Ołtarz boczny

Opis

Ołtarz architektoniczny, jednokondygnacyjny, jednoosiowy ze zwieńczeniem. Mensa drewniana, sarkofagowa, ustawiona na parze nóżek w kształcie kul ujętych w górnej partii liśćmi laurowymi z kamiennym portatylem. Na ściance przedniej ozdobiona jest parą płycin w kształcie leżących prostokątów o wklęsłych bokach wewnętrznych; pomiędzy nimi płycina w kształcie koła ze złoconym napisem na niebieskim tle „ALTARE PRIVIL(EGIATUM)”. Retabulum ustawione jest na zdwojonym cokole o zryzalitowanych bokach. Nastawa ujęta parą zdwojonych pilastrów z kapitelami jońskimi, wspierających przełamujące się ponad nimi belkowanie. Pole środkowe retabulum w kształcie stojącego prostokąta, ujęte profilowaną i złoconą ramą z motywem wąskiej szarfy oplatającej cieniutki wałek; w polu obraz Najświętszego Serca Jezusa. Retabulum flankowane jest po bokach parą ażurowych uszaków w formie stylizowanej wici roślinnej z kwiatami. Górną partię trzonów pilastrów zdobi para festonów z liści laurowych, trzony dekorowane są grawerowanymi zwisami w formie gałązek z kwiatami i owocami. W dolnej i górnej partii pola środkowego retabulum ornamentyka rocaille’owa. Gzyms retabulum ozdabia jońska kostka. Zwieńczenie o wklęsłych bokach, ujęte parą wygiętych pilastrów na niewysokich cokołach, podtrzymujących wyłamujące się ponad nimi belkowanie. W polu głównym znajduje się promienista gloria z monogramem maryjnym pośrodku, otoczonym wieńcem z obłoków. Krawędzie boków zdobione są liściastymi gałązkami. Na gzymsie retabulum, po bokach ustawiona jest para aniołków. Struktura ołtarza polichromowana jest w odcieniach szarości, część dolna w kolorze ciemnoszarym, a górna w jasnoszarym; pola płycin antepedium malowane w odcieniach błękitów. Partie detalu architektonicznego i ornamentyka złocone i srebrzone.

Zarys problematyki artystycznej

Ołtarz w kaplicy bocznej został wykonany w stylu klasycystycznym. Reprezentuje typ aediculowy, czyli jednokondygnacyjnej, jednoosiowej struktury ujętej parą podpór dźwigających przerwane belkowanie, ze zwieńczeniem. Niestety źródła archiwalne nie ujawniły twórcy tego retabulum. Nastawa nosi cechy klasycystyczne, które przejawiają się w uspokojeniu form i wykorzystaniu elementów klasycyzujących. Ikonografia ołtarza poświęcona jest Najświętszemu Sercu Jezusowemu. Kult Najświętszego Serca Pana Jezusa rozwinął się szczególnie w XVII wieku. Na jego teologiczne ujęcie i liturgiczny kształt nabożeństwa miały wpływ objawienia siostry Marii Alacoque ze Zgromadzenia Sióstr Wizytek. Nabożeństwo do Serca Pana Jezusa zatwierdził papież Klemens XIII w 1765 roku. Wkrótce Pompeo Batoni namalował obraz „Najświętsze Serce Jezusa” dla kościoła Il Gesù w Rzymie. Wizerunek ukazuje Jezusa w półpostaci, który w lewej ręce trzyma swoje serce na dłoni, a prawą na nie wskazuje. Obraz stał się najczęściej reprodukowanym wzorem ujęcia Najświętszego Serca Jezusa. Drugi obraz Batoniego, o zbliżonej ikonografii, w którym serce Jezusa goreje na tle jego piersi, a Jezus jedną ręką błogosławi, a drugą wskazuje na serce został w 1891 roku uznany za jedyne dopuszczalne przedstawienie tego tematu. Obraz umieszczony w polu głównym ołtarza w Marcyporębie kompozycyjnie nawiązuje do barokowego obrazu Pompea Batoniego z 1767 roku, który artysta wykonał do ołtarza św. Franciszka Ksawerego w kościele Il Gesù w Rzymie. Na rozpowszechnienie tego wizerunku, zwłaszcza w sztuce dewocyjnej miało wpływ wykorzystanie kompozycji Batoniego w postaci ilustracji w wydanym w Rzymie w 1768 roku druku „Raccolta di ragionamenti in lode del Santissimo Cuor di Gesù” (rycina Giovaniego Antonia Faldoniego).

Umieszczony na mensie ołtarza napis: „ALTARE PRIVIL(EGIATUM)” oznacza, iż jest to ołtarz uprzywilejowany, przy którym można uzyskać odpust zupełny dla duszy w czyśćcu podczas odprawiania mszy świętej. W 1967 roku papież Paweł VI w Konstytucji apostolskiej „Indulgentiarum doctrina” zniósł odpust zupełny z wykorzystaniem tzw. uprzywilejowanych ołtarzy.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry; ubytki w strukturze ornamentyki, przetarcia polichromii i złoceń, zabrudzenia powierzchni.

Streszczenie

Ołtarz w kaplicy bocznej został wykonany w stylu klasycystycznym w pierwszej połowie XIX wieku. Niestety źródła archiwalne nie ujawniły twórcy tego retabulum. Ikonografia ołtarza poświęcona jest Najświętszemu Sercu Jezusa. Umieszczony na mensie ołtarza napis: „ALTARE PRIVIL(EGIATUM)” oznacza, iż jest to ołtarz uprzywilejowany, przy którym można uzyskać odpust zupełny dla duszy w czyśćcu podczas odprawiania mszy świętej (w 1967 roku papież Paweł VI zniósł odpust zupełny z wykorzystaniem tzw. uprzywilejowanych ołtarzy).

Bibliografia