Kościół św. Stanisława Biskupa i Męczennika

Dzieje zabytku

Pierwszy kościółek w Świątnikach został wybudowany i poświęcony w 1767 roku; nosił wezwania Matki Boskiej i św. Stanisława. Była to prostokątna, jednonawowa, orientowana budowla z zakrystią od północy. Przykrywał ją trójspadowy, gontowy dach z wieżyczką na sygnaturkę. Budowa drugiego kościoła wiąże się z postacią księdza Józefa Wojciecha Zakuskiego (1773-1832), który urodził się w Świątnikach i testamentem przekazał należącą do niego tam ziemię pod budowę szkoły i kościoła. Po zebraniu funduszy i z pomocą miejscowej, hojnej ludności wybudowano świątynię. Według przekazów podczas tworzenia projektu inspirowano się planem wybudowanego niewiele wcześniej kościoła w węgierskim Debreczynie. Obie budowle były zaprojektowane zgodnie z przepisami narzuconymi przez władze monarchii austriackiej w tzw. stylu józefińskim. W 1846 wmurowano kamień węgielny, a w 1847 roku odbył się pierwszy odpust. Po przeniesieniu w 1856 roku nabożeństw ze starego, drewnianego do nowego kościoła, stary rozebrano, a na jego miejscu po 1860 roku ustawiono figurę św. Floriana. Konsekracja ołtarza głównego miała miejsce w końcu czerwca 1858 roku. Pierwszy remont wykonano w latach 1925-1927, kiedy to m.in. podwyższono wieże o segment powyżej zegarów i wykonano pierwszą polichromię wnętrza. W latach 1982-1994 odnowiono elewację zewnętrzną, przeprowadzono instalację centralnego ogrzewania, pokryto dach nową blachą miedzianą, wstawiono nowe ławki, konfesjonały, drzwi, posadzkę, pięć witraży oraz kute kraty. Wykonano polichromię projektu Zygmunta Wiglusza, profesora krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych.

Opis

Kościół murowany, trójnawowy, halowy, na rzucie prostokąta z wydłużonym, skierowanym na północ prezbiterium z dobudowaną po zachodniej stronie zakrystią. Prezbiterium jednoprzęsłowe, węższe od korpusu, zamknięte prosto. Nawa główna oraz boczne dwuprzęsłowe, rozdzielone masywnymi opilastrowanymi filarami; artykulacja ścian przy pomocy filarów. Sklepienie prezbiterium kolebkowe, naw żagielkowe, przedzielone gurtami. Od południa chór muzyczny mieszczący się między pierwszymi filarami i powyżej kruchty wejściowej. W prezbiterium jedno okno od wschodu, drugie w zakrystii, w nawach bocznych po dwa. Główne wejście od południa flankowane przez dwa boczne, kolejne do zakrystii i między zakrystią i prezbiterium. Niektóre okna wypełnione gomułkami, ściany i sklepienia kościoła pokrywa polichromia utworzona z dekoracji floralnych i umieszczonych w jej obrębie symboli ewangelistów, herbów i putt wykonujących prace kojarzące się z regionem (bartnicze, ślusarskie, kowalskie itd.). Fasada dwuwieżowa, trójosiowa, dwuprzęsłowa, z portalem na każdej osi. Podziały pionowe przeprowadzono za pomocą półkolumienek i lizen, poziome w formie fryzu kostkowego wyniesionego nad środkowym portalem. Drzwi osi głównej w kształcie stojącego prostokąta ujętego półkolumnami dźwigającymi archiwoltę utworzoną z trzech łuków i trójkątny przyczółek. Drzwi osi bocznych zwieńczone przyczółkami. W drugiej kondygnacji na osi okulus i półokrągła konchowa wnęka z figurą Najświętszego Serca Jezusa poniżej trójkątnego szczytu dekorowanego fryzem arkadkowym. W osiach bocznych okna w kształcie stojącego prostokąta zamkniętego półkoliście. Wyżej dwie kondygnacje wież oddzielone gzymsem, w pierwszej umieszczono okna, w drugiej tarcze zegarów. Elewacje boczne gładkie, przeprute jedynie oknami. Nawy przykrywa dach dwuspadowy, wieże namiotowe z fartuchem zwieńczone krzyżami.

Zarys problematyki artystycznej

Przez autorów dziejów miejscowości kościół określany jest jako neoromański, stanowiący „dość wierną kopię”, „inspirowany” lub „powtarzający plan” kościoła w węgierskim Debreczynie. Z jednej strony pierwowzór dla kościoła świątnickiego określa się jako klasycystyczny, co odnosiłoby się do Wielkiego Kościoła Reformowanego, który był budowany w latach 1805-1824. Z drugiej strony informacja o tym, że świątynia debreczyńska została wybudowana tuż przed rozpoczęciem budowy w Świątnikach oraz bliższe podobieństwo podziałów fasady każą wskazać raczej na kościół św. Anny, który choć został wystawiony na początku XVIII wieku, w wyniku strat spowodowanych pożarem, został w latach trzydziestych XIX wieku przebudowany (fasada) zgodnie z projektem węgierskiego architekta Ferenca Powolniego.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Pierwszy remont wykonano w latach 1925-1927, kiedy to m.in. podwyższono wieże o segment powyżej zegarów i wykonano pierwszą polichromię wnętrza. W latach 1982-1994 odnowiono elewację zewnętrzną, przeprowadzono instalację centralnego ogrzewania, pokryto dach nową blachą miedzianą, wstawiono nowe ławki, konfesjonały, drzwi, posadzkę, pięć witraży oraz kute kraty.

Streszczenie

Kościół św. Stanisława w Świątnikach Górnych został wystawiony w latach 1846-1856. Dziejopisarze miejscowości powtarzają informację, że jego wygląd oparty jest na planie kościoła wybudowanego niewiele wcześniej w węgierskim Debreczynie, jednak trudno jednoznacznie rozstrzygnąć, o który kościół chodzi. Do najcenniejszych elementów wyposażenia wnętrza należą dwa barokowe, czarnomarmurowe ołtarze wykonane według projektów Francesca Placidiego przeniesione z katedry wawelskiej w 1905 roku oraz jeden ołtarz neogotycki, drewniany, należący wcześniej do wykładowcy i rektora Uniwersytetu Jagiellońskiego, profesora Karola Teligi.

Bibliografia