Krzęcin

Opis topograficzny

Krzęcin leży w dolinie potoków Zelczynka i Sosnówka (Sowieniec), będącą skrajną częścią Pogórza Wielickiego i płaskowyżu Draboża, opadającego łagodnie w kierunku Wisły. Wieś ma charakter zbliżony dla osad nizinnych ulokowanych w sąsiedztwie rzek, z zabudową odchodzącą od głównej drogi, łączącej szosę zatorską od północy z traktem prowadzącym do Kalwarii Zebrzydowskiej na południu. Miejscowość graniczy z Wielkimi Drogami, Zelczyną, Sosnowicami, Grabiami i Polanką Hallera, a w dalszej odległości z Gołuchowicami i Jurczycami, Radziszowem oraz Borkiem Szlacheckim.

Streszczenie dziejów

Początki Krzęcina datuje się na połowę XIII wieku, kiedy wieś stanowiła uposażenie zwierzynieckiego klasztoru Norbertanek. Od 1274 roku osada przynależała do księstwa oświęcimsko-zatorskiego, sięgającego swymi granicami aż pod rzekę Skawinkę. Jan Długosz w „Księdze uposażeń diecezji krakowskiej” (1470-1480) zawarł informację, że na własność konwentu zwierzynieckiego w Krzęcinie składały się aż 24 łany kmiece, płacące zaledwie pół florena czynszu bez dnia pańszczyzny. Na początku XVII stulecia wieś wydzielono formalnie z księstwa zatorsko-oświęcimskiego i wcielono do powiatu krakowskiego. Lata pięćdziesiąte odbiły się w regionie groźną epidemią dżumy, dziesiątkującą tutejszą ludność. Złą sytuację społeczno-gospodarczą pogłębiła wojna ze Szwecją i najazd księcia siedmiogrodzkiego Jerzego Rakoczego. Podczas późniejszej konfederacji barskiej w nieodległej Skawinie stacjonował z uzbrojonymi oddziałami Kazimierz Pułaski. W czerwcu 1772 roku prawobrzeżną część Wisły wraz z województwem krakowskim włączono do monarchii austriackiej. Krzęcin wcielono do cyrkułu wielickiego, a majątek norbertanek skonfiskowano. Część dawnych włości klasztornych zakupiła rodzina Hallerów z Frankonii. Początek XIX stulecia upłynął w Galicji na częstych przemarszach wojsk austriackich i licznych epidemiach. Kolejnym tragicznym wydarzeniem był okres nieurodzaju i głodu w latach 1844-1845, skutkujący wystąpieniem chłopów przeciwko dworom i duchownym. W 1848 roku nowy monarcha Franciszek Józef zniósł pańszczyznę w dobrach pańskich i plebańskich. W drugiej połowie XIX wieku liczba mieszkańców Krzęcina szybko rosła, oscylując między 700 a 800 osobami. Przeludnienie wsi galicyjskiej doprowadziła do poszukiwania zarobku na emigracji. W regionie sporadycznie pojawiali się animatorzy życia społeczno-gospodarczego, przekazując wieści o wszelkich nowinkach rolniczych i technologicznych. Dużą popularnością w okolicy cieszył się także ruch ludowy. W 1889 roku Krzęcin należał już do niejakiego Antoniego Günthera. Po wybuchu pierwszej wojny światowej armia carska zbliżyła się do Krakowa. Szczęśliwie Austriakom udało się odeprzeć Rosjan, dzięki czemu cała Galicja Zachodnia uniknęła trudów konfliktu zbrojnego. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku Krzęcin w podlegał administracyjnie powiatowi wadowickiemu w województwie krakowskim. W czasie drugiej wojny światowej na wieś nałożono obowiązkowe kontyngenty płodów rolnych oraz bydła. Pogarszające się warunki bytowe i panujący terror doprowadziły do zawiązania się oddziałów konspiracyjnych. W styczniu 1945 roku w Krzęcinie pojawiły się pierwsze jednostki armii radzieckiej. Po zakończeniu działań zbrojnych władze komunistyczne przystąpiły do stworzenia nowej administracji w regionie.

Dzieje miejscowości

Osadnictwo na terenie Krzęcina sięga co najmniej XIII wieku. Pierwsza wzmianka źródłowa odnosząca się do miejscowości pochodzi z 1254 roku, kiedy książę krakowski i sandomierski nadał immunitety ekonomiczne i sądowe wsiom należącym do klasztoru Norbertanek na Zwierzyńcu, jednocześnie potwierdzając wszystkie dotychczasowe przywileje oraz uposażenie zgromadzenia. Władca uwolnił mieszkańców osady od różnych powinności książęcych, jak stróża, powóz czy podwody, zezwalając siostrom na czerpanie zysków z karczm, lasów i łąk („thabernis, silvae et pratis”). Z powyższego dokumentu wynika, że Krzęcin wchodził w skład rozległego kompleksu majątkowego krakowskich kanoniczek św. Norberta, ufundowanego w 1164 roku przez słynnego rycerza Jaksę Gryfitę z Miechowa, jednego z pierwszych polskich pielgrzymów do Ziemi Świętej. Niestety nieznana jest dokładna data lokacji Krzęcina na prawie magdeburskim. Wieś funkcjonowała na pewno w drugim ćwierćwieczu XIV stulecia, gdyż wspominają o niej zapiski w akcie z 1335 roku, wytyczającym granice pobliskiego Zorzowa, przynależącego już do opactwa Benedyktynów w Tyńcu. Znani są też lokalni sołtysi z nieco późniejszego okresu, jak choćby Jakub (1365), Paweł (1383), Bartłomiej (1398-1407) czy Mikołaj (1424). W 1439 roku w źródłach wymieniono niejakiego wójta Andrzeja oraz Mikołaja Biedronkę z Krzęcina, sędziów prawa niemieckiego klasztoru zwierzynieckiego. Prepozyt konwentu Norbertanek Andrzej Rusocki procesował się wówczas z kmieciem Janem Dobczyckim o miejscowe sołectwo. Pod przysięgą trzech świadków oraz w obecności kasztelana i starosty krakowskiego Jana z Czyżowa Rusocki otrzymał 100 grzywien i 100 półgrzywien rekompensaty za utracony majątek. Warto tutaj nadmienić, że od 1274 roku „ius supremum” należało do książąt oświęcimsko-zatorskich, dzierżących niniejsze tereny aż po granicę rzek Skawy i Skawinki. Tym samym Krzęcin na ponad 150 lat znalazł się w granicach sąsiedniego księstwa, zhołdowanego dopiero w 1454 roku przez Kazimierza Jagiellończyka. Nieco wcześniej wójt zwierzyniecki Mikołaj Grzymała zastawił dobra klasztorne niejakiemu Koźbiałowi, mieszczaninowi krakowskiemu. Co gorsza, w 1445 roku Mikołaj z Brzezia Lanckoroński najechał i zagarnął Krzęcin, którego wartość wyceniano wówczas na 1000 grzywien. Kolejny konflikt wybuchł w 1477 roku, kiedy oficjał krakowski bezpodstawnie oskarżył Gretę (Grytę) Szolwicową (Scholwiczową), dziedziczkę sołectwa i dziesięcin, o nielegalne gospodarowanie majątkiem. Sprawa trafiła nawet na dwór monarszy, lecz zgodnie z obowiązującymi kompetencjami król polecił rozstrzygnąć spór sądowi ziemskiemu w Zatorze. Jednak na nic się to zdało, skoro już pięć lat później włości w zastawie za 660 florenów trzymał mieszczanin Tomasz Gniazdek. Finalnie prepozyt klasztoru Norbertanek imieniem Tomasz postanowił w 1484 roku wykupić sołectwo w Krzęcinie wraz z książęcymi prawami zwierzchnimi (m.in. do patronatu nad kościołem parafialnym), przekazanymi pod koniec XV wieku sędziemu Mikołajowi Strzale za 200 florenów.

Kronikarz Jan Długosz w „Księdze uposażeń diecezji krakowskiej” (1470-1480) poświęcił dużo miejsca sytuacji gospodarczej we wsi. Na własność konwentu zwierzynieckiego w Krzęcinie składały się aż 24 łany kmiece (około 250 ha), z których płacono zaledwie pół florena czynszu i nie odrabiano ani dnia pańszczyzny! Zboże z dziesięcin sprzedawano na targu w Krakowie, oddając po 2 korce miary zatorskiej (około 1000 litrów)! W miejscowości działał folwark klasztorny z młynem, sześcioma stawami, karczmą (4 grzywny czynszu) oraz z „dobrymi lasami i łąkami”. Według „Księgi dochodów z beneficjów diecezji krakowskiej z roku 1529” (tzw. Liber retaxationum) norbertanki pobierały tylko 6 grzywien czynszu od wszystkich kmieci, a sołectwo dzierżył kasztelan gnieźnieński Piotr Opaliński. W 1541 roku doszło do sporu pomiędzy prepozytem klasztoru Andrzejem a Janem Strzałą z Sosnowic, który zajął i zaorał role w Krzęcinie. W odwecie ludzie wynajęci przez duchownego najechali grunty w Sosnowicach, wyrządzając szkody na 200 grzywien. Ostatecznie komisarze wyznaczeni z powiatów zatorskiego i krakowskiego w celu polubownego zakończenia konfliktu rozgraniczyli wsie wzdłuż nowo usypanych kopców oraz istniejących potoków, łąk i lasów. W rejestrze poborowym z 1581 roku odnotowano nieokreślony podatek od 10 łanów, 6 zagrodników bez roli i 4 komorników bez bydła. W Krzęcinie funkcjonował wówczas kompleks budynków gospodarczych, składający się z folwarku ze spichlerzem, oborami i stodołą oraz z browaru i piekarni.

Na początku XVII stulecia Krzęcin wydzielono z księstwa zatorsko-oświęcimskiego i wcielono do powiatu krakowskiego. W kolejnym spisie podatków na utrzymanie wojska zaciężnego w Rzeczpospolitej z 1629 roku wymieniono zarządcę folwarku Wojciecha Skawińskiego. Od 11 łanów uiszczono 44 floreny, od 6 zagrodników bez pól 3 floreny, a od 4 komorników bez bydła 1 florena. Początek lat pięćdziesiątych zaznaczył się w regionie zarazą dziesiątkującą tutejszą ludność (w sąsiedniej Skawinie w okresie 1651-1652 wymarła niemal połowa mieszkańców miasta). Nie najlepszą sytuację społeczną pogłębiła wojna ze Szwecją i najazd księcia siedmiogrodzkiego Jerzego Rakoczego w 1657 roku. Szwedzi ponownie opanowali część Małopolski w pierwszej fazie wojny północnej, zajmując w 1702 roku wzgórze wawelskie. Parę lat później do dawnej stolicy Rzeczpospolitej dotarła epidemia dżumy, szybko rozprzestrzeniając się poza mury miejskie. Jeżeli wierzyć lokalnej tradycji to w Krzęcinie przetrwały jedynie dwie rodziny – Zięcikowie i Kumalowie. Reszta ocalałych miała się rozproszyć po innych osadach należących do klasztoru zwierzynieckiego. W 1746 roku spłonął dwór z folwarkiem, spichlerzem i oborą oraz zabudowania browaru, który wcześniej przynosił norbertankom wysoki dochód z arendy (300 złotych rocznie).

W czasie konfederacji barskiej w nieodległej Skawinie stacjonował z uzbrojonymi oddziałami Kazimierz Pułaski. Po przegranej bitwie na wzgórzach Beskidu Makowskiego garstka Polaków schroniła się w Tyńcu, zdobytym przez Austriaków tuż przed podpisaniem traktatu rozbiorowego w czerwcu 1772 roku. Prawobrzeżną stronę Wisły wraz z województwem krakowskim włączono do monarchii habsburskiej. Tereny zaboru austriackiego ze stolicą we Lwowie podzielono na cyrkuły z podporządkowanymi im dominiami, czyli majątkami ziemskimi oraz magistratami miejskimi. Krzęcin wcielono do cyrkułu wielickiego, zamienionego później na myślenicki. Dekretem cesarskim z 1781 roku zniesiono jurysdykcję polskich biskupów, przeorów i opatów nad ich wiernymi na terenie nowo utworzonego Królestwa Galicji i Lodomerii. Następnie przystąpiono do likwidacji tych klasztorów, które nie prowadziły działalności wychowawczej, duszpasterskiej i opiekuńczej. W efekcie skasowano większość konwentów w Małopolsce, a pozostałe po nich dobra zasiliły tzw. fundusz religijny. Część skonfiskowanych włości norbertanek z Krzęcinem i Polanką zakupiła rodzina Hallerów z Frankonii, chlubiąca się swymi korzeniami sięgającymi do słynnego drukarza Jana, żyjącego na przełomie XV i XVI wieku. W rzeczywistości Hallerowie pochodzili od Józefa Antoniego z tyrolskiej wsi Gossensas (obecnie Colle Isarco), który osiedlił się w Krakowie dopiero od około 1740 roku. Razem z kuzynem Baltazarem Girtlerem szybko wzbogacili się na handlu wschodnimi „korzeniami” i suknem, żeniąc się z córkami bogatego patrycjusza miejskiego Franciszka Laskiewicza. W 1795 roku Marcin Alojzy otrzymał od cesarza Franciszka II tytuł szlachecki (hrabiowski), dodając do nazwiska predykat Hallenburg. Jego spadkobiercą został Józef Antoni młodszy (1783-1850), absolwent wydziału prawa na Uniwersytecie Jagiellońskim i urzędnik Wolnego Miasta Krakowa.

Początek XIX stulecia upłynął w Galicji na częstych przemarszach wojsk austriackich, toczących boje z armią Napoleona Bonaparte. W 1809 roku północną część Galicji Zachodniej zajęły polskie oddziały Księstwa Warszawskiego. Powroty żołnierzy po bitwie pod Lipskiem w 1813 roku wywołały w regionie epidemię ospy. Następna zaraza wybuchła w 1831 roku, kiedy w okolicy szalała cholera. Kolejnym tragicznym wydarzeniem był okres nieurodzaju i głodu w latach 1844-1845, skutkujący wystąpieniem zdesperowanych chłopów, podburzonych notabene przez zaborcę, przeciwko panom i księżom. Szczęśliwie Hallerowie przebywali wtedy poza swoimi dobrami (ofiarą rabacji padł natomiast krzęciński wikary). Wiosna Ludów w monarchii habsburskiej zmusiła cesarza Ferdynanda I do abdykacji, a państwo do gruntownych zmian na płaszczyźnie administracyjnej, gospodarczej i społecznej. W 1848 roku nowy władca Franciszek Józef zniósł pańszczyznę w majątkach dworskich i plebańskich, zamieniając przymusowe świadczenia na czynsze pieniężne. Z jednej strony wiązało się to z utratą darmowej siły roboczej w folwarkach, które, chcąc się utrzymać, musiały zatrudnić i opłacić pracowników. Z drugiej, chłopi doprowadzeni przez lata do niewielkiej inicjatywy ekonomicznej zaczęli powoli wykazywać oznaki przedsiębiorczości i mobilności. Zabór austriacki podzielono wówczas na dwa okręgi z centrami politycznymi we Lwowie i Krakowie. Wprowadzono także urząd namiestnika czuwającego nad całą prowincją, przeorganizowaną z dawnych dominiów na powiaty i gminy. W połowie lat sześćdziesiątych XIX wieku Królestwo Galicji i Lodomerii uzyskało szeroką autonomię z własnym sejmem krajowym, szkolnictwem oraz urzędowym językiem polskim. Liczba mieszkańców Krzęcina szybko rosła, wynosząc w 1869 roku 666 osób, w 1880 – 775, a w 1892 – 792, z czego większość stanowiły kobiety. Widoczny niski przyrost naturalny w końcu XIX wieku spowodowany był nadal słabymi warunkami sanitarnymi (co za tym idzie wysoką śmiertelnością dzieci) oraz poszukiwaniem zarobku na emigracji. Szansy na lepsze życie upatrywano w tymczasowej pracy w przemyśle, hutnictwie i górnictwie w Niemczech i Francji oraz na tzw. saksach w Danii, Czechach czy na Węgrzech. Jednocześnie w regionie pojawiali się animatorzy życia społecznego, wpływając na zawiązywanie się różnych organizacji samopomocowych oraz przekazując wieści o wszelkich nowinkach w zakresie uprawy ziemi i wykorzystaniu maszyn rolniczych. Dużą popularnością w okolicy cieszył się ruch ludowy, którego liderzy zorganizowali w 1907 roku w pobliskiej Woli Radziszowskiej wiec chłopski dla mieszkańców powiatów wadowickiego i myślenickiego. Część rodziny Hallerów w 1880 roku opuściła włości, przenosząc się do Lwowa na stanowiska kierownicze galicyjskiego Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego. Siedem lat wcześniej w Jurczycach urodził się i wychowywał przyszły generał Józef, ochrzczony w kościele parafialnym w Radziszowie przez tamtejszego proboszcza Marcelego Zausa. Według spisów majątków ziemiańskich przeprowadzonych w 1889 roku przez Jana Bigo Krzęcin należał już do Antoniego Günthera. Dialektowi miejscowych chłopów przyglądał wówczas się urodzony tutaj Stanisław Dobrzycki, który w 1898 roku doktoryzował się na podstawie dysertacji zatytułowanej „O mowie ludowej we wsi Krzęcinie”. W 1901 roku mianowano go profesorem nadzwyczajnym szwajcarskiego Uniwersytetu we Fryburgu, gdzie objął Katedrę Literatur i Języków Słowiańskich.

Zamach na arcyksięcia Ferdynanda Habsburga 28 czerwca 1914 w Sarajewie doprowadził do wybuchu pierwszej wojny światowej. Jesienią armia carska zbliżyła się do Krakowa, wprawiając ludność w przerażenie. Co gorsza, w okolicy stacjonowały wojska austro-węgierskie, konfiskując żywność oraz zwierzęta gospodarcze. Szczęśliwie w 1915 roku udało się odeprzeć Rosjan, dzięki czemu cała Galicja Zachodnia uniknęła większych zniszczeń, grabieży i gwałtów ze strony zdemoralizowanych żołnierzy. Nie najlepszą sytuację cywilów pogłębiły epidemia tyfusu oraz grypy tzw. hiszpanki, szalejąca w latach 1917-1918. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku Krzęcin podlegał administracyjnie powiatowi wadowickiemu w województwie krakowskim. W okresie międzywojennym najliczniejszą grupą społeczną pozostawali chłopi, uprawiający małe gospodarstwa nieprzekraczające 10 ha. Dużą popularnością w regionie nadal cieszyło się Polskie Stronnictwo Ludowe „Piast”. Podczas wielkiego kryzysu (1929-1934) podejmowano próby restrukturyzacji rolnictwa, lecz nie uratowało to wsi od stopniowego wyludniania się, związanego z emigracją zarobkową w różne miejsca w kraju oraz za granicą. W latach 1935-1939 wzniesiono nowy budynek Kasy Stefczyka, działającej od 1907 roku jako Kasa Reiffeisena.

Druga wojna światowa i okupacja hitlerowska były dla Krzęcina trudnym okresem w długich dziejach osady. Po zakończeniu kampanii wrześniowej granicę między III Rzeszą a Generalnym Gubernatorstwem wytyczono na Skawie. Na wieś nałożono obowiązkowe kontyngenty płodów rolnych oraz bydła (z powodu niedoborów jedzenia i złych warunków sanitarnych w regionie wybuchła epidemia czerwonki). Rozpoczęto również przymusowy pobór mężczyzn do służby budowlanej „Baudienst”, kierując ich najpierw do obozu pracy w Płaszowie pod Krakowem. Pogarszające się warunki bytowe i wszechobecny terror doprowadziły do zawiązania się oddziałów konspiracyjnych Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich. Na początku 1944 roku cudem nie doszło do pacyfikacji sąsiednich Woli i Radziszowa. Naziści przeprowadzili wówczas obławę, poszukując ludzi ukrywających się przed wywozem na roboty w głąb Rzeszy. Po stłumieniu powstania warszawskiego jesienią 1944 roku we wsi znalazło opiekę kilka ocalałych rodzin, zamieszkując razem z Polakami wypędzonymi dużo wcześniej z województwa poznańskiego. W obliczu posuwającej się w zawrotnym tempie armii radzieckiej wojska niemieckie okazały się niezdolne do stawienia większego oporu, kapitulując ostatecznie w styczniu 1945 roku.

Po zakończeniu wojny oddziały partyzanckie walczące w okolicy ze stalinowskim reżimem zostały rozbite dopiero u schyłku lat czterdziestych XX wieku. W tym czasie władze komunistyczne przystąpiły do stworzenia nowej administracji w regionie, która miałaby się zająć przede wszystkim realizacją reformy rolnej i parcelacją gospodarstw większych niż 50 ha. Krzęcin wchodził dotychczas w skład rozległej gminy Skawina, zmieniając zwierzchność samorządową wraz z reformą z 1954 roku, powołującą Gromadzkie Rady Narodowe. Rozpoczęto wówczas starania o elektryfikację wsi, ukończoną przed 1960 rokiem. Po kolejnych zmianach administracyjnych z 1975 roku Krzęcin pozostał w województwie krakowskim.

Ciekawostki

Ponoć w Krzęcinie mieli się osiedlić tatarscy jeńcy po pochwyceniu kilku zagonów w czasie oblężenia klasztoru Norbertanek na Zwierzyńcu w 1241 roku.

W spisie ról z 1678 roku odnotowano nazwiska kilku rodzin kmiecych, m.in. Kochan, Wyrwa, Polak, Sekuła, a także Kumala, Kolasa czy Kurowski. Większość z nich przetrwała do dziś i nadal jest używana.

Bibliografia