckiej, argumentując agresję koniecznością rozciągnięcia kordonu sanitarnego przed zarazą (w rzeczywistości dżuma dotknęła wówczas odległe Wołyń i Podole). Dwa lata później kraje ościenne podpisały akt przypieczętowujący pierwszy rozbiór Polski.

Na okupowanej części dawnych województw krakowskiego, sandomierskiego i ruskiego władze austriackie utworzyły Królestwo Galicji i Lodomerii, nawiązujące do historycznego księstwa halicko-włodzimierskiego ze stolicą we Lwowie. W miejsce staropolskich powiatów powołano cyrkuły, z najbliższym w Myślenicach (w 1819 roku przeniesionym do Wadowic). Zlikwidowano też królewszczyzny, zamieniając je na cesarsko-królewskie ekonomie skarbowe, które następnie wydzierżawiano lub sprzedawano. W 1777 roku dobra byłej kasztelanii zakupiła księżna Franciszka z Krasińskich, żona księcia Karola Krystiana Wettyna. Dziesięć lat później majątek odziedziczyła córka Franciszki, Maria Krystyna, zamężna wpierw z księciem sabaudzkim Karolem Emanuelem Savoy de Carignan, a następnie z księciem Juliuszem Maksymilianem de Montléart. W myśl postępowych ideałów oświeceniowych zaborcy starali się poprawić położenie chłopów, dopuszczając ich do sądów państwowych, dając osobom bez ziemi możliwość migracji, ograniczając pańszczyznę do trzech dni w miesiącu oraz zabraniając stosowania kar cielesnych i grzywien pieniężnych. Tereny wiejskie podzielono na gminy na czele z wójtami i samorządami posiadającymi własne pieczęcie gromadzkie, a także na ziemiańskie obszary dworskie. Z drugiej strony wprowadzono liwerunki, czyli obowiązkowe dostawy zboża dla urzędników i wojska oraz piętnastoletnią służbę w armii. W 1780 roku sporządzono szczegółowy inwentarz „państwa myślenickiego” Krasińskich. Sołtysem Krzeczowa nadal pozostawał Sebastian Chęciński, który poczynił liczne, choć bardzo kosztowne inwestycje (szacowane na dziewięciokrotność dochodów folwarku). Wybudowano i odremontowano dwór, spichlerz, piec, wozownię, młyn, piekarnię, kuźnię, stajnie i browar z karczmą za kwotę prawie 5 tysięcy złotych. Ponadto wykonano melioracje gruntów i osuszono bagniste łąki Matyaszówki, wyrąbano część lasów nad Smugawą, a nawet naprawiono kilka chłopskich chałup. Na potrzeby nowego „koła dorocznego” spiętrzono wody rzeki Krzeczówki, zasilając nimi również pracownię kowala. Gospodarstwo posiadało 22 krowy, 8 wołów, 5 cieląt i buhaja. Plony wyniosły wówczas 144 korce i 2 garnce owsa, korzec i 18 garnców lnu, 7 korców i 20 garnców żyta, 5 korców i 4 garnce pszenicy oraz 18 garnców grochu. Miejscowość liczyła 436 osób, w tym 96 rodzin.

Przełom XVIII i XIX wieku odcisnął się w regionie licznymi zarazami, zwanymi przez górali „grasankami” (od łacińskiego zwrotu „grasans morbo” – choroba siejąca spustoszenie). Początkowo występowały nieduże ogniska dyzenterii (tzw. czerwonki) i czarnej ospy, które pochłonęły życie kilkunastu krzeczowian w latach 1793-1796 i 1805-1806. Żołnierze wracający z kampanii napoleońskiej przywlekli wirusa odry. Kolejnego pogromu w okolicy dokonała w 1831 roku pandemia cholery, przyniesiona przez oddziały rosyjskie skierowane do pacyfikacji powstania listopadowego. Choroba szczęśliwie ominęła Krzeczów, zabijając ponad 100 mieszkańców sąsiedniego Lubnia. Jednak największą katastrofą w Galicji Zachodniej epoki przedindustrialnej była klęska głodu z 1847 roku, skutkująca wzmożoną podatnością na tyfus, czerwonkę i ospę. Długotrwały nieurodzaj poprzednich lat i znaczny niedostatek żywności spowodował zużycie zbiorów przeznaczonych na następny rok. W okresie wiosenno-jesiennym liczba zmarłych okazała się przerażająca: Skomielna Biała – 359 osób, Lubień – 317 osób, Tenczyn – 188 osób oraz Krzeczów – 105 osób. Co gorsza, wiosną 1849 roku w regionie stacjonował korpus generała Fiodora Rydygiera, przyczyniając się do wybuchu ogniska cholery.

Rabacja z 1846 roku zaznaczyła się w „państwie myślenickim” kilkoma napadami zbuntowanych chłopów na dwory i plebanie, m.in. w Tokarni, Rabce czy Łętowni. Pomimo szybkiej pacyfikacji zrywu przez Austriaków, dwa lata później cesarstwo pogrążyło się w chaosie Wiosny Ludów, gdy doszło do wybuchu walk potwierdzających niepodległościowe aspiracje Węgrów, Czechów, Polaków i innych słowiańskich narodów zamieszkujących imperium Habsburgów. Rozruchy wymusiły na monarchii pewne zmiany ustrojowe, począwszy od całkowitego zniesienia pańszczyzny w dobrach ziemiańskich i kościelnych. Koszty reformy rolnej okazały się bardzo wysokie, gdyż szlachcie, arystokracji i duchownym należało wypłacić odszkodowania za utratę darmowej siły roboczej, co pociągnęło za sobą wzrost podatków i opłat skarbowych. Kolejnym etapem przemian społeczno-politycznych kraju było przekształcenie go w 1867 roku w dwuczłonowy byt państwowy, obejmujący równorzędne organizmy – Austrię oraz Węgry. Królestwo Galicji i Lodomerii otrzymało szeroką autonomię z niezależnym Sejmem Krajowym we Lwowie. Zmieniły się także kompetencje samorządów wiejskich, których organy zaczęły zarządzać majątkami gmin, służbami porządkowymi, opieką społeczną, sądami i edukacją. Członków gromad wybierali płatnicy podatków i osoby wykształcone, które jednocześnie często pełniły funkcję przyszłych radnych (przeważali księża, organiści, wojskowi oraz kombatanci, cieszący się wśród chłopów dużym poważaniem). W obliczu zaniku szkół parafialnych poczęto inwestować w oświatę na najniższym szczeblu. Około 1840 roku reaktywowano dawną placówkę edukacyjną przy kościele krzeczowskim. Początkowo w charakterze nauczycieli pracowali piśmienni mieszkańcy wsi, później zatrudniano organistów opłacanych przez gromadę. W 1874 roku dziedziczka Augusta de Montléart zdeklarowała się do wystawienia nowego budynku szkoły, sfinansowanego już przez kolejną właścicielkę majątku, Cecylię Lubomirską. Księżna sprowadziła do pomocy i opieki nad dziećmi siostry służebniczki Najświętszej Marii Panny. Druga połowa XIX wieku to także rozwój lokalnej spółdzielczości. Zakładano kółka i towarzystwa rolnicze, mające przekazywać wiedzę o najnowszych technikach upraw (na przykład ziemniaka) czy stosowaniu nawozów. Niestety wraz z uwłaszczeniem chłopów, częstymi migracjami i zmniejszoną śmiertelnością na wsi galicyjskiej szybko doszło do przeludnienia. Ubodzy górale wyjeżdżali za granicę na tzw. saksy, czyli pracę sezonową przy zbiorach na Węgrzech lub w okręgach przemysłowych Niemiec i Francji. Niezwykle aktywnie działali agitatorzy namawiający do podróży za ocean, gdzie w Stanach Zjednoczonych, Brazylii i Argentynie dawni kmiecie mieli znaleźć prawdziwe „eldorado”. W regionie coraz bardziej zauważalni byli też żydzi, przeważnie dzierżawiący karczmy. W 1870 roku w Krzeczowie odnotowano szynkarza Schachna Gattmana i kilku innych Żydów. Na przełomie XIX i XX stulecia miejscowość liczyła ponad 650 osób i 132 ha gruntów, obejmujących 133 gospodarstwa, 315 sztuk bydła, 27 koni i świń oraz 2 owce. Dwór posiadał do dyspozycji niecałe 200 ha ziemi, użytkowane przez 13 ludzi.

Miesiąc po zamordowaniu 28 czerwca 1914 arcyksiążęcej pary z domu Habsburgów (Franciszka Ferdynanda i Zofii von Chotek) Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii. W ramach układów sojuszniczych do konfliktu przystąpiła Rosja, a w dalszej kolejności Niemcy, Francja i Anglia. Już w połowie listopada 1914 roku armia carska podeszła pod Kraków, co wywołało panikę wśród mieszkańców okolicznych wsi. Oddziały węgierskiego generała Juliusa Freiherr Nagy von Töbör-Éthe wspierane przez 1. Kompanię Kadrową Józefa Piłsudskiego szczęśliwie zatrzymały ofensywę Rosjan pod Mszaną Dolną. Dowództwo cesarsko-królewskiej monarchii przygotowało plan kontrnatarcia według pomysłu generała Radko Dimitriewa. Uderzenie miało na celu przerwanie frontu zmasowanym atakiem i odrzucenie Rosjan na linię Bochni, Łapanowa i Limanowej. Co prawda po udanym manewrze ludność cywilna na chwilę odetchnęła, jednak kosztowało ją to wiele, bowiem wojska habsburskie rekwirowały na potęgę – głównie konie i paszę, ale także żywność i zwierzęta hodowlane czy dzwony kościelne. Podczas działań zbrojnych zginęło 11 mężczyzn z Krzeczowa. Do końca wojny front ustabilizował się na zachodnich rubieżach imperium carów.

Jesienią 1918 roku doszło do rozpadu państwa austro-węgierskiego. Władzę w Galicji zaczęły sprawować polskie organy administracyjne podległe Komisji Likwidacyjnej z siedzibą w Krakowie. Po 123 latach zaborów 11 listopada proklamowano niepodległą Rzeczpospolitą, która musiała jeszcze wywalczyć granice w Wielkopolsce, na Śląsku i wschodzie, gdzie ofensywę pod sztandarami walki z burżuazją i obszarnikami prowadziła bolszewicka Rosja. Chaos organizacyjny w regionie doprowadził do licznych zamieszek, odbijających się przeważnie na zdemobilizowanych żołnierzach i dezerterach oraz na Żydach obwinianych za sprzyjanie wrogom. Dla zażegnania problemu i zapewnienia tymczasowego bezpieczeństwa powołano naprędce oddziały policji. Sytuacja unormowała się dopiero na początku lat dwudziestych. Spis ludności z 1921 roku wykazał, że Krzeczów zamieszkiwało wtedy 678 osób w 135 domach, z odsetkiem 116 kobiet na 100 mężczyzn. Poczęto na nowo układać życie społeczne, które animowały koła młodzieży katolickiej, orkiestry i grupy teatralne, a także straże pożarne. Najmłodszą ochotniczą jednostką przeciwogniową była placówka w Krzeczowie, otwarta w 1935 roku z inicjatywy Józefa Masteli, Antoniego Łopaty oraz Jana i Stanisława Swałtków. W jej szeregi wstąpiło 27 członków, a ze zbiórek pieniężnych zakupiono trąbki, hełmy, toporki czy pompę.

Pierwsze lata niepodległej Polski okazały się niezwykle ciężkie ze względu na trudną sytuację gospodarczą kraju doświadczonego wyniszczającą wojną. Szerzyła się drożyzna, co pogłębiła inflacja marki w 1920 roku. Gminy próbowały ratować się nowymi systemami gospodarowania, propagowanymi przez kółka rolnicze. Chłopów zaopatrywano w nawozy, sadzonki drzew owocowych czy buraki pastewne, służące jako pasza dla bydła. Michał Łopata pisał we wspomnieniach, że „na wsi rzemieślników: szewców, krawców, kowali itp. w Krzeczowie nie było, wprawdzie były przejściowo miejscowe jednostki i to dość zdolne, jednak byli to samoucy bez praktycznego wykształcenia, bez inicjatywy, niezdolne samodzielnie nic tworzyć ani szerzej myśleć. Natomiast było kilka kobiet i dziewcząt, zdolnych szwaczek, szyjących dla swoich koszule i portki, jednak i te były samoukami”.

Zanikła też wielka własność ziemska, bowiem tereny dworskie rozparcelowano i sprzedano. Lubomirscy pozostawili sobie jedynie bardzo dochodowe lasy, podlegające leśnictwu w Pcimiu. Dużą popularnością na małopolskiej wsi w okresie międzywojennym cieszyło się Polskie Stronnictwo Ludowe, zarówno „Piast”, jak i „Wyzwolenie”. Po przewrocie majowym w 1926 roku utworzono podporządkowany Józefowi Piłsudskiemu Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem, zyskujący zwolenników głównie wśród urzędników państwowych. Reforma administracyjna z 1934 roku spowodowała powstanie gmin zbiorowych. Krzeczów razem z Tokarnią, Skomielną Czarną i Naprawą włączono do okręgu w Łętowni, liczącego prawie 8 tysięcy mieszkańców. Region nawiedziła wówczas powódź, która zbiegła się z poważną inwestycją drogową na trasie Kraków-Zakopane. Władze II Rzeczpospolitej zdecydowały o modernizacji szosy i przystosowaniu jej do możliwości „automobilów wysokich prędkości”. Kierownikiem budowy został inżynier Jan Różycki, mający do pomocy młodego inżyniera Henryka Wojciechowskiego. Na potrzeby prac uruchomiono lokalne kamieniołomy oraz zatrudniono miejscowych chłopów. Wzniesiono także nowoczesne mosty wiszące w Pcimiu, Lubniu i Tenczynie. Dawna cesarska droga wojskowa po remoncie służyła przede wszystkim wzmożonemu ruchowi turystycznemu. Poza nieustająco popularną stolicą Tatr, Pieninami i Babią Górą, zainteresowanie wędrowniczych skupiło się na Beskidzie Wyspowym. W przewodnikach wspominano, iż „ze względu na schludne, obszerne domy i przystępną cenę za wynajem pokoi chętnie zjeżdżali tu na wakacje mieszkańcy Krakowa. Poszukiwane były […] pokoje z używalnością kuchni […] cena na produkty nabiałowe, drób była bardzo niska, wybór mięs, wędlin duży, więc żywienie rodziny było łatwe […] stosunki między «letnikami» a miejscową ludnością układały się pomyślnie. Zawiązywała się często trwała przyjaźń, która przetrwała przez ciężkie lata okupacyjne do czasów powojennych”. Niewątpliwie do zdobycia wiedzy przez krzeczowian o walorach przyrodniczych okolicy przyczyniła się szkoła dwuklasowa, prowadzona nadal przez siostry zakonne (edukacją objęto 124 dzieci).

Nad ranem 1 września 1939 niemiecka 2. Dywizja Pancerna pod wodzą generała Eugena Beyera przekroczyła granicę z Polską na Orawie i Podhalu. Mniej liczne oddziały Korpusu Ochrony Pogranicza wycofały się w rejon Rabki, umacniając się w Skomielnej Białej, Naprawie i Jordanowie. Niewielkie siły obrońców wsparły formujące się grupy ochotników, rekrutujących się przeważnie z robotników pracujących przy budowie szosy zakopiańskiej (przewodził im wymieniony wyżej inżynier Jan Różycki). Zmodernizowana droga szybko zapełniła się uchodźcami z ziem przygranicznych, ciągnących w kierunku Krakowa i Tarnowa. Ludzie wędrujący z całym zebranym naprędce dobytkiem byli łatwym celem ataku dla samolotów Luftwaffe, które zbombardowały również tereny między Pcimiem a Skomielną (w Krzeczowie spłonął wówczas dom Wojciecha Mięsowskiego). Po zaciętej bitwie o Lubień 4 września okoliczne obszary zajęli żołnierze Wehrmachtu, z premedytacją podpalając miejscowy kościół parafialny oraz mordując 10 osób. Wraz z upadkiem polskiej obrony i zajęciem całego kraju przez III Rzeszę i Związek Radziecki, niemieckie władze okupacyjne podzieliły dawny powiat myślenicki na część krakowską i nowotarską. W imieniu najeźdźcy rządy na wsiach mieli sprawować sołtysi, czuwający jednocześnie nad egzekwowaniem kontyngentów żywieniowych i przygotowaniem spisów mężczyzn przeznaczonych do wywozu na roboty przymusowe. Podobnie jak funkcjonariusze „granatowej” policji, w opinii lokalnych mieszkańców byli niekiedy postrzegani jako kolaboranci. Wspominane obowiązkowe dostawy plonów rolnych okazały się niezwykle uciążliwe. Oddawano terminowo 40 kg owsa, 50 kg zboża, 200 kg ziemniaków i 300 l mleka z każdego hektara. Zakazano też uboju bydła, z wyjątkiem świń o wadze do 120 kg (w skupie niejednokrotnie za mięso płacono wódką). Kontyngentami objęto także lasy, dostarczające na potrzeby armii określoną ilość drewna. Okupanci zlikwidowali oświatę na poziomie średnim, pozostawiając tylko niektóre placówki techniczne oraz szkoły podstawowe. Zakazano nauki historii i geografii, a oficjalnym językiem wykładowym stał się niemiecki. Budynek szkolny w Krzeczowie zdewastowano, lecz nie wyrzucono jego kierowniczki, siostry Lidii Marii Smoleń. Organizowano tajne komplety, którym w regionie przewodził słynny etnograf Seweryn Udziela. Trudne warunki okupacji, wszechobecny terror, rabunki i nieustanne poniżanie Polaków doprowadziły do powstania konspiracyjnych grup Związku Walki Zbrojnej, przekształconego 14 lutego 1942 w Armię Krajową. W tym samym czasie zawiązano struktury Batalionów Chłopskich podległych Stronnictwu Ludowemu. Partyzantka skupiała się głównie na prowadzeniu wywiadu, szkoleń, działalności propagandowej oraz magazynowaniu broni. Niemcy jednak stopniowo rozpracowywali poszczególne jednostki konspiracyjne, dokonując przy tym w ramach odwetu pacyfikacji pojedynczych wiosek. Niestety taki los spotkał też Krzeczów pod koniec czerwca 1943 roku. Żołnierze Wehrmachtu otoczyli kordonem miejscowość, czekając na przyjazd dowódcy akcji Arno Sehmischa. Wtedy nadciągający samochód ostrzelali mieszkańcy wsi, uciekając następnie do lasu. W zemście Naziści urządzili łapankę, wyciągając ludzi z domów i oddając pod sąd polowy. Zebranych torturowano, aby wymusić na nich zeznania (poszukiwano niejakiego "Juranda"), po czym kilkunastu rozstrzelano na lokalnym cmentarzu. Resztę zatrzymanych mężczyzn wywieziono do obozu pracy w Krakowie-Płaszowie oraz do obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau. Rok później Gestapo aresztowało pułkownika Józefa Spychalskiego „Lutego”, Komendanta Okręgu Armii Krajowej. Kierownictwo w regionie objął porucznik Wincenty Horodyński „Kościesza”, współpracując z oddziałami Armii Ludowej.

Latem 1944 roku ofensywa Armii Czerwonej postępowała w zawrotnym tempie, zbliżając się do Wisły na wysokości Warszawy i Sandomierza. Niemcy postanowili opóźnić natarcie wojsk bolszewickich, wznosząc w Małopolsce bunkry, okopy, rowy przeciwczołgowe i inne fortyfikacje obronne, rozciągające się na linii Maków Podhalański-Lubień-Poręba Wielka-Łopuszna. Budowami zajęła się organizacja Todt wykorzystująca setki robotników przymusowych oraz miejscową ludność, która starała się sabotować prace. W styczniu 1945 roku doszło do walk w dolinie rzeki Krzeczówki, gdzie umocniły się jednostki Wehrmachtu. W obliczu przewagi liczebnej czerwonoarmistów żołnierze niemieccy wycofali się w kierunku Żywca. W wyniku tych walk we wsi zniszczono cztery domy i zabito dwie osoby.

Okres powojenny w Polsce to czas niepewności, niepokoju i niestabilności. Władza komunistyczna próbowała umocnić swą pozycję, likwidując struktury państwa podziemnego i ukrywających się żołnierzy. Aresztowano dawnych działaczy politycznych i partyzantów z Armii Krajowej. W powiecie myślenickim do rządów dopuszczono przedstawicieli Polskiego Stronnictwa Ludowego, kontrolowanych przez członków Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Rozpoczęły się wyjazdy na Ziemie Odzyskane, koordynowane z ramienia Powiatowego Urzędu Repatriacyjnego. W 1954 roku doszło do reformy administracyjnej kraju – zniesiono tymczasowe gminy zbiorcze, powołując w ich miejsce gromadzkie Rady Narodowe, liczące od jednej do kilku osad. Początkowo w ich kompetencjach leżały sprawy związane z rolnictwem, a przede wszystkim z kolektywizacją ziemi. W kwietniu 1958 roku z Lubnia doprowadzono prąd do Krzeczowa. Na cmentarzu odsłonięto pomnik pomordowanych w trakcie pacyfikacji wsi w 1943 roku. W ramach obchodów tysiąclecia istnienia państwa polskiego władze zainaugurowały akcję wzniesienia tysiąca szkół. W 1960 roku w miejscowości otwarto nową, siedmioklasową placówkę. Jednocześnie rozpoczęto pokrywanie asfaltem trasy Kraków-Zakopane, poszerzając później część drogi w okolicy Nowego Targu na dwupasową jezdnię. Kolejne zmiany administracyjne nastąpiły w 1974 roku, kiedy zlikwidowano gromady i powiaty, tworząc 49 województw. Krzeczów przynależał do gminy Lubień w województwie krakowskim. Pięć lat później przystąpiono do budowy nowej remizy straży pożarnej, ukończonej dopiero w 1985 roku. Wówczas rozpoczęły działalność społeczne komitety gazyfikacji, prowadząc prace aż do 1995 roku. Do gazociągów przyłączono 174 obiekty, a sieć rurociągowa liczyła prawie 12 km. Niestety w 1994 roku w pobliżu wsi doszło do tragedii – na „zakopiance” zginęło czterech parlamentarzystów (Marian Korczak, Halina Licnerska, Wanda Sokołowska i Maria Trzcińska-Fajfrowska). W następnym roku w miejscu tragedii ustawiono pamiątkowy obelisk. W końcu lat dziewięćdziesiątych XX wieku rozbudowano szkołę o nowe skrzydło i salę gimnastyczną. Dzięki ujęciu planu modernizacji „Zakopianki” w „Programie inwestycyjnym na drogach krajowych Małopolski 2003-2010” finansowanym ze środków Unii Europejskiej, mieszkańcy Krzeczowa wreszcie doczekali się przebudowy tak ważnej szosy tranzytowej, łączącej Kraków z Podhalem.

Ciekawostki

-

Bibliografia