Feretron z obrazami Matka Boska z Dzieciątkiem (Łaskawa) oraz Ecce Homo

Dzieje zabytku

Feretron został wykonany w drugiej ćwierci XVIII wieku. Tadeusz Szydłowski w 1938 roku wzmiankował w katalogu „feretron w kształcie ołtarzyka z obrazem Matki B. Częstochowskiej, rokokowy sprzed 1751”. Po tym roku, zapewne w drugiej połowie XX wieku, wymieniono obrazy w feretronie na nowe. Dzieło poddane było konserwacji podczas remontu kaplicy w latach 2004-2005.

Opis

Feretron architektoniczny, ustawiony na cokole z wyodrębnionymi prostopadłościanami, w których znajdują się otwory na drążki, ujęty profilowanym gzymsem, w partii środkowej z dwóch stron dekorowany akantem. Rama w formie stojącego prostokąta, flankowana pilastrami oraz półkolumnami o skręconych trzonach, dźwigającymi belkowanie wyłamane na ich osi. Fryz zdobiony akantem. Feretron ujęty ażurowymi uszami utworzonymi z rocaille'u i kratki; zwieńczony szczytem złożonym z rocaille'u, wypełnionego ażurową kratką, z motywem sześcioramiennej gwiazdy w centrum na awersie oraz gorejącego serca na rewersie. Pole obrazowe w formie stojącego prostokąta.
Na awersie przedstawienie Marki Boskiej z Dzieciątkiem. Maria ukazana w półpostaci, frontalnie, lewą ręką przytrzymuje Dzieciątko, w prawej, ugiętej trzyma trzy strzały. Twarz ma owalną, o regularnych rysach i ciemnej karnacji, małych oczach, krótkim nosie i niewielkich ustach. Ubrana jest w różową suknię, ze złoconą lamówką oraz jasnoniebieski, wzorzysty płaszcz, z czerwoną podszewką i złoconą lamówką, narzucony na głowę i ramiona. Na głowie ma koronę zamkniętą, wokół niej nimb i glorię. Dzieciątko ukazane w pozycji siedzącej, zwrócone w trzech czwartych w lewo, prawą rękę unosi w geście błogosławieństwa, lewą przytrzymuje na kolanach księgę. Twarz ma okrągłą, o ciemnej karnacji, małych oczach, krótkim nosie i pełnych ustach, okoloną krótkimi, ciemnobrązowymi włosami. Na głowie ma koronę zamkniętą, wokół niej nimb i glorię. Ubrane jest w czerwoną tunikę, ze złoconymi lamówkami. Postacie ukazane na jednolitym, niebieskim tle.
Na rewersie przedstawienie Chrystusa w typie Ecce Homo, ukazanego do bioder, zwróconego w trzech czwartych w lewo, z uniesioną głową oraz ugiętymi i skrzyżowanymi z przodu rękami, przewiązanymi w nadgarstkach powrozem. Chrystus ma szczupłą, kwadratową twarz, o dużych oczach skierowanych w górę, krótkim nosie i pełnych, otwartych ustach z widocznymi zębami; okoloną krótką, jasną brodą oraz brązowymi włosami opadającymi na ramiona. Na głowie ma koronę cierniową, wokół niej złocony nimb. Przez biodra ma przewiązane obficie drapowane, białe perizonium, na ramiona ma narzucony srebrzysty płaszcz, z czerwoną podszewką i złoconą lamówką, zawiązany pod szyją niebieską wstęgą. Tors nagi, o lekko zarysowanej muskulaturze, bladej karnacji, z zaznaczonymi, licznymi śladami męki. Chrystus ukazany na jednolitym, niebieskim tle.

Zarys problematyki artystycznej

Rama feretronu jest architektoniczna, oparta na formie aediculi, bez przyczółka. Dekorowana jest obficie z trzech stron rocaille'm, którego prześwity wypełnia kratka. Na podstawie i belkowaniu pojawia się również akant. Rokokowa ornamentyka w połączeniu z jeszcze regencyjną kratką pozwala datować feretron na drugą ćwierć XVIII wieku.
Na awersie feretronu przedstawiony jest wizerunek Matki Boskiej z Dzieciątkiem (Łaskawej). Typ ikonograficzny Matki Boskiej Łaskawej wiąże się z legendą, według której w XV wieku Maria ocaliła miasto Faenzę (płn. Włochy) od zarazy. Jej postać trzymająca w dłoniach złamane strzały przyśniła się pobożnej kobiecie. Po tym namalowano pierwszy wizerunek Matki Boskiej ze złamanymi strzałami w dłoniach (Madonny „faenzkiej”). W sztuce polskiej temat ten pojawił się wraz z kopią wizerunku z Faenzy, który w 1651 roku został przywieziony do Warszawy i cieszył się dużym kultem (obecnie znajduje się w kościele jezuitów). Strzały są symbolem Gniewu Bożego, który zsyła na grzeszną ludzkość kary w postaci plag. Maria dzierżąca w dłoniach złamane strzały uosabia idee wstawiennictwa, szczególnie znaczącą w okresach epidemii, uznawanych za karę Bożą. Wizerunki Matki Boskiej Łaskawej oparte na wzorze włoskim przedstawiały Marię w całej postaci, pośród obłoków, która w obu dłoniach trzymała złamane strzały. Z czasem przedstawiano Łaskawą w ikonografii Niepokalanej, a więc stojącej na globie z wężem i sierpem księżyca. Wizerunek z Frydmana stanowi połączenie kilku typów przedstawieniowych, mianowicie Matki Boskiej z Dzieciątkiem w typie hodegetrii, która jedynie nawiązuje do typu Łaskawej przez to, że w prawej dłoni trzyma złamane strzały.
Na rewersie feretronu znajduje się wizerunki Ecce Homo (Oto Człowiek). Stanowi on zredukowaną wersję tematu Ostentatio Christi, a więc sceny, gdy Piłat po ubiczowaniu Chrystusa prezentuje go ludowi: „A Piłat ponownie wyszedł na zewnątrz i przemówił do nich: «Oto wyprowadzam Go do was na zewnątrz, abyście poznali, że ja nie znajduję w Nim żadnej winy». Jezus więc wyszedł na zewnątrz, w koronie cierniowej i płaszczu purpurowym. Piłat rzekł do nich: «Oto Człowiek»” (J 19, 4-5). Przedstawienia Ecce Homo ukazują samego Jezusa, z pominięciem postaci Piłata i żołnierzy, kładąc szczególny nacisk na jego samotność na tym etapie męki.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry, po konserwacji.

Streszczenie

Feretron został wykonany w drugiej ćwierci XVIII wieku. Po 1938 roku, zapewne w drugiej połowie XX wieku, wymieniono obrazy w feretronie na nowe. Wizerunek na awersie stanowi połączenie kilku typów przedstawieniowych, mianowicie Matki Boskiej z Dzieciątkiem w typie hodegetrii, która jedynie nawiązuje do typu Łaskawej przez to, że w prawej dłoni trzyma złamane strzały. Na rewersie feretronu znajduje się wizerunki Ecce Homo (Oto Człowiek). Stanowi on zredukowaną wersję tematu Ostentatio Christi, a więc sceny, gdy Piłat po ubiczowaniu Chrystusa prezentuje go ludowi.

Bibliografia