Graboszyce

Opis topograficzny

Graboszyce to niewielka, licząca niespełna 750 mieszkańców, miejscowość należąca do gminy Zator w powiecie oświęcimskim. Leży w widłach rzek Skawy i uchodzącej do niej Wieprzówki na skraju Pogórza Śląskiego na tzw. Wysoczyźnie Osieckiej. Teren na zachód od Skawy jest delikatnie pofałdowany pagórkami oraz niewielkimi wzgórzami. Niezaprzeczalnym walorem krajoznawczym Graboszyc pozostają rozciągające się po ich wschodniej i północnej stronie stawy, przypominające o położeniu wsi na południowym skraju tzw. Doliny Karpia. Wieś położona jest przy drodze krajowej nr 28 zwanej „trasą karpacką” i łączącej Zator z przejściem granicznym z Ukrainą w Medyce. Ta dawna trasa przebiegająca przez całą zachodnią Galicję na niemal wszystkich odcinkach cechuje się pięknymi widokami podnóża Karpat. Wzdłuż tej samej drogi prowadził trakt z Zatora przez Wadowice do Suchej, w 1873 roku administracyjnie podniesiony do rangi drogi krajowej.

Streszczenie dziejów

Miejscowość została założona być może po 1242 roku, ale po raz pierwszy wspomniano o jej istnieniu w 1253 roku. Wieś należała do klasztoru benedyktynek w Staniątkach. Od drugiej połowy XIV do końca XV wieku wymieniano w źródłach właścicieli różnych części wsi: Mikołaja z Garlicy, Jaśka z Ujazdu, Świętosława z Graboszyc czy Jana Strzeszkowskiego. Następnie Graboszyce stały się własnością rodziny Brandysów, pełniących różne funkcje ziemskie i dworskie. Dionizy Brandys przebudował stojący już wcześniej zamek na renesansowy kasztel. Kolejni właściciele należeli do rodzin: Cikowskich, Porembskich, Gronowskich, Russockich i Zakrzewskich. Na początku XIX wieku wieś z dworem zakupił Stanisław Sołtyk, który rozpoczął prace renowacyjne, kończone po jego śmierci przez wdowę Henriettę z Ankwiczów. Na przełomie XIX i XX wieku wieś zamieszkiwało mniej niż 500 osób, a większość trudniła się rolnictwem i zbieraniem wikliny, odsprzedawanej niemieckich fabrykom. W drugiej połowie XIX wieku wieś trafiła do rąk Vincenzo Zwillinga, a następnie Emanuela i Karola Butfeldów, by w końcu znaleźć się w posiadaniu rodziny Chrząszczów, którzy posiadali ją do 1945 r. Po działaniach wojennych i rozparcelowaniu włości dwór oraz założenie parkowe powoli, acz nieodwracalnie popadały w ruinę.

Dzieje miejscowości

Etymologia nazwy miejscowości do dziś pozostaje zagadką, choć toponim Graboszyce próbuje się łączyć z imieniem „Grabisz” należącym do domniemanego założyciela wsi – nie ma jednak żadnych konkretnych przesłanek mogących tę hipotezę potwierdzać. Po raz pierwszy wieś została wymieniona jako „Gradissice” w bulli papieża Innocentego IV z 17 kwietnia 1253 wśród miejscowości wchodzących w skład uposażenia klasztoru Benedyktynek w podkrakowskich Staniątkach. Papież potwierdzał wówczas przywileje mniszek żyjących podług reguły św. Benedykta, brał je bezpośrednio pod swoją opiekę oraz poświadczał majątek klasztoru, wymieniając chociażby kilka wsi z okolic Zatora. Graboszyce określone terminem „villa” musiały funkcjonować już wówczas jako zamieszkana wieś podobnie jak inne okoliczne wsie wymienione w papieskim przywileju, tzn. Lipowa, Zator, Smolice. Te trzy ostatnie miejscowości wyszczególniał dokument Konrada Mazowieckiego księcia krakowskiego wystawiony w Krakowie w 1242 roku jako wsie nadane przez Klemensa z Brzeźnicy klasztorowi staniąteckiemu. Możemy zatem przypuszczać, że i tereny późniejszych Graboszyc Klemens jako fundator klasztoru nadał benedyktynkom. W takim przypadku uzasadnioną wydaje się hipoteza, że same Graboszyce założyły mniszki w okresie między 1242, a 1253 rokiem.

Niedługo później benedyktynki staniąteckie w niewyjaśnionych okolicznościach utraciły majątki wokół Zatora, a stratę tę łączy się niekiedy z konfliktem między Bolesławem Wstydliwym księciem krakowskim a Władysławem księciem opolskim. W konsekwencji tych lokalnych działań wojennych książę opolski mógł odebrać małopolskim benedyktynkom leżący w granicach jego księstwa Zator wraz z przyległymi ziemiami.

Od końca XIV wieku Graboszyce wymieniane są jako własność prywatna, zwykle podzielona na włości więcej niż jednego rycerza. W 1388 roku w źródłach odnotowano pierwszego znanego właściciela, Mikołaja z Garlicy, który sprzedał część miejscowości Jaśkowi z Ujazdu. Na początku kolejnego stulecia, w 1402 roku, syn Świętosława z Graboszyc, Mikołaj, został plebanem pozostającej pod świeckim patronatem kościoła w Oświęcimiu po rezygnacji Michała z Wojkowic. Jan Długosz, spisując „Księgę uposażeń diecezji krakowskiej” w latach 1470-1480, najpewniej pomylił Graboszyce z odległą Tłuczanią. Należy więc przyjąć, że w tym czasie (wbrew opinii historiografii) Graboszyce należały do Jana Strzeszkowskiego herbu Jastrzębiec, który sprawował patronat nad tutejszą świątynią p.w. św. Andrzeja. W miejscowości znajdowała się wtedy karczma, folwark, łany kmiece oraz kilka małych stawów. Mniej więcej w tym samym czasie, w 1475 roku, w źródłach wymieniono kolejnego dziedzica Graboszyc, Mikołaja, który sprawował patronat nad tutejszym kościołem i prezentował w tym roku na nowego plebana w Graboszycach niejakiego Jana, wcześniej plebana w nieodległych Frydrychowicach i Przybradzu.

Wydaje się, że od końca XV wieku Graboszyce pozostawały już w pełni własnością rodziny Brandysów herbu Radwan, rodziny kojarzonej z Czechami przybyłymi na ziemie polskie w czasach walk husyckich. Szczególny akcent należy położyć na to, że piszący się z Graboszyc Brandysowie regularnie zajmowali nieraz istotne urzędy ziemskie, a czasem funkcje dworskie. Występujący w dokumentach z lat 1484-1505 Klemens Brandys z Graboszyc był krajczym królowej Elżbiety Rakuszanki (1484-1486), starostą chęcińskim (1492-1494) oraz sędzią ziemskim zatorskim (od 1505). Klemens musiał również zasłużyć sobie na uznanie króla Aleksandra, który wierną służbę wynagrodził mu w 1502 roku oddaniem części dochodów z żup wielickich, lisim futrem (albo 5 grzywnami na kupno innego), importowanym suknem z Mechelen na jedną szatę oraz zwykłym suknem na trzy szaty i 2 grzywnami dorocznie wypłacanymi na suche dni (dni postne obchodzone na początku każdej pory roku). Kolejnego piszącego się z Graboszyc Brandysa, Aleksego syna Klemensa, król Zygmunt Stary mianował w 1544 roku zastępcą Seweryna Bonera na starostwach oświęcimskim i zatorskim. Synami Aleksego byli Dioniozy (Dziwisz) z Graboszyc, starosta janowski i dworzanin królewski, Marcin, kanonik kurzelowski oraz Piotr, rotmistrz królewski, który zmarł w 1566 roku podczas wyprawy inflanckiej na skutek odniesionych ran. Dionizy Brandys z Graboszyc odnalazł się na dworze królewskim, zajmując mniej prestiżowe urzędy – jak łożniczy ziemski krakowski, kuchmistrz królowej Katarzyny Habsburżanki oraz honorowy sekretarz królewski w czasach Henryka Walezego i Stefana Batorego. Zanim bezpotomnie umarł w 1593 roku, przebudował w latach 1570-1580 w rodzinnych Graboszycach zamek, pozostawiając po sobie okazały renesansowy kasztel.

Prawdopodobnie z obronnym zameczkiem wiązała się poniekąd kariera rodziny Brandysów. Pierwszą budowlę (drewnianą z podmurowanymi piwnicami) wzniesiono w czasach Klemensa Brandysa, być może jeszcze pod koniec XV wieku. Niewykluczone, że stanowiła ona punkt obronny dla Zatora, wysunięty kilka kilometrów na południe i korzystnie usytuowany w widłach Skawy i Wieprzówki. Możliwe, że ów zamek przejął funkcję wcześniejszego grodu ulokowanego we wsi Grodzisko, w miejscu, gdzie Wieprzówka wpada do Skawy – Jan Długosz w „Księdze uposażeń diecezji krakowskiej” wspominał, że w Grodzisku dawniej usytuowany był murowany i zbudowany z białego kamienia zamek. Dionizy Brandys, zwykle przebywając na krakowskim dworze, miał wiele okazji, by zetknąć się z włoskimi architektami i zapewne jednego z nich wynajął do przebudowania warowni w rodzinnej miejscowości na wzór włoskich renesansowych dworów obronnych. Rezultatem prac z drugiej połowy XVI wieku był murowany samodzielnie stojący kasztel na zwartym czterokątnym rzucie, spełniający z jednej strony wymogi obronne, oraz rezydencjonalne, wyrażone w renesansowej architekturze. Z pewnością stał się wyrazem dążeń fundatora, a jednocześnie znakiem jego postępującej kariery. W czasopiśmie „Lwowianin” z 1842 roku tak opisano kasztel: „o założeniu zamku tego w żadnej w dziejach nie znajdujemy wzmianki; zważywszy jednak położenie miejsca, wnosić należy, iż w dawnych już bardzo czasach stanowić musiał główną warownię Zatora, strzegąc zarazem przeprawy na Skawie i na Wieprzówce. Obszerne podziemia, sążniste mury, kryte wycieczki w różne strony zamku, a mianowicie główna po pod stawem ku starożytnemu kościółkowi wiodąca, most zwodzony na głębokiej zamek otaczającej fosie, strzelnice działowe i ręcznej broni, wszystko to świadczy, jaką ważność do tego przywiązywano miejsca”. Szczególnie intrygująca jest tu naturalnie wzmianka o „krytej wycieczce”, czyli tajnym przejściu podziemnym łączącym zamek z oddalonym o niespełna pół kilometra kościołem pw. św. Andrzeja Apostoła.

Trudno stwierdzić, co dokładnie zaszło w Graboszycach w latach po śmierci Dionizego Brandysa. Z miejscowości pisał się też drugi syn Klemensa Brandysa, Mikołaj brat Aleksego, pisarz ziemski zatorski i oświęcimski. Mikołaj miał syna Piotra, również pisarza zatorskiego, który również miał syna Piotra. Wiadomo, że w 1602 roku Graboszyce posiadał arianin Krzysztof Cikowski, zapewne syn Stanisława kasztelana bieckiego i Anny Komorowskiej z Żywca (również w 1617 roku odnotowany został jakiś Cikowski), a w 1626 roku Piotr Brandys (zapewne syn Piotra), sprzedał ostatecznie Graboszyce właśnie Cikowskim z Wojsławic i odtąd miejscowość stała się przedmiotem licznych transakcji majątkowych. Do końca XVII stulecia kolejnymi właścicielami dóbr wraz z dworem obronnym byli Porembscy, Gronowscy (na pewno w 1679 roku), Zakrzewscy (w 1700 roku Jan z Zakrzewa Zakrzewski wojski i sędzia grodzki oświęcimski) i Russoccy (Mikołaj z Brzezia Russocki w 1726 i Stanisław Russocki w 1748 roku). Niedługo po 1700 roku zburzono renesansową attykę dworu i zmieniono dach na mansardowy, nad ryzalitami natomiast dobudowano barokowe szczyty. Na początku kolejnego stulecia właścicielem miejscowości był już Stanisław Sołtyk z Kurozwęk, archeolog amator o romantycznym i patriotycznym nastawieniu do ratowania pamiątek historycznych, a po jego śmierci w 1835 roku wdowa po nim Henrietta z Ankwiczów Sołtykowa. Para przywróciła świetność popadającemu w ruinę graboszyckiemu dworowi – jak donosił „Lwowianin” w 1842 roku: „prawdziwy ten miłośnik starożytności, wybornym obdarzony smakiem, na zniszczenie przeznaczoną budowę z gruzów wydobył i bez zatarcia śladów dawności mieszkalną uczynił. Przedwczesny i nieodżałowany w samym kwiecie wieku zgon jego nie dozwolił uzupełnić dzieła, wyprowadzeniem murowych u szczytu blanków. Pozostała wdowa hrabina Henrietta z Ankwiczów Sołtykowa, ulubioną myśl zmarłego, podług starożytnego rysunku, do skutku przywieźć zamierza”. Niewykluczone, że w renowacji budowli podjętej przez Sołtyków brał udział włoski architekt Franciszek Maria Lanci prowadzący w 1836 roku prace przy zatorskim zamku na zlecenie Aleksandra Potockiego. Warto tu wspomnieć, że pomnik nagrobny Stanisława Sołtyka dłuta Franciszka Pozziego znajduje się w krakowskim kościele Dominikanów w kaplicy Matki Bożej Różańcowej. Jakiś czas później Henrietta wyszła za mąż za niejakiego Kuczyńskiego, a dwór przeszedł w ręce Vincenza Zwillinga, a następnie Emanuela i Karola Butfeldów.

Niewiele wiadomo o życiu codziennym zwykłych mieszkańców Graboszyc. Nie wykształciły się tu typowe dla galicyjskich miejscowości przełomu XIX i XX wieku instytucje, jak szkoły i czytelnie ludowe czy kółka rolnicze. Poczta i sąd mieściły się w niedalekim Zatorze i chyba szczególnie ta druga instytucja była często odwiedzana przez miejscową ludność, gdyż, jak pisał Bolesław Marczewski, pod koniec XIX stulecia: „lud podgórza prócz wielu wad, właściwych wszystkiemu ludowi polskiemu odznacza się większą oświatą i moralnością od górali. Uprawia rolę dosyć starannie, ale ani oszczędzać nie umie, ani też potrafi zajmować się czym więcej innym prócz rolnictwa. Z usposobienia weselszy i więcej otwarty od ugrzecznionego a skrytego górala, łatwo zapala się do kłótni i bitki, ale z też z równą łatwością przebacza urazy. Mimo tego, pieniactwo ma wielu zwolenników, którzy, z powodu tworzenia w każdej mieścinie sądów, posiadają łatwą i dogodną sposobność do procesowania się o drobne sprawy. Wytwarza się dlatego po wsiach coraz liczniejszy zastęp «adukatów», przesiadujących całymi dniami w karczmie, którzy za wódkę rozstrzygają pieniaczom w jednej chwili najzawilsze procesy, a sądy powiatowe zasypują mnóstwem skarg, obarczając w ten sposób siły sądowe nadmiarem pracy nieużytecznej”. Poza rolnictwem w Graboszycach trudniono się zbieraniem wikliny porastającej brzegi Skawy i sprzedażą jej handlarzom współpracującym z pruskimi fabrykami. W 1897 roku Graboszyce zamieszkiwało niemal 500 mieszkańców z przeważającym odsetkiem rzymskich katolików i tylko dziesięcioma żydami.

W 1864 roku miejscowość z zamkiem znalazła się w rękach rodziny Chrząszczów, którzy pozostali jej właścicielami aż do końca drugiej wojny światowej. Przy graboszyckiej świątyni znajduje się pomnik zmarłego w 1868 roku Aleksandra Chrząszcza z napisem: „Tu spoczywają zwłoki pana Alexandra Chrząszcza dziedzica dóbr Graboszyce. Urodzony w roku 1814 umarł w 1868. Pokój jego popiołom”. W czasie działań wojennych w 1945 roku sowieckie pociski uszkodziły pałac, który wówczas stracił dach. Po rozparcelowaniu majątku zaraz po wojnie Ludwik Chrząszcz jeszcze przez trzy lata mieszkał w przypałacowej tzw. rządcówce. W 1949 roku ową resztówkę dworską przejęło od starostwa wadowickiego Nadleśnictwo Państwowe Andrychów. Rok później zabudowania wraz z parkiem przeszły w zarząd Gromadzkiej Rady Narodowej w Zatorze i zostały przeznaczone na punkt sprzedaży nawozów sztucznych, a następnie na mieszkania dla tutejszych Romów. Przez kolejne dziesięciolecia zaniedbany dwór graboszycki popadał w ruinę zarówno w czasach, gdy zajęła go Fabryka Samochodów Małolitrażowych w Tychach, jak i później, gdy był odsprzedawany kolejnym podmiotom przez Agencję Własności Rolnej. Również w pozostałych zabudowaniach dworskich i na terenie parku umiejscowiono w XX wieku różne instytucje: Ochotniczą Straży Pożarną, kuźnię Kółka Rolniczego, ośrodek wypoczynkowy tyskiej FSM, szkołę i dom emerytowanego nauczyciela.

Ciekawostki

Rosnąca obok budynku szkoły lipa liczy sobie około 180 lat i tradycyjnie wiąże się jej zasadzenie z przemarszem wojsk napoleońskich w 1812 roku.

Bolesław Marczewski pisał w 1897 roku: „jak Sandeczanów z dolin zwano Łososiami, a lud z Podtatrza Kwiczołami, tak znów mieszkańców księstwa zatorskiego zwano żartobliwie Karpikami albo Karpianami. Poszło to od tych mnóstwa stawów, które zalegają prawy brzeg Wisły i sięgają w głąb księstwa. Przypuszczają, że ta wielość stawów dała początek nazywaniu Szlązaków i pogranicznego ludu Galicji Wasserpolakami”.

W Graboszycach 8 lutego 1933 urodził się Edward Grzywa, polski polityk i chemik, wieloletni dyrektor Instytutu Ciężkiej Syntezy Organicznej, Instytutu Przemysłu Organicznego, Instytutu Chemii Przemysłowej, od 1974 roku profesor Politechniki Warszawskiej, w latach 1982-1987 minister przemysłu chemicznego i lekkiego, zmarły 31 grudnia 2014.

Wieprzówka, która opływa Graboszyce od zachodu, zdobyła tytuł Rzeki Roku 2013, przyznawany przez Stowarzyszenie Ekologiczno-Kulturalne „Klub Gaja”.

Bibliografia