Kościół Narodzenia Najświętszej Marii Panny

Dzieje zabytku

Budowę kościoła pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Racławicach rozpoczęto w 1511 roku na miejscu pierwotnej świątyni, również drewnianej, wzmiankowanej w latach 1325-1327. Obecny kościół konsekrował biskup sufragan Mikołaj Oborski 7 czerwca 1622. Interesującym elementem kościoła, niestety już niezachowanym, były tzw. soboty, czyli podcienia otaczające bryłę kościoła. Po raz pierwszy kościół opisano w wizytacji z 1598 roku, przeprowadzonej przez księdza Krzysztofa Kazimierskiego. W protokole odnotowano m.in. trzy ołtarze, grupę Ukrzyżowania na belce tęczowej, trzy dzwony i sygnaturkę. Kolejna wizytacja miała miejsce w 1602 roku (biskupa Bernarda Maciejowskiego), w której wymieniono soboty. W następnej wizytacji z 1611 roku, przeprowadzonej przez księdza Piotra Skidzińskiego została po raz pierwszy wzmiankowana ambona. Ważną datą dla kościoła był rok 1632, w którym ksiądz Jakub Zardecki ufundował dzwon z napisami: „Christus Rex fortis venit in pace et Deus homo factus est actore M. Jacob. Zardecki hoc opus fieri cur. sumptibus Martini Marek Anno a Partu Virginis 1632 die 9 octobr. par. Racł”. W 1666 roku ksiądz Krzysztof Tyliszowski sprowadził z Olkusza słynący łaskami obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem, który wkrótce umieszczono w ołtarzu głównym, gdzie szybko został otoczony kultem. W XVIII wieku wyposażenie kościoła wzbogaciło się o trzy ołtarze boczne (św. Andrzeja, św. Piotra i Ukrzyżowania) fundacji księdza Andrzeja Strzałkowskiego, ołtarz główny Matki Boskiej fundacji księdza Jakuba Kosseckiego, a także nową chrzcielnicę i kropielnicę. W 1938 roku Antoni Witrowski w ten sposób opisał kościół racławicki: „Jest to istne muzeum sztuki, godne obejrzenia i jak najtroskliwszej opieki”. Bez wątpienia kościół w Racławicach posiada bogate wyposażenie, pochodzące z różnych okresów stylowych. Do najstarszych, a zarazem przeniesionych prawdopodobnie z wyposażenia pierwszego kościoła dzieł sztuki należą dwie rzeźby i para skrzydeł tryptyku. Pierwsza rzeźba, to drewniana figura świętego biskupa z około 1400 roku, która w 1935 roku została przekazana do Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Druga, to rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem, również z około 1400 roku, przeniesiona do Muzeum Archidiecezjalnego Kardynała Karola Wojtyły w Krakowie, należąca do typu krakowskiego, w której widać wyraźnie cechy Madonn francuskich z XIV wieku. Trzecie dzieło sztuki, prawdopodobnie zachowane z wystroju pierwotnego kościoła, to skrzydła tryptyku z 1473 roku, fundacji Jana Żaka z Zawady. Na awersach obu skrzydeł tryptyku umieszczone są przedstawienia świętych dziewic: Katarzyny, Małgorzaty, Doroty i Barbary, a na rewersie scena Zwiastowania. Do innych cennych dzieł sztuki należą obraz św. Jana Jałmużnika w otoczeniu żebraków i kalek z XVI wieku oraz tryptyk św. Rodzina z początku XVI wieku. W kościele znajdują się ich kopie, natomiast oryginały zostały oddane w depozyt do Muzeum Archidiecezjalnego Kardynała Karola Wojtyły w Krakowie. Ponadto do najstarszego wyposażenia kościoła należą skrzydła poliptyku Święte Dziewice i sceny Męki Pańskiej z końca XVI wieku, przedstawiające święte Urszulę i Katarzynę, Małgorzatę i Agnieszkę, Dorotę i Barbarę, Helenę i Apolonię, a na rewersie sceny: Biczowanie, Cierniem Ukoronowanie, Ukrzyżowanie, Zmartwychwstanie, a także dwie kwatery tryptyku z XVI wieku. Pierwsza kwatera przedstawia Modlitwę Pana Jezusa w Ogrójcu i scenę Pojmania, a druga Zesłanie Ducha Świętego i Wniebowstąpienie. Z okresu renesansu pochodzi siedemnastowieczna polichromia, przedstawiająca sceny pasyjne i maryjne oraz wizerunki świętych. Epokę baroku reprezentują w kościele bogato dekorowane ołtarze boczne oraz ołtarz główny z wizerunkiem Matki Boskiej z Dzieciątkiem, otoczony szczególnym kultem i słynący łaskami i cudami. Pośrodku kościoła znajduje się krypta, z której szczątki zmarłych przeniesiono w 1751 i 1768 roku do krypty przy południowym wejściu do kościoła. Do 1841 roku zmarłych chowano w obrębie kościoła, jednak po pochówkach nie zachowały się żadne ślady, poza jednym epitafium dziewięcioletniej Franciszki Pieniążek z 1828 roku, namalowanym na belce konstrukcyjnej, zasłoniętym obecnie deskami. Kościół był wielokrotnie remontowany. W 1813 roku założono nowy dach oraz ponownie pokryto sobotami, które „stały się zarazem dogodnemi na odbywanie procesyi w czasach niepogodnych”. Kolejne remonty przeprowadzono w latach: 1830, 1867-1872 oraz 1941-1943, kiedy również wymieniono pokrycie dachowe i wybudowano nowy parkan wokół kościoła, a także sprawiono czternaście dębowych ławek i pięć konfesjonałów, naprawiono organy i zbudowano stopnie betonowe po bokach kościoła. Gruntowny remont kościoła przeprowadzono w latach 1960-1962, wtedy to wymieniono część podwalin i więźby dachowej oraz pokryto gontem całą świątynię. Ponadto zniwelowano cmentarz i wybudowano betonowy chodnik wokół świątyni. W 1963 roku zmieniono pokrycie gontowe na dzwonnicy i zakrystii, a także zastąpiono posadzkę marmurową w kościele podłogą drewnianą. Dzwonnica jednak, z racji złego stanu zachowania, została rozebrana i zastąpiono ją w 1965 roku konstrukcją żelazną z szyn kolejowych, którą planowano oszalować: „musi być zakryta, dostosowana do stylu kościoła”, co jednak nastąpiło dopiero w 2007 roku. W latach 1970-1971 przeprowadzono remont wieżyczki na sygnaturkę z wymianą pokrycia blaszanego. W ostatnich latach wymieniono okna i oszalowano kościół (2007) oraz wykonano nowe schody wejściowe (2009). Podczas remontu w 2007 roku na jednej z belek konstrukcyjnych ściany wschodniej odkryto inskrypcje: „MARTINUS IOSEPHUS / KATAZYNSKI” oraz „ALBERTUS”. Prawdopodobnie byli to budowniczowie kościoła. W otoczeniu świątyni znajduje się krzyż misyjny z 2010 roku, który być może zastąpił poprzedni, niezachowany z 1918 roku.

Opis

Kościół drewniany, orientowany, usytuowany na wzgórku, otoczony pierwotnym cmentarzem przykościelnym oraz starodrzewiem (lipami), ujęty drewnianym ogrodzeniem z poziomo ułożonych desek, w którego ciągu znajduje się masywna dzwonnica. Ściany kościoła wzniesione w konstrukcji zrębowej, oszalowanej pionowo z listwowaniem. Nawa na planie prostokąta; prezbiterium węższe, zamknięte wielobocznie, zbudowane na zrąb; od północy zakrystia na planie prostokąta; od południa późniejsza, dobudowana kruchta. Od zachodu nawę poprzedza niższa wieża, zbudowana w konstrukcji słupowo-ramowej, o pochyłych ścianach. Wnętrze nakryte stropami, w nawie z zaskrzynieniami. Nawa od prezbiterium oddzielona tęczą o łuku półkolistym wspartym na kroksztynach; na belce umieszczone rzeźby z początku XVI wieku przedstawiające grupę Ukrzyżowania: krucyfiks, Matka Boska, św. Jan Ewangelista oraz św. Maria Magdalena. Chór muzyczny wsparty na dwóch kolumnach, barokowy. Wnętrze pokryte polichromią z pierwszej połowy XVII wieku. Pośrodku kościoła oraz bliżej chóru muzycznego znajdują się wejścia do krypt pokryte płytami. Główny portal kościoła umieszczony jest od strony zachodniej, w przedsionku pod wieżą, ukształtowany w formie profilowanej, lekko zaostrzonej arkady przechodzącej w tzw. ośli grzbiet. Portal południowy, w kruchcie zakończony ostrołukiem, z motywem sznura w profilowaniach z pierwotnymi jednoskrzydłowymi drzwiami o gotyckich okuciach. Portal prowadzący z prezbiterium do zakrystii ma bogate profilowanie (zewnętrzny profil z motywem „ząbków”), jest zakończony w tzw. ośli grzbiet z drzwiami żelaznymi, dekorowanymi ukośną kratą. Okna znajdują się od strony południowej, pod dwa w nawie oraz w prezbiterium. Nadokienniki mają wykrój w ośli grzbiet. Ponadto jedno okno o analogicznym układzie w prezbiterium na ścianie wschodniej, częściowo zabudowane, zasłonięte ołtarzem. Dach gontowy o jednej kalenicy, wsparty na kroksztynach z szerokim okapem, o dużym kącie spadku uzyskanym poprzez zastosowaną gotycką więźbę storczykową, pośrodku z wieżyczką na sygnaturkę o barkowym kształcie. Wieża główna nakryta dachem gontowym, trójspadowym.

Zarys problematyki artystycznej

Kościół Narodzenia Najświętszej Marii Panny w Racławicach został wzniesiony około 1511 roku w typowym układzie wnętrza z podziałem na dwa czworoboczne człony odpowiadające potrzebom liturgii: prezbiterium stanowiące część kapłańską oraz nawę przeznaczoną dla wiernych. Natomiast samo ukształtowanie bryły i detal architektoniczny przejawiają już w pewnym stopniu gotyckie cechy stylowe, o czym świadczą zastosowane w nim strzeliste proporcje oraz gotyckie elementy architektoniczne, wyróżniające się zwłaszcza w partii: obramień portali i okien zamkniętych łukiem ostrym lub w tzw. ośli grzbiet oraz ozdobnego profilowania detalu ciesielskiego. Kościół w Racławicach należy do małopolskiej grupy kościołów drewnianych, licznie zachowanych na terenie Małopolski historycznej: 26 świątyń z XV wieku oraz 80 z XVI wieku. Pod względem analizy bryły, pośród tak licznie zachowanych świątyń, kościół w Racławicach Olkuskich stanowi wariant o przedłużonych połaciach dachu głównego z zaczepami wokół nawy i prezbiterium. Niestety kościoły o podobnym wyglądzie nie zachowały się (kościoły w Chechle i Pilicy) lub w wyniku odbudowy utraciły pierwotne cechy (kościół w Smardzowicach), stąd racławicka świątynia stanowi wyjątkowy, dobrze zachowany przykład tego typu budownictwa sakralnego w regionie olkuskim. Cechą wspólną i charakterystyczną dla grupy małopolskich kościołów drewnianych w dobie późnego gotyku (w tym kościoła w Racławicach) jest wysoki dach o wspólnej kalenicy dla prezbiterium i nawy, który konstrukcyjnie łączy się z tzw. zaskrzynieniami w korpusie bryły. Również rozmieszczenie otworów drzwiowych w wejściach od zachodu i od południa oraz okiennych po dwa w południowych ścianach korpusu i prezbiterium wiąże się z typowym programem gotyckiego kościoła i znajduje liczne analogie. W gotyku unikano umieszczania okien po stronie północnej, bowiem uważano ją za strefę zła, natomiast otwory drzwiowe ze względów bezpieczeństwa ograniczano tylko do koniecznych. Interesującym elementem kościoła, niestety już niezachowanym, były tzw. soboty, czyli podcienia otaczające bryłę kościoła, które wymieniano w aktach wizytacji biskupiej w 1602 roku. Soboty pojawiły się przy końcu XVI wieku w kościołach małopolskich. Początkowo miały na celu osłonę podwalin od wilgoci, później stanowiły schronienie dla wiernych. Na okres ten przypada konkretyzacja kształtu brył kościołów małopolskich z wieżami i ozdobnymi podcieniami, który zaczął kojarzyć się ze specyficznym charakterem „polskiego kościoła drewnianego”. Typ ten, uzupełniony o wieżyczkę na sygnaturkę, a później również o formę baniastego hełmu wieżowego z latarnią, przetrwał do czasów najnowszych. Od zachodu nawę poprzedza niższa wieża, zbudowana w konstrukcji słupowo-ramowej, o pochyłych ścianach. Do tej pory wieżę datowano na wiek XVII, argumentując tę tezę odmiennym wyglądem bryły wieży od bryły kościoła oraz pierwszą wzmianką o niej pochodzącą dopiero z akt wizytacji w 1598 roku. Jednak badania dendrochronologiczne przeprowadzone ostatnio przez prof. Marka Krąpca z Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie wykazały, że dęby z wieży ścięto w 1395 roku i wykorzystano je od razu do budowy. Ponadto podczas badań zwrócono uwagę, że na drewnianych elementach wieży nie odnaleziono śladów przeróbek lub powtórnego ich użycia. Tak przedstawione wyniki ekspertyzy pozwalają określić czas powstania wieży na około 120 lat wcześniej, niż budowa obecnego kościoła. Zatem jest to wieża pozostała po poprzedniej świątyni. Badania dendrochronologiczne umożliwiły również datację ścięcia drzew jodłowych zużytych do budowy kościoła na 1516 rok. Dotychczasową datę budowy kościoła (1511) należałoby zatem uznać za termin rozpoczęcia przygotowań do budowy.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry.

Streszczenie

Kościół Narodzenia Najświętszej Marii Panny, którego budowę rozpoczęto w 1511 roku stanowi jeden z najwybitniejszych przykładów grupy późnogotyckich świątyń drewnianych na terenie południowej Małopolski zachowany w niezmienionej pierwotnej architekturze. Jest modelowym przykładem gotyckiego wariantu zrealizowanego według systemu więźbowo-zaskrzyniowego. Samo ukształtowanie bryły i detal architektoniczny przejawiają już w pewnym stopniu gotyckie cechy stylowe, o czym świadczą zastosowane w nim strzeliste proporcje oraz gotyckie elementy architektoniczne, wyróżniające się zwłaszcza w partii: ostrego łuku tęczy, obramień portali i okien zamkniętych łukiem ostrym lub w tzw. „ośli grzbiet” oraz ozdobnego profilowania detalu ciesielskiego.
Kościół w Racławicach stanowi zarazem wyjątkowy zasób wyposażenia artystycznego wnętrza, które odpowiada przemianom sztuki europejskiej od gotyku po czasy nowożytne. Znaczne wartości historyczne i artystyczne posiadają przede wszystkim gotyckie rzeźby i fragmenty tryptyków, a także barokowe ołtarze pochodzące z wystroju wnętrza świątyni.

Bibliografia