Matka Boska z Dzieciątkiem i Matka Boska z Dzieciątkiem i berełkiem

Dzieje zabytku

Feretron skomponowano w XIX wieku z dwóch znacznie wcześniejszych obrazów olejnych na płótnie, które zostały przycięte, naklejone na deski i wmontowane w sporządzoną w tym celu ramę. Prawdopodobnie wówczas oba obrazy zostały przemalowane. Podczas konserwacji wykonanej na przełomie 1996 i 1997 roku przez prof. Małgorzatę Schuster-Gawłowską z Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie odczyszczono oba obrazy i usunięto przemalowania. Po rozmontowaniu feretronu okazało się, że stan zachowania drewna, z którego wykonano ramę jest na tyle zły, że postanowiono wykonać jej kopię z nowego drewna i zastąpić nią dziewiętnastowieczny oryginał.

Opis

Feretron dwustronny z obrazami w kształcie stojącego prostokąta ujętymi profilowaną ramą, ustawiony na prostopadłościennej podstawie mieszczącej otwory na drążki. Obramienie i podstawa malowane na kolor ciemnogranatowy, miejscowo złocone. Na awersie umieszczono obraz przedstawiający Matkę Boską z Dzieciątkiem ukazaną frontalnie w ujęciu do pasa. Twarz Marii owalna, w trzech czwartych zwrócona w lewo, oczy duże, ciemne, nos długi i prosty, usta niewielkie. Karnacja jasna z delikatnie zaróżowionymi policzkami. Maria ubrana jest w czerwoną suknię przepasaną sznurem. Głowę i ramiona Matki Boskiej okrywa granatowy płaszcz podbity zieloną tkaniną. Jego krańce są lamowane złotą bordiurą wyszywaną perłami oraz zielonymi i czerwonymi kamieniami. Na welon nałożona korona w typie otwartym, zdobiona perłami i kameryzowana. Głowę postaci otacza świetlisty nimb. Swoją prawą dłonią Maria wskazuje na ukazane z prawej strony kompozycji Dzieciątko. Jezus siedzi w trzech czwartych zwrócony ku Marii. Jego głowa jest okrągła, lekko uniesiona, a wzrok skierowany ku górze. Oczy postaci duże, ciemne, nos prosty, długi, usta małe, wąskie. Wokół głowy ukazany świetlisty nimb. Dzieciątko jest ubrane w długą suknię z białej tkaniny, dekorowaną wzorem kwiatowym. Jezus wznosi prawą rękę w geście błogosławieństwa, lewą podtrzymuje księgę leżącą na jego kolanach. W górnej części kompozycji udrapowana czerwono-różowa tkanina z lambrekinem. Tło przedstawienia jednolicie ciemne. Na rewersie obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem trzymającej berło. Maria ukazana w całej postaci, frontalnie w pozycji siedzącej w otoczeniu obłoków z sierpem księżyca pod stopami. Twarz postaci delikatnie zwrócona w prawo, owalna. Oczy duże, szeroko otwarte, nos prosty, długi, usta niewielkie. Włosy Marii długie, brązowe opadające na ramiona i plecy postaci. Na głowie niewielka korona w typie otwartym, wokół niej nimb promienisty. Maria ubrana jest w czerwoną suknię ze złotą lamówką pod szyją oraz obficie fałdowany, niebieski płaszcz podbity złotą tkaniną. Postać w swojej prawej dłoni trzyma złote berło, na lewym kolanie podtrzymuje Dzieciątko. Jezus ukazany frontalnie, w pozycji siedzącej. Wzrok kieruje na widza i szeroko rozkłada ręce. Prawą dłoń składa w geście błogosławieństwa, w lewej podtrzymuje kulę zwieńczoną krzyżem. Jezus jest ubrany w długą, białą suknię, spod której widoczne są bose stopy. Tło przedstawienia złoto-żółte z widocznymi w dolnej części kompozycji obłokami.

Zarys problematyki artystycznej

Feretron (łac. feretrum) służył w starożytności do obnoszenia posągów bóstw podczas procesji triumfalnych; podobną funkcję ma obecnie w kościele katolickim podczas uroczystych procesji. Jest to przenośny, obustronny obraz lub rzeźba na podstawie, w którą wsuwa się drążki. Jak już wspomniano, omawiany feretron w obecnym stanie zachowania jest dziełem niejednorodnym, skomponowanym w XIX wieku. Użyto do tego celu dwóch, niezależnych obrazów przedstawiających Matkę Boską z Dzieciątkiem, które przycięto, naklejono na deskę, przemalowano oraz oprawiono w dziewiętnastowieczną ramę (obecnie wymienioną na nową). Konserwacja przeprowadzona przez prof. Schuster-Gawłowską pozwoliła ustalić, że oba obrazy zarówno Matka Boska z Dzieciątkiem na awersie jak i obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem i berełkiem na rewersie feretronu to dzieła siedemnastowieczne. Obraz na awersie powstał zapewne na początku XVII wieku i jest jednym ze wczesnych powtórzeń obrazu Matki Boskiej Czestochowskiej, obraz na rewersie z kolei to dobrej klasy dzieło datowane na około 1630 rok. Analiza pigmentów przeprowadzona podczas konserwacji obiektu pozwoliła ustalić, że obraz na awersie został przemalowany co najmniej dwukrotnie. Raz przy użyciu błękitu pruskiego, po raz drugi ultramaryną sztuczną. Błękit pruski odkryto około 1720 roku, drugi z wymienionych barwników wszedł do powszechnego użycia w drugiej połowie XIX wieku. Pod względem ikonograficznym wizerunek Matki Boskiej z Dzieciątkiem na awersie omawianego feretronu należy do typu Matki Boskiej Hodegetrii tj. Wskazującej Drogę. Przedstawienie Hodegetrii to jeden z najstarszych i najbardziej reprezentacyjnych wizerunków Matki Boskiej, którego autorstwo według tradycji przypisywane jest św. Łukaszowi. Najprawdopodobniej ten typ ikonograficzny wywodzi się z Syrii bądź Egiptu, skąd rozpowszechnił się na chrześcijańskim Wschodzie. Dla wizerunku Hodegetrii charakterystyczny jest gest wykonywany przez Marię, która prawą dłonią wskazuje na Syna. Gest ten jest tłumaczony zazwyczaj jako forma prezentacji wzywającej do oddania czci przyszłemu Zbawicielowi. Nazwa Hodegetria wywodzona jest od świątyni dowódców „Ton Hodegon”, w której cesarze bizantyńscy modlili się, gdy opuszczali Konstantynopol na czele wojsk. Według innej wersji to nazwa świątyni wywodzi się od przechowywanego w niej cudownego obrazu. Greckie słowo hodos oznacza drogę. Stąd też najprawdopodobniej rozwinęła się symboliczna interpretacja tego przedstawienia jako wizerunku Matki Boskiej Wskazującej Drogę – Przewodniczki. Maria przedstawiona na obrazie umieszczonym na rewersie omawianego feretronu otrzymała atrybuty królewskie: koronę i berło, ale także atrybuty właściwe przedstawieniu Niewiasty Apokaliptycznej: sierp księżyca widoczny u jej stóp. Element ten, zaczerpnięto z tekstu Apokalipsy św. Jana, w którym jest mowa o niewieście obleczonej „w słońce i księżyc pod jej stopami” (Ap 12, 1).

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Feretron był konserwowany na przełomie 1996 i 1997 roku przez prof. Małgorzatę Schuster-Gawłowską w Krakowie.

Streszczenie

Feretron w obecnym stanie zachowania jest dziełem niejednorodnym, skomponowanym w XIX wieku. Użyto do tego celu dwóch, niezależnych obrazów przedstawiających Matkę Boską z Dzieciątkiem, które przycięto, naklejono na deskę, przemalowano, oraz ujęto nową, dziewiętnastowieczną ramą (obecnie wymienioną na nową). Konserwacja przeprowadzona na przełomie 1996 i 1997 roku przez prof. Schuster-Gawłowską pozwoliła ustalić, że oba obrazy zarówno Matka Boska z Dzieciątkiem określana jako „w typie Matki Boskiej Częstochowskiej” na awersie jak i obraz „Matki Boskiej z Dzieciątkiem i berełkiem” na rewersie feretronu to dzieła siedemnastowieczne. Obraz na awersie powstał zapewne około połowy XVII wieku, obraz na rewersie z kolei to dobrej klasy dzieło datowane na około 1630 rok.

Bibliografia