Ołtarz boczny św. Mikołaja

Dzieje zabytku

Według tradycji oraz starszych opracowań, ołtarz św. Mikołaja trafił do świątyni paczółtowickiej z katedry na Wawelu w bliżej nieokreślonym czasie. Informacje te, nie mają jednak potwierdzenia źródłowego. Z pewnością ołtarz znajdował się w kościele paczółtowickim w pierwszej połowie XIX wieku, co zostało udokumentowane w zapisach w inwentarzach kościoła z lat 1833, 1842 oraz 1860. W inwentarzu sporządzonym w 1833 roku odnotowano istnienie ołtarza „snycerską robotą z drzewa lipowego, pozłoconego”. W ołtarzu tym znajdował się wówczas obraz Chrystusa Miłosiernego w cierniowej koronie, a po bokach nastawy „S. Teresy i S. Cecylii statuy wyzłacane”. W zwieńczeniu mieścił się obraz św. Franciszka „na deszcze czerwono malowany”, flankowany przez dwie złocone figury apostołów. Dodatkowo ołtarz wyposażony był w antependium „na deszcze malowane w kwiaty różne, w pośrodku [którego; J.K.] Imię Marya z promieniami wokoło”. W inwentarzu sporządzonym w 1842 roku odnotowano z kolei ołtarz „staroświeckiej struktury snycerskiej całkowicie wyzłocony […] z dwiema kolumnami”. Ołtarz ten posiadał drewnianą mensę oraz antependium w „różnokolorowe kwiaty odmalowane”. W nastawie mieściły się obraz Chrystusa Miłosiernego i obraz św. Franciszka (w drugiej kondygnacji). Ponadto, we wspomnianym inwentarzu zamieszczono informację o istnieniu dużego obrazu, malowanego na desce, który wówczas znajdował się w prezbiterium, obok ołtarza głównego. Zdaniem monografistki kościoła w Paczółtowicach, Teresy Małkowskiej-Holcerowej, był on identyczny z obrazem św. Mikołaja obecnie mieszczącym się w omawianym ołtarzu. W 1863 roku w tym miejscu widział go jeszcze Józef Łepkowski, który wspomniał o nim w swojej publikacji „Przegląd zabytków przeszłości z okolic Krakowa”. W inwentarzu świątyni paczółtowickiej z 1860 roku, który jest znany jednak tylko z odpisu wykonanego w 1891 roku, zapisano informacje o ołtarzu „robotą rzeźbiarską […] wyzłacanym z obrazem Ś. Mikołaja”. Tę pozorną sprzeczność, wspomniana wyżej Teresa Małkowska-Holcerowa tłumaczyła aktualizacją inwentarza, której musiano dokonać w trakcie wykonywania odpisu. W drugiej kondygnacji tego ołtarza znajdował się obraz przedstawiający św. Franciszka. Rzeźby umieszczone pierwotnie w niszach bocznych nastawy najprawdopodobniej nie zachowały się, dlatego w niewiadomym czasie postanowiono zastąpić je innymi, nieco wyższymi figurami przedstawiającymi św. Cecylię i św. Teresę z Avila. W omawianym ołtarzu musiały znajdować się już przed 1833 rokiem, co potwierdza cytowany wyżej zapis w inwentarzu z tego roku. Pochodzenie tych figur nie jest jednak znane. Malowane w motywy kwiatowe antependium z monogramem maryjnym również nie jest elementem wchodzącym w skład pierwotnego wyposażenia ołtarza. Zostało dodane przed 1833 rokiem, jednak umieszczono je w oryginalnej, siedemnastowiecznej ramie. W swoim obecnym kształcie omawiane retabulum zostało skomponowane w latach osiemdziesiątych lub dziewięćdziesiątych XIX wieku. Przy rekompozycji ołtarza wykorzystano wszystkie zachowane oryginalne elementy rzeźbiarsko-snycerskie oraz wspomniany wyżej obraz św. Mikołaja, który co najmniej do 1863 roku eksponowano w prezbiterium obok ołtarza głównego. Pomiędzy rokiem 1872 a 1891 w zwieńczeniu ołtarza umieszczono, zakupiony w 1872 roku obraz św. Benedykta, który zastąpił wymieniony w cytowanych wyżej inwentarzach obraz św. Franciszka. Ołtarz został w całości poddany konserwacji w latach 1982-1984.

Opis

Ołtarz przyścienny, dwukondygnacyjny, jednoosiowy o formach architektonicznych; uszaty. Mensa drewniana, prostopadłościenna; antependium ujęte płaskorzeźbioną, złoconą ramą z dekoracją akantową. Lico malowane z monogramem maryjnym w otoczeniu barwnej dekoracji roślinno-kwiatowej na jasnobeżowym tle. W predelli rama w kształcie leżącego prostokąta ujęta ornamentem kartuszowym mieszcząca pierwotnie niezachowaną dekorację malarską. Nastawa ustawiona na wysokim cokole, ujęta kompozytowymi kolumnami dźwigającymi przełamujące się na osiach podpór pełne belkowanie z kostkowanym achitrawem, płaskorzeźbionym w motyw akantu i uskrzydlonych główek anielskich fryzem oraz wydatnym gzymsem. Kolumny w jednej trzeciej wysokości ujęte profilowanymi opaskami; trzony poniżej opasek zdobione motywem główek anielskich; powyżej płaskorzeźbiona dekoracja arabeskowa. W polu ołtarza prostokątna rama zamknięta łukiem półokrągłym mieszcząca obraz św. Mikołaja; w przyłuczach ramy umieszczone płaskorzeźbione, uskrzydlone główki anielskie. Kondygnacja druga ujęta hermowymi pilastrami dźwigającymi uproszczone belkowanie z wydatnym gzymsem. W polu obraz św. Benedykta o kształcie stojącego prostokąta w złoconej, profilowanej ramie. Na osiach kolumn, ustawione rzeźby św. Piotra (z prawej) i św. Pawła (z lewej) na tle esowatych wolut. Całość nastawy ujęta ażurowymi uszami utworzonymi z ornamentu okuciowego mieszczącymi nisze z rzeźbami św. Cecylii (z lewej) oraz św. Teresy z Avila (z prawej) umieszczonymi na tle muszli. Ponad niszami maszkarony trzymające w pyskach spływające do dołu draperie. Struktura ołtarza oraz partie szat postaci złocone; karnacje rzeźb polichromowane.

Zarys problematyki artystycznej

Omawiany ołtarz św. Mikołaja, jak twierdzi monografistka świątyni paczółtowickiej Teresa Małkowska-Holcerowa „należy do rozpowszechnionego od końca XVI w. w środowisku Krakowa i regionu typu drewnianych retabulów, których ornamentyka wykorzystywała wzornictwo niderlandzkie”. Ten manierystyczny typ ołtarza, prócz zastosowania ornamentyki północnej, charakteryzował się formą przybierającą kształt aediculi tj. kapliczki lub niszy ujętej parą kolumn flankujących przedstawienie tytułowe (w tym wypadku obraz św. Mikołaja) oraz podtrzymujących rozbudowane zwieńczenie mieszczące obraz ujęty figurami świętych (w tym przypadku św. Piotra i Pawła). Całość struktury bywała niekiedy zwieńczona rzeźbioną figurą ustawioną na szczycie ołtarza (tu niezachowaną). Kolejną cechą właściwą temu typowi nastawy ołtarzowej jest obecność bocznych naddatków, nazywanych niekiedy „uszami”. Przybierały one najczęściej formy architektoniczne, np. nisz mieszczących rzeźby świętych (w przypadku omawianego dzieła figury św. Teresy z Avila i św. Cecylii). Podstawę takiego ołtarza stanowiła predella w postaci prostopadłościennej skrzyni dekorowanej malowaną sceną nawiązującą do wezwania ołtarza. W omawianym ołtarzu św. Mikołaja scena ta nie zachowała się, można jednak sądzić, że prawdopodobnie przedstawiała jeden z epizodów z żywota tego świętego. Przykładem dzieła najbliższego pod względem formalnym omawianemu ołtarzowi św. Mikołaja jest ołtarz św. Agnieszki w kościele parafialnym w małopolskich Iwanowicach (powiat miechowski). Oba dzieła łączy nie tylko opisany powyżej schemat kompozycyjny, ale również pokrewieństwo form i motywów dekoracji snycerskiej zwłaszcza w partiach naddatków bocznych nazywanych „uszami ”oraz zwieńczenia. Do elementów wspólnych dla obu dzieł należą, m.in.: głowy maszkar trzymających w ustach draperię, pęki owoców, hermowe pilastry zdobione cekinami czy motyw uskrzydlonych główek anielskich pojawiający się w przyłuczach głównego pola ołtarza oraz na belkowaniu poniżej strefy zwieńczenia ołtarza. Wszystko to, a także podobne wymiary i czas powstania obu ołtarzy – paczółtowickiego i iwanowickiego – pozwoliły wspomnianej wyżej Teresie Małkowskiej-Holcerowej wysunąć tezę, że dzieła powstały w tym samym warsztacie snycerskim około 1627 roku (taka data widnieje na obrazie św. Agnieszki w ołtarzu iwanowickim). Badaczka ta spróbowała również połączyć powstanie obu ołtarzy z działalnością fundacyjną Agnieszki Tęczyńskiej (1578-1644), wdowy po Mikołaju Firleju (zm. 1601), fundatorki eremu Karmelitów Bosych w pobliskiej Czernej. Tęczyńska uposażyła klasztor w Czernej Paczółtowicami oraz zabezpieczyła utrzymanie zakonników poprzez zapisy sum ze swych dóbr w Iwanowicach. Mimo tych informacji wskazujących na osobę Tęczyńskiej, brakuje jednak bezpośrednich przesłanek źródłowych na udowodnienie tych powiązań i jednoznaczne przypisanie jej fundacji obu ołtarzy. Pod względem programu ikonograficznego omawiany ołtarz jest dziełem niejednorodnym. Jak już wspomniano, w swoim obecnym kształcie składa się on z elementów dodanych do jego struktury w różnym czasie, a informacje źródłowe nie są wystarczające, aby w pełni zrekonstruować pierwotny wygląd dzieła. Do oryginalnych elementów jego wyposażenia zaliczyć trzeba z pewnością obraz przedstawiający św. Mikołaja mieszczący się w polu głównym ołtarza. Jest to przedstawienie reprezentacyjne – święty umieszczony na jednolitym, złoconym tle został przedstawiony zgodnie z ikonografią tej postaci. Mikołaj został ukazany jako dojrzały, siwowłosy mężczyzna z brodą ubrany w szaty liturgiczne: albę, komżę oraz bogato dekorowany ornat. W ręku trzyma swój tradycyjny atrybut księgę, na której przedstawiono trzy złote kule odnoszące się do legendy o trzech córkach zapisanej w jednej z wersji żywota św. Mikołaja powstałej w pierwszej połowie IX wieku. Według legendy, Mikołaj miał uratować trzy córki swojego sąsiada przed sprzedaniem ich do domu publicznego, ofiarowując im złoto na posag. Do godności biskupiej świętego, który według przekazów hagiograficznych sprawował funkcję biskupa w Mirze w Azji Mniejszej nawiązują przedstawione w górnej części kompozycji postaci Chrystusa i Matki Boskiej ofiarowujące Mikołajowi mitrę biskupią, stułę oraz księgę. Umieszczony w zwieńczeniu ołtarza obraz św. Benedykta ukazanego w czarnym habicie i z księgą w ręku został umieszczony w ołtarzu pod koniec XIX wieku, zastępując wcześniejszy obraz św. Franciszka, o którym wiadomo dzięki przywołanym powyżej zapisom z inwentarzy kościoła. Obraz ten flankowany jest przez rzeźbione postaci apostołów św. Piotra i św. Pawła. Całość, tak jak w przypadku ołtarza św. Agnieszki w Iwanowicach mogła wieńczyć jeszcze jedna figura świętego, jednak w przekazach źródłowych nie zachowały się informacje na ten temat. Do czasu ostatniej konserwacji ołtarza na początku lat osiemdziesiątych XX wieku ponad obrazem św. Benedykta znajdowała się rzeźbiona konsolka w postaci kartuszowo zawijanej woluty, która mogła stanowić podstawę pod niezachowany posąg. Mieszczące się obecnie w niszach naddatków bocznych (uszu) figury św. Cecylii i św. Teresy z Avila, jak już wspomniano, nie należą do pierwotnego wyposażenia ołtarza. Dodano je później, na pewno po 1622 roku (data kanonizacji św. Teresy), a przed 1833 rokiem, kiedy po raz pierwszy zostały wymienione w inwentarzu paczółtowickiej świątyni. Figury te, o nieustalonym pochodzeniu, są nieco zbyt wysokie w stosunku do nisz, na tle których zostały umieszczone. Św. Teresa z Avila karmelitanka i mistyczka żyjąca w szesnastowiecznej Hiszpanii uważana jest za jedną z najważniejszych postaci życia kontemplacyjnego oraz wraz z św. Janem od Krzyża za założycielkę zakonu karmelitów bosych. W ikonografii chrześcijańskiej bywa przedstawiana jako kobieta w brązowym habicie karmelitańskim wyposażona w księgę i pióro. W przypadku figury w omawianym ołtarzu brak tych atrybutów, jednak jej postać można zidentyfikować dzięki zapisowi w inwentarzu z 1833 roku. Św. Cecylia z kolei to jedna z męczennic żyjących w pierwszych wiekach chrześcijaństwa. Urodzona na początku III wieku w Rzymie była chrześcijanką, która złożyła śluby czystości. Zmuszona do małżeństwa z poganinem Walerianem, nie tylko nie złamała złożonych uprzednio ślubów, ale zdołała nawrócić męża oraz jego brata Tyburcjusza, za co cała trójka została skazana na śmierć. Cecylię początkowo próbowano udusić w łaźni, a gdy to się nie udało postanowiono ją ściąć. Pomimo trzech ciosów mieczem, zmarła dopiero po trzech dniach. Święta jest uważana za patronkę muzyki kościelnej, jej głównymi atrybutami są instrumenty muzyczne (cytra, harfa, lutnia, organy), ale także miecz, wieniec z białych i czerwonych róż symbolizujących jednocześnie niewinność i męczeństwo. W przypadku omawianej rzeźby w Paczółtowicach świętą ukazano jako młodą kobietę trzymającą w ręku portatyw tj. małe, przenośne organy piszczałkowe.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Ołtarz poddany konserwacji w latach 1982-1984.

Streszczenie

Ołtarz św. Mikołaja według tradycji oraz starszych opracowań pochodzi z katedry na Wawelu. Informacje te, nie znajdują jednak potwierdzenia źródłowego. Najstarsze wzmianki archiwalne, w których odnotowano istnienie omawianego ołtarza pochodzą z inwentarzy kościoła w Paczółtowicach z lat 1833, 1842 i 1860. Ołtarz w obecnym kształcie jest dziełem niejednorodnym, które zostało skomponowane w latach osiemdziesiątych lub dziewięćdziesiątych XIX wieku w dużej mierze z wykorzystaniem oryginalnych elementów rzeźbiarsko-snycerskich oraz obrazu św. Mikołaja, który conajmniej do 1863 roku eksponowano w prezbiterium, obok ołtarza głównego. Obraz św. Benedykta mieszczący się w zwieńczeniu nastawy zakupiono w 1872 roku a w nastawie umieszczono przed 1891 rokiem. Figury św. Teresy z Avila oraz św. Cecylii oraz malowane w motywy roślinno-kwiatowe antependium nie są elementami pierwotnego wyposażenia ołtarza. Ich pochodzenie nie jest ustalone. Wiadomo, że zostały umieszczone w ołtarzu przed 1833 rokiem. Pod względem stylowym ołtarz nawiązuje do rozpowszechnionego od końca XVI wieku na terenie Małopolski manierystycznego typu nastawy ołtarzowej wykorzystującej ornamentykę niderlandzką. Przykładem dzieła najbliższego pod względem formalnym omawianemu ołtarzowi św. Mikołaja jest ołtarz św. Agnieszki w kościele parafialnym w małopolskich Iwanowicach (powiat miechowski). Fundatorką dzieła mogła być Agnieszka Tęczyńska (1578-1644), wdowa po Mikołaju Firleju (zm. 1601), jednak przy obecnym stanie wiedzy nie można potwierdzić tych informacji.

Bibliografia