Św. Mikołaj

Dzieje zabytku

Dzieje obrazu św. Mikołaja wiążą się z ołtarzem pod tym samym wezwaniem usytuowanym obecnie przy północnej ścianie nawy paczółtowickiej świątyni. Według tradycji oraz starszych opracowań, ołtarz św. Mikołaja trafił do paczółtowickiej świątyni z katedry na Wawelu w bliżej nieokreślonym czasie. Informacje te nie mają jednak potwierdzenia źródłowego. Z pewnością ołtarz znajdował się w kościele paczółtowickim w pierwszej połowie XIX wieku, co zostało udokumentowane w zapisach w inwentarzach kościoła z lat 1833, 1842 oraz 1860. W inwentarzu sporządzonym w 1833 roku odnotowano istnienie ołtarza „snycerską robotą z drzewa lipowego, pozłoconego”. W ołtarzu tym znajdował się wówczas obraz Chrystusa Miłosiernego w cierniowej koronie, a po bokach nastawy „S. Teresy i S. Cecylii statuy wyzłacane”. W zwieńczeniu mieścił się obraz św. Franciszka „na deszcze czerwono malowany”, flankowany przez dwie złocone figury apostołów. Dodatkowo ołtarz wyposażony był w antependium „na deszcze malowane w kwiaty różne, w pośrodku [którego; J.K.] Imię Marya z promieniami wokoło”. W inwentarzu sporządzonym w 1842 roku odnotowano z kolei ołtarz „staroświeckiej struktury snycerskiej całkowicie wyzłocony […] z dwiema kolumnami”. Ołtarz ten posiadał drewnianą mensę oraz antependium w „różnokolorowe kwiaty odmalowane”. W nastawie mieściły się obraz Chrystusa Miłosiernego i obraz św. Franciszka (w drugiej kondygnacji). Ponadto, we wspomnianym inwentarzu zamieszczono informację o istnieniu dużego obrazu, malowanego na desce, który wówczas znajdował się w prezbiterium, obok ołtarza głównego. Zdaniem monografistki kościoła w Paczółtowicach, Teresy Małkowskiej-Holcerowej, był on identyczny z omawianym obrazem św. Mikołaja. W 1863 roku w tym miejscu widział go jeszcze Józef Łepkowski, który wspomniał o nim w swojej publikacji „Przegląd zabytków przeszłości z okolic Krakowa”. W inwentarzu świątyni paczółtowickiej z 1860 roku, który jest znany jednak tylko z odpisu wykonanego w 1891 roku, zapisano informacje o ołtarzu „robotą rzeźbiarską […] wyzłacanym z obrazem Ś. Mikołaja”. Tę pozorną sprzeczność, wspomniana wyżej Teresa Małkowska-Holcerowa tłumaczyła aktualizacją inwentarza, której musiano dokonać w trakcie wykonywania odpisu. Niestety z dostępnych źródeł trudno jest wywnioskować w jakim czasie omawiany obraz św. Mikołaja, został zdemontowany z ołtarza św. Mikołaja i zastąpiony wizerunkiem Chrystusa Miłosiernego. Pewne jest, że nastąpiło to przed 1833 rokiem. Obraz eksponowany był w prezbiterium kościoła conajmniej do 1863 roku, a na swoje miejsce musiał wrócić przed 1891 rokiem. Być może nastąpiło to w latach osiemdziesiątych lub dziewięćdziesiątych XIX wieku kiedy prowadzono prace nad rekompozycją retabulum. Obraz został odnowiony w 1850 roku przez malarza i pozłotnika Wojciecha Dembowskiego, a w latach 1982-1984 poddany konserwacji podczas renowacji ołtarza św. Mikołaja.

Opis

Obraz w kształcie stojącego prostokąta zamknięty łukiem półkolistym. Przedstawienie ujęte profilowaną i złoconą ramą dekorowaną pilastrami o trzonach wypełnionych motywem cekinów. W centrum kompozycji frontalne przedstawienie stojącego św. Mikołaja ukazanego na tle jednolitego złoconego tła z rytą, symetryczną dekoracją kwiatową. W dolnej części obrazu skaliste podłoże. Święty został przedstawiony jako dojrzały, siwowłosy mężczyzna z zarostem, wąsami i krótką brodą. Podłużną twarz o dużych, ciemnych oczach oraz długim prostym nosie okalają lekko falowane włosy sięgające ramion oraz złocony nimb. Postać w swojej lewej ręce trzyma zamkniętą księgę w zielonej oprawie, na której spoczywają trzy złote kule. Prawą rękę, ugiętą w łokciu i uniesioną ku górze święty wykonuje gest błogosławieństwa. Mikołaj ubrany jest w szaty biskupie: sięgającą ziemi albę o rękawach wykończonych koronką, beżową komżę oraz bogato zdobiony ornat. Boki ornatu w kolorze sepii zdobione są motywem owoców granatu; kolumna wyszywana jest perłami we wzór krzyży wpisanych w kwadrat. Przez lewe przedramię świętego przewieszony manipularz wykonany z ciemnozielonej tkaniny; wokół szyi biały humerał. Na piersi postaci widoczny biały omoforion z motywem złotych równoramiennych krzyży. W górnej części kompozycji, na wysokości głowy św. Mikołaja, ukazane obłoki z postaciami Chrystusa trzymającego w ręku zamkniętą księgę (z lewej) oraz Marii podtrzymującej złotą mitrę biskupią oraz stułę (omoforion?). Obie postaci ukazane w mniejszej skali, zwracają się w kierunku świętego.

Zarys problematyki artystycznej

Jak zauważyli badacze ołtarz św. Mikołaja, w którym mieści się omawiany obraz jest dziełem niejednorodnym, które w obecnym kształcie zostało skomponowane w latach osiemdziesiątych lub dziewięćdziesiątych XIX wieku. Struktura oraz elementy snycerskie nastawy są dziełami manierystycznymi wykonanymi zapewne przez małopolski warsztat rzeźbiarsko-snycerski, który wykonał również ołtarz św. Agnieszki w Iwanowicach. Rzeźby św. Teresy z Avila i św. Cecylii oraz malowane antependium z monogramem maryjnym nie były pierwotnie przeznaczone do tego ołtarza i zostały w nim umieszczone przed 1833 rokiem. Widniejący w zwieńczeniu obraz przedstawiający św. Benedykta został zakupiony w 1872 roku na Jasnej Górze, a w ołtarzu został umieszczony przed 1891 rokiem. Omawiany obraz św. Mikołaja wydaje się jednak być dziełem współczesnym strukturze ołtarza, która datowana jest na około 1630 rok. Za takim datowaniem dzieła przemawia obecność złoconego tła wytłaczanego w motyw owoców granatu wywodzącego się jeszcze z tradycji średniowiecznej oraz pewna sztywność i statyczność w ukazaniu postaci świętego. Podobnymi cechami charakteryzuje się obraz przedstawiający św. Agnieszkę w przywołanym powyżej ołtarzu imienia tej świętej w Iwanowicach. Dzieło to, podobnie jak całe retabulum powstało w 1627 roku. Informuje o tym inskrypcja umieszczona na obrazie. Niejasna pozostaje kwestia fundacji obrazu i ołtarza św. Mikołaja oraz pokrewnego mu pod względem warsztatowym ołtarza iwanowickiego. Teresa Małkowska-Holcerowa spróbowała połączyć powstanie obu ołtarzy, z działalnością fundacyjną Agnieszki Tęczyńskiej (1578-1644), wdowy po Mikołaju Firleju (zm. 1601), fundatorki eremu Karmelitów Bosych w pobliskiej Czernej. Tęczyńska uposażyła klasztor w Czernej Paczółtowicami oraz zabezpieczyła utrzymanie zakonników poprzez zapisy sum ze swych dóbr w Iwanowicach. Mimo tych informacji wskazujących na osobę Tęczyńskiej, brakuje jednak bezpośrednich przesłanek źródłowych na udowodnienie tych powiązań i jednoznaczne przypisanie jej fundacji obu ołtarzy. Wizerunek św. Mikołaja na paczółtowickim obrazie jest przedstawieniem reprezentacyjnym i kultowym. Mikołaj według średniowiecznych przekazów hagiograficznych żył na przełomie III i IV wieku w Mirze w Azji Mniejszej, gdzie pełnił funkcję biskupa. Miał nawet uczestniczyć w spotkaniach soboru nicejskiego w 325 roku. Mimo, że jego osoba pojawia się w źródłach już od VI wieku, nie jest pewne czy istniał naprawdę. Wzrost kultu tej postaci odnotowano w pierwszej połowie IX wieku, wtedy też spisano pierwszą redakcję żywota świętego, gdzie pojawiły się informacje, które na stałe zapisały się w legendzie o świętym. Według utworu nazywanego „Vita per Michaelem” autorstwa archimandryty Michała, Mikołaj miał być młodzieńcem urodzonym w zamożnej rodzinie w azjatyckiej Licji. Od młodzieńczych lat wyróżniał się pobożnością i szlachetnością. Po śmierci rodziców miał rozdać ubogim cały swój majątek. Tekst utworu zawiera również legendę o trzech córkach, która była powtarzana w kolejnych redakcjach żywota świętego i zyskała ogromną popularność w sztukach plastycznych. Do niej pośrednio nawiązuje omawiany obraz św. Mikołaja w paczółtowickim kościele. Zgodnie z tradycyjną ikonografią tej postaci Mikołaj został ukazany jako dojrzały, siwowłosy mężczyzna z brodą ubrany w szaty liturgiczne: albę, komżę oraz bogato dekorowany ornat. W ręku trzyma swój tradycyjny atrybut księgę, na której przedstawiono trzy złote kule odnoszące się do legendy o trzech córkach. Według legendy, Mikołaj miał uratować trzy córki swojego sąsiada przed sprzedaniem ich do domu publicznego, ofiarowując im złoto na posag. Grudki złota wrzucał nocą przez otwarte okno domu sąsiada. Ukazane w górnej części kompozycji postaci Chrystusa i Matki Boskiej ofiarowujące Mikołajowi mitrę biskupią i stułę oraz księgę to z kolei motyw ikonograficzny o proweniencji bizantyńskiej. Mikołaj jest świętym czczonym zarówno w kościele wschodnim, jak i zachodnim. Do najstarszych wizerunków świętego należą przedstawienia ikonowe, na których Mikołaj jest ukazany w popiersiu, frontalnie z księgą w dłoni w otoczeniu Chrystusa przekazującego mu księgę Ewangelii oraz Marii przekazującej mu omoforion tj. szatę liturgiczną w formie długiego pasa białej tkaniny dekorowanej krzyżami. W kościele wschodnim omoforion stanowi odpowiednik łacińskiego paliusza noszonego przez biskupa podczas sprawowania Eucharystii.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Obraz odnowiony w 1850 roku przez malarza i pozłotnika Wojciecha Dembowskiego; w 1891 roku Rozalia i Tomasz Kulkowie, zapewne parafianie paczółtowiccy, sfinansowali odnowienie dzieła w związku z ponownym umieszczeniem obrazu w ołtarzu św. Mikołaja; w latach 1982-1984 poddany konserwacji podczas renowacji ołtarza św. Mikołaja.

Streszczenie

Dzieje obrazu św. Mikołaja wiążą się z ołtarzem pod tym samym wezwaniem usytuowanym przy północnej ścianie nawy paczółtowickiej świątyni. Manierystyczny ołtarz św. Mikołaja został wykonany około 1630 roku zapewne przez małopolski warsztat snycersko-rzeźbiarski odpowiedzialny za wykonanie ołtarz św. Agnieszki w kościele w małopolskich Iwanowicach. Ołtarz według, nie potwierdzonej źródłowo tradycji oraz starszych opracowań, pochodzi z katedry na Wawelu. Do kościoła w Paczółtowicach trafił w niewiadomym czasie, na pewno przed 1833 rokiem kiedy został po raz pierwszy odnotowany w inwentarzu paczółtowickiej świątyni. Choć ołtarz jest obecnie dziełem niejednorodnym, które w obecnym kształcie zostało skomponowane w latach osiemdziesiątych lub dziewięćdziesiątych XIX wieku, to obraz św. Mikołaja wydaje się być dziełem współczesnym strukturze nastawy. Za takim datowaniem dzieła przemawia obecność złoconego tła wytłaczanego w motyw owoców granatu wywodzącego się jeszcze z tradycji średniowiecznej oraz pewna sztywność i statyczność w ukazaniu postaci świętego. Wizerunek św. Mikołaja na obrazie paczółtowickim jest przedstawieniem reprezentacyjnym i kultowym. Święty został przedstawiony zgodnie z tradycyjną ikonografią tej postaci: jako dojrzały, siwowłosy mężczyzna z brodą ubrany w szaty liturgiczne: albę, komżę oraz bogato dekorowany ornat. W ręku trzyma swój tradycyjny atrybut księgę, na której przedstawiono trzy złote kule nawiązujące do legendy o trzech córkach znanej z jego żywota powstałej w pierwszej połowie IX wieku. Ukazane w górnej części kompozycji postaci Chrystusa i Matki Boskiej ofiarowujące Mikołajowi mitrę biskupią i stułę oraz księgę to z kolei motyw ikonograficzny o proweniencji bizantyńskiej. Do najstarszych wizerunków świętego należą przedstawienia ikonowe, na których Mikołaj jest ukazany w popiersiu, frontalnie z księgą w dłoni w otoczeniu Chrystusa przekazującego mu księgę Ewangelii oraz Marii przekazującej mu omoforion.

Bibliografia