Nawiedzenie św. Elżbiety

Dzieje zabytku

Obraz przedstawiający Nawiedzenie św. Elżbiety został ufundowany przez Elżbietę Ligęzę z Jordanów około 1580 roku. Prawdopodobnie stanowił pierwotnie środkową część dawnego tryptyku. Mógł być przeznaczony do kościoła Trójcy Świętej w Jordanowie. Po wybudowaniu nowej świątyni (1912) dzieło zostało schowane na strychu, gdzie znajdowało się aż do końca pierwszej wojny światowej. Dopiero w latach dwudziestych XX wieku zawieszono je w prezbiterium. Obraz został wymieniony w tym miejscu w inwentarzach 1932 i 1938 roku.

Opis

Obraz w formie stojącego prostokąta, pole obrazowe w kształcie stojącego prostokąta zamkniętego łukiem półkolistym, w przyłuczach ryta w zaprawie i złocona wić roślinna. W centrum kompozycji Maria i św. Elżbieta ukazane w całej postaci, zwrócone ku sobie, na tle pejzażu, u dołu niewielkie postacie donatorów. Maria w lewej części obrazu, zwrócona w trzech czwartych w lewo, prawą ręką trzyma dłoń Elżbiety, lewą unosi, pozdrawiając ją. Ma owalną twarz, o młodzieńczych rysach, wysokim czole, półprzymkniętych oczach, małym nosie i pełnych ustach, okoloną gęstymi, jasnobrązowymi, długimi włosami opadającymi na ramiona i plecy, czoło przewiązane opaską. Ubrana jest w zielono-złotą suknię spodnią, wielkowzorzystą, różową suknię wierzchnią podwiązaną nad kolanem i na ramionach, przepasaną w talii, szaro-brązowy płaszcz, z zieloną podszewką zarzucony na plecy i opadający po bokach postaci, wokół szyi podwika. W prawej części obrazu św. Elżbieta, zwrócona w trzech czwartych w prawo, lewą rękę ma ugiętą, na wysokości talii, wskazując dłonią na Marię, prawą wyciąga przed siebie i trzyma jej dłoń. Twarz ma owalną, o starczych rysach, półprzymkniętych oczach, małym nosie i pełnych ustach. Ubrana jest w zieloną suknię z brązowym wzorem w dolnej części, czerwony płaszcz zarzucony na ramiona i podtrzymywany lewą ręką z przodu, na głowie ma biały welon zawiązany wokół szyi. Postacie przedstawione na tle pejzażu z pierzastymi drzewami oraz budynkami, w oddali góry ukazane w perspektywie powietrznej. Ponad nimi szaro-różowe niebo. W dolnej części obrazu niewielkie, klęczące postacie. Po lewej stronie dojrzały mężczyzna z długą brodą, zwrócony w trzech czwartych w lewo, z uniesioną głową, w wyciągniętych z przodu rękach trzyma czapkę. Ubrany jest w szubę z futrzanym kołnierzem. Przed nim biało-czarna tarcza z godłem herbu Bonarowa i syglami „SBZ”. Po prawej stronie pięć klęczących postaci, zwróconych w trzech czwartych w prawo, z dłońmi złożonymi w geście modlitwy. Na pierwszym planie kobieta w ciemnej sukni z krezą wokół szyi i dłoni, na głowie ma rańtuch. Przed nią czerwona tarcza z godłem herbu Trąby i syglami „ZHI”. Obok niej dwóch młodzieńców ubranych w ciemnobrązowe żupany, przed nimi leżą futrzane czapki. Obok dwie postacie dziewczęce ubrane w suknie z kryzami wokół szyi, z toczenicami i wiankami na głowach. Przed nimi czerwona tarcza z godłem herbu Półkozic.

Zarys problematyki artystycznej

Obraz przedstawia scenę Nawiedzenia przez Marię św. Elżbiety opisaną w Ewangelii św. Łukasza: „W tym czasie Maryja wybrała się i poszła z pośpiechem w góry do pewnego miasta w [pokoleniu] Judy. Weszła do domu Zachariasza i pozdrowiła Elżbietę. Gdy Elżbieta usłyszała pozdrowienie Maryi, poruszyło się dzieciątko w jej łonie, a Duch Święty napełnił Elżbietę. Wydała ona okrzyk i powiedziała: «Błogosławiona jesteś między niewiastami i błogosławiony jest owoc Twojego łona. A skądże mi to, że Matka mojego Pana przychodzi do mnie? Oto, skoro głos Twego pozdrowienia zabrzmiał w moich uszach, poruszyło się z radości dzieciątko w moim łonie. Błogosławiona jesteś, któraś uwierzyła, że spełnią się słowa powiedziane Ci od Pana»” (Łk 1, 39-45).
Scena Nawiedzenia w sztukach plastycznych na początku występowała w cyklach maryjnych, często zestawiana ze Zwiastowaniem. Wyodrębniła się jako samodzielne przedstawienie w XV wieku. W nowożytności temat ten był realizowany już stosunkowo rzadko. Mimo iż tekst Pisma wskazuje, że Maria weszła do domu Elżbiety, to najczęściej ich spotkanie przedstawiane było przed domem świętej, na progu wejścia lub symbolicznie, na tle świątyni. Kolejnym zagadnieniem był sposób interpretacji opisanego przez św. Łukasza Ewangelistę pozdrowienia. W najstarszych przedstawieniach kobiety pozdrawiały się z pewnej odległości, później przy pomocy uścisku dłoni. W scenach Nawiedzenia zawsze wyraźnie podkreślano młodzieńczość Marii i podeszły wiek Elżbiety. Na omawianym obrazie kobiety witają się na tle pejzażu z domem widocznym w oddali. Podają sobie prawe dłonie, Maria unosi rękę, pozdrawiając Elżbietę, a ta ostatnia lewą ręką wskazuje na swój brzemienny stan i na Marię. Scena Nawiedzenia rozumiana była jako potwierdzenie Wcielenia i Macierzyństwa Marii. W czasie odwiedzin św. Elżbieta jako pierwsza rozpoznała w Marii Matkę Boga i tak ją nazwała. Jest to również potwierdzenie podwójnego cudownego macierzyństwa, dziewicy Marii i bezpłodnej Elżbiety, będącej już w podeszłym wieku.
Obraz ufundowany został przez Elżbietę z Jordanów, primo voto Bonerową, secundo voto Ligęzę. Wybór tematu obrazu prawdopodobnie został umotywowany chęcią przedstawienia swojej patronki przez fundatorkę. Elżbieta była najstarszą córką Spytka Wawrzyńca Jordana i Anny z Sieniawskich. Jej matka w 1576 roku ufundowała kościół w Jordanowie, w którym znalazł się omawiany obraz. W dolnej części kompozycji po lewej stronie obrazu przedstawiony został jej pierwszy mąż, Stanisław Boner, przed którym znajduje się tarcza z godłem herbu Bonarowa i jego syglami („S(tanislaus) B(oner) Z(?)”). Jest to jego pośmiertny portret (zm. 1560 roku). Po prawej stronie obrazu ukazana jest Elżbieta, przed którą znajduje się czerwona tarcza z godłem herbu Trąby (Jordanów) i jej syglami („H(elizabeth) I(ordan) Z(?)”). Obok niej dwoje synów i dwie córki z drugiego małżeństwa z Mikołajem Ligęzą, przed którymi widnieje czerwona tarcza z godłem herbu Półkozic.
Omawiany obraz prawdopodobnie został wykonany przez twórcę ze szkoły krakowskiej. Jednak w dziele widoczne są bardzo silne wpływy malarstwa niemieckiego tego okresu, zwłaszcza w sposobie oddania postaci, pejzażu w tle, w użytych środkach malarskich i kolorystyce. Dzieło w późniejszych latach było przemalowywane, co utrudnia analizę formalną.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Obraz kilkakrotnie przemalowany. Przetarcia złoceń w przyłuczach. Przetarcia i zabrudzenia warstwy malarskiej.

Streszczenie

Obraz ze sceną Nawiedzenia św. Elżbiety został ufundowany przez Elżbietę Ligęzę z Jordanów około 1580 roku. Prawdopodobnie stanowił pierwotnie środkową część dawnego tryptyku. Obraz przedstawia scenę Nawiedzenia przez Marię św. Elżbiety opisaną w Ewangelii św. Łukasza (Łk 1, 39-45), która rozumiana była jako potwierdzenie Wcielenia i Macierzyństwa Marii. Na obrazie u dołu przedstawiono samą fundatorkę z jej pierwszym mężem – Stanisławem Bonerem oraz dziećmi z drugiego małżeństwa z Mikołajem Ligęzą. Omawiany obraz prawdopodobnie został wykonany przez twórcę ze szkoły krakowskiej, jednak w dziele widoczne są bardzo silne wpływy malarstwa niemieckiego tego okresu.

Bibliografia