Świątniki Górne

Województwo

MAŁOPOLSKIE

Powiat

krakowski

Gmina

Świątniki Górne

Udostępnij Drukuj Pobierz

Tagi

kustosz katedry wawelskiej płatnerstwo ślusarstwo świątnicy

Autor opracowania

Stanisław Witecki

Uznanie autorstwa 4.0

Zabytki

Epitafium księdza Stanisława Koniecznego

Opis topograficzny

Świątniki Górne to miasto i siedziba gminy miejsko wiejskiej, w powiecie krakowskim województwa małopolskiego. Położone są na trzech wzgórzach, wznoszących się na prawie 400 m n.p.m., zlokalizowanych na terenie Pogórza Wielickiego, niecałe 20 km na południe od krakowskiego Rynku. Przy dobrej pogodzie z miejscowości doskonale widać panoramy Beskidów i Tatr. Dawniej przez centrum Świątnik przebiegał trakt wiodący z Krakowa na Węgry, obecnie miasto znajduje się z dala od większych dróg.

Streszczenie dziejów

Prawdopodobnie wieś Świątniki Górne zwana początkowo Górką powstała już na początku XII wieku, kiedy Bolesław Krzywousty ufundował prebendy kapituły katedralnej krakowskiej. Do jednej z największych należało uposażenie kustosza, w skład którego weszła opisywana miejscowość. Mieszkańcy Górki byli zwolnieni z większości powinności feudalnych, w tym z pańszczyzny, w zamian za posługę w katedrze krakowskiej. Raz na miesiąc kolejne gospodarstwo kmiece delegowało jednego mężczyznę na tygodniową pracę na Wawelu. Chłopi z Górki byli ponadstandardowo wykształceni i obyci ze światem, a także dysponowali większą niż przeciętni kmiecie ilością prywatnego czasu i pieniędzy. Już w XVI wieku zaczęli trudnić się rzemiosłem, a w XVII wieku wytwarzane we wsi zbroje były już znane w całej Rzeczypospolitej. Po pierwszym rozbiorze załamał się popyt na wyroby płatnerzy, a mieszkańcy wsi znanej już wtedy pod obecną nazwą zaczęli produkować kłódki. Również ten wyrób szybko znalazł nabywców. Pod koniec XIX wieku większość mieszkańców żyły już wyłącznie z rzemiosła, powstały spółki kupiecko-rzemieślnicze a także Szkoła Ślusarska przygotowująca do zawodu i propagująca nowe techniki produkcji. W czasie pierwszej wojny światowej wielu świątniczan walczyło w Legionach Polskich i w armii austro-węgierskiej. W okresie międzywojennym prywatne spółki ślusarskie prosperowały dobrze mimo kryzysu ekonomicznego. W czasie drugiej wojny światowej obowiązek dostarczania kontyngentów zmusił mieszkańców do uprawy roli, ale rzemiosło nie upadło. W PRL-u zobowiązano rzemieślników do zrzeszenia się w spółdzielnie, co było niedogodne, ale nie zastopowało rozwoju ślusarstwa. Od 1997 roku Świątniki Górne są miastem. Obecnie działa tu nieomal tysiąc przedsiębiorstw, z których wiele to warsztaty rzemiosła artystycznego.

Dzieje miejscowości

Wieś Świątniki Górne, zwana początkowo Górkami stanowiła uposażenie kustosza kapituły katedralnej krakowskiej. Jest prawdopodobne, że powstała już na początku XII wieku, kiedy Bolesław Krzywousty utworzył pierwsze 20 prebend kapitulnych, a wkrótce później doszło do kolejnych prywatnych fundacji, w wyniku których powstało 30 beneficjów kanoniczych i 6 kapitulnych. Jedną z największych była prebenda kustosza, a więc zarządcy świątyni i skarbca katedralnego. Do jej uposażenia należały wsie świątnicze, których mieszkańcy, zwani świątnikami byli zwolnieni z części powinności feudalnych w zamian za obowiązek posługi w katedrze. Do ich zadań należało pilnowanie katedry przed złodziejami, w tym także otwieranie i zamykanie kościoła, dzwonienie, sprzątanie, służba liturgiczna oraz oprowadzanie pielgrzymów. W skład kustodii krakowskiej poza Górkami wchodziły również Trąbki, Szczytniki, Świątniki Dolne, Opatkowice i część Chorowic i Zabierzowa Bocheńskiego. Co tydzień do pracy w katedrze wysyłano cztery osoby z kolejnych wiosek. Kandydatów na świątników z Górki wybierał kustosz spośród osób zaproponowanych przez plebana Mogilan.W latach 1470-1480, jak wynika z dzieła „Liber beneficiorum” Jana Długosza, we wsi istniało 12 gospodarstw kmiecych, których domownicy mogli być powołani do posługi w katedrze krakowskiej. Byli zwolnieni z dziesięciny, osepu i poradlnego, a także nie wykonywali pańszczyzny, ponieważ we wsi nie było folwarku. Byli zobowiązani wyłącznie do przekazywania korca owca rocznie plebanowi z Mogilan i średnio 5 grzywien czynszu kustoszowi katedry krakowskiej. Według „Liber retaxationum” w 1529 roku liczba i powinności mieszkańców Górki nie uległy zmianie. Warto też podkreślić, że jej mieszkańcy mieli prawo do swobodnego dziedziczenia i sprzedaży uprawianej ziemi. W latach 1544, 1556 i 1586 kustosz katedry wydawał ordynacje wzywające mieszkańców podległych mu wsi świątniczych do wypełniania swoich obowiązków. Zdarzało się bowiem, że wysyłali oni do pracy nieletnich lub zatrudnionych przez siebie ludzi luźnych. Z rejestrów poborowych województwa krakowskiego z 1581 roku wiadomo, że miejscowość była znana również jako Świątniki. Nadal funkcjonowało 12 gospodarstw kmiecych, a także żyło dwóch komorników z bydłem i dwóch komorników bez bydła wraz z rodzinami. We wsi żyło też trzech rzemieślników i jeden muzykant. Kustosz kapituły krakowskiej dzierżawił wówczas wieś księdzu Wojciechowi Brodzińskiemu, z którym chłopi weszli w długi spór rozsądzony przez biskupa Piotra Myszkowskiego w 1583 roku. W obwieszczającym go dekrecie można znaleźć nazwiska dwóch mieszkańców wsi – Szymona Kotarby i Jana Bedli. Prawdopodobnie już na przełomie XVI i XVII wieku biskup Jerzy Radziwiłł sprowadził do Górki rusznikarzy, a następnie płatnerzy, którzy w następnych latach przynieśli jej sławę ośrodka produkcji zbroi. Świątniccy rzemieślnicy wykonywali wiele prac we współpracy z krakowskim cechem płatnerzy i mieczników, ale zdarzało się, że zdobywali zlecenia sami i wbrew interesom krakowian. W 1619 roku w konsekwencji zatrudnienia do służby w katedrze nienadających się do tego ludzi przez zobowiązanych do tego kmieci, ukradziono srebrne ampułki, kropidła, obrus i pieniądze ze skarbony. Jak wynika z rejestru podatkowego województwa krakowskiego spisanego w 1621 roku liczba mieszkańców Świątnik wrosła. Opłatę wniosło 12 gospodarstw świątniczych, 7 komorników bez bydła, 2 z bydłem, 1 rzemieślnik i 1 muzykant. Prawdopodobnie rzemieślników było już wtedy we wsi więcej, ale mogli być zwolnieni z podatku jako nowi osadnicy. W 1640 roku, w związku z niespełnianiem w należyty sposób obowiązku przez świątników skradziono z katedry tablice z 40 wotami.Na początku XVIII wieku płatnerstwo świątnickie dalej się rozwijało. Konflikty w gronie licznych i konkurujących z sobą rzemieślników skłoniły w 1755 roku wójta do wydania statutu regulującego ich pracę. Podpisało się pod nim aż 40 płatnerzy, podczas gdy w całej wsi mieszkało wówczas 87 mężczyzn. Wieś miała już wówczas ewidentnie rzemieślniczy charakter. Brak większych obciążeń feudalnych, jakim cieszyli się poddani kustosza katedralnego, wyraźnie sprzyjał chłopskiej przedsiębiorczości. Wspominając wójta warto napisać, że był on wybierany przez kustosza spośród trzech kandydatów wytypowanych przez gromadę, z tym że kustosz miał prawo zignorować rekomendację i samemu wskazać wójta. W 1772 roku w wyniku pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej Świątniki znalazły się w okręgu Wieliczka, cyrkułu bocheńskiego habsburskiej Galicji i zostały oddzielone od Krakowa granicą państwową i celną, co przyczyniło się do upadku miejscowego płatnerstwa. W 1775 roku wieś włączono w skład okręgu Wiśnicz cyrkułu kazimierskiego. W pierwszych latach po rozbiorze Górka w dalszym ciągu należała do kustodii krakowskiej, jednakże w 1782 roku cesarz Józef II zdecydował o przejęciu wsi na skarb państwa i włączeniu do klucza byszyckiego. Wtedy też zlikwidowano okręgi, a wieś podporządkowano bezpośrednio władzom cyrkułu bocheńskiego. Na opisanej przez plebana Mogilan pieczęci gromadzkiej z 1788 roku znajduje się nazwa Świątniki zwane Górką. Natomiast w liście gromad do plebana napisanym w 1794 roku, a także w austriackim spisie statystycznym z 1797 roku użyto nazwy Górki Świątnicze. W 1798 roku wieś wraz z Wrząsowicami, Byszycami, Świątnikami Dolnymi, Szczytnikami i Trąbkami została kupiona przez Łukasza Dąmbskiego z Lubrańca. Jeszcze przed 1801 rokiem sprzedał on wieś braciom Janowi i Piotrowi Konopkom herbu Nowina, którzy rezydowali w Mogilanach i byli dzierżawcami żup solnych w Wieliczce i Bochni. Utworzyli oni klucz majątkowy składający się z Biskupic, Byszyc, Szczytnik, Świątnik Dolnych, Świątnik Górnych, Trąbek i Wrząsowic. Kolejnym dziedzicem po śmierci ojca w 1801 roku i stryja w 1804 roku został Antoni Konopka, syn Piotra. Prawa szlacheckiej rodziny do Górki były niewielkie i ograniczały się w zasadzie do propinacji, czyli monopolu na produkcję i sprzedaż alkoholu. Od 1827 roku używano pieczęci gromadzkiej z napisem Górne Świątniki, a funkcjonująca obecnie nazwa Świątniki Górne pojawiła się po raz pierwszy na mapie z 1830 roku. W 1856 roku syn i spadkobierca Piotra Konopki, Henryk sprzedał gromadzie resztę swoich praw za jedynie 1650 goldenów, co w zasadzie odpowiadało wartości gruntu po zlikwidowanej już wcześniej karczmie. Rzemieślnicy ze Świątnik po odcięciu od rynku Rzeczypospolitej zaczęli się trudnić ślusarstwem, a przede wszystkim wytwórstwem kłódek. Jak wspominają etnografowie i autorzy „Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego” do pracy na roli najmowali pracowników, a sami skupiali się na rzemiośle. Poświęcali mu jednak tylko od trzech do czterech dni w tygodniu. Znaczna marża na wykonywanych produktach rekompensowała produkcję na niewielką skalę. Poza rzemieślnikami we wsi osiedlili się kupcy dostarczający im surowców i produktów spożywczych. Ponadto od czasu utworzenia szkoły podstawowej osiedlali się tu nauczyciele, a od utworzenia parafii we wsi mieszkał proboszcz. Część mieszkańców nieprzerwanie zajmowała się obsługą katedry na Wawelu, z tymże po likwidacji stosunku poddańczego względem kustodii za swoją pracę otrzymywali wynagrodzenie. Znający historię Polski i języki obce stanowili elitę lokalnej społeczności. W 1867 roku Świątniki Górne stały się samorządną gminą wchodzącą w skład powiatu wielickiego. Mieszkańcy wybierali radę gminy oraz wójta mającego do pomocy zastępcę, pisarza oraz asesora. Na przełomie XIX i XX wieku we wsi utworzono liczne instytucje i organizacje samorządowe. W 1878 roku powstała Ochotnicza Straż Pożarna, w 1888 roku otworzono Państwową Szkołę Ślusarską oraz dofinansowaną ze skarbu państwa Spółkę Ślusarską. W 1897 roku Świątniki podporządkowano powiatowi podgórskiemu. W 1903 rozpoczęła działalność biblioteka, w 1905 chór, w 1910 teatr amatorski, a w 1911 roku orkiestra działająca przy powstałej w 1907 roku Czytelni Ludowej. Wreszcie w 1912 roku zaczął działalność klub sportowy „Templarya” oraz oddział Związku Strzeleckiego. Według ostatniego spisu przed pierwszą wojną światową, wykonanego w 1910 roku, w Świątnikach mieszkały 2053 osoby. W latach 1911-1912 wydawano lokalną gazetę „Związek Świątnicki”. W czasie pierwszej wojny światowej około 15 mieszkańców Świątnik działających w Związku Strzeleckimi walczyło pod sztandarami Legionów Polskich. Znacznie więcej świątniczan zostało jednak wcielonych do armii austro-węgierskiej, głównie do oddziałów Landsturmu. Do wojska trafili m.in. uczniowie szkoły ślusarskiej, którą zamknięto a jej budynek przeznaczono na siedzibę sztabu, skład amunicji i szpital polowy. W grudniu wojska rosyjskie zostały zatrzymane niedaleko od wsi, ale po odparciu ofensywy front już nie zbliżył się do Świątnik, a szkoła wznowiła działalność. W listopadzie 1918 roku po zaniku władzy austriackiej zaczęły się niepokoje, które opanowała utworzona naprędce Straż Obywatelska. Nie wszyscy mieszkańcy wcieleni do armii przeżyli wojnę, a po jej zakończeniu wielu obywateli Świątnik znów trafiło na front wojen polsko-ukraińskiej, polsko-bolszewickiej i w szeregi powstańców śląskich. Według spisu z 1921 roku w Świątnikach żyło już tylko 1541 osób. Ten spadek nie był jednak spowodowany działaniami zbrojnymi, ale emigracją wykwalifikowanych rzemieślników poszukujących pracy w odbudowującym się przemyśle metalurgicznym. W 1933 roku w wyniku reformy administracyjnej Świątniki Górne stały się siedzibą gminy wielowioskowej należącej do powiatu i województwa krakowskiego, w skład której weszły ponadto Rzeszotary, Ochojno, Wrząsowice, Olszowice, Konary, Włosań, Mogilany i Chorowice. W okresie międzywojennym większość mieszkańców utrzymywała się już z rzemiosła, prowadząc jedynie niewielkie gospodarstwa, a większość gruntów dzierżawiąc rolnikom z sąsiednich miejscowości. Ścisła współpraca rzemieślników z kupcami w ramach spółek, zapewniła powodzenie gospodarcze mimo trudności powojennych i kryzysu lat trzydziestych. Najstarsza Spółka Ślusarska, straciła jednak dofinansowanie z budżetu Galicji i oddała pole rozwijającej się prywatnej konkurencji. Wojsko niemieckie wkroczyło do Świątnik Górnych już 6 września 1939. Miejscowość została włączona w skład powiatu krakowskiego Generalnego Gubernatorstwa, a siedziba gminy została przeniesiona do Mogilan. Na stanowisku wójta pozostał Józef Chorabik, ale został podporządkowany władzom okupacyjnym. Rzemieślnicy i kupcy świątniccy musieli zacząć uprawiać ziemię, ponieważ Niemcy nałożyli na nich obowiązek dostarczania kontyngentu, a poza tym były ogromne trudności z zakupem żywności. Zlikwidowano Czytelnię Ludową, Akcję Katolicką, a nawet Ochotniczą Straż Pożarną i Spółkę Ślusarską. Inne przedsiębiorstwa kontynuowały pracę. W szkole ślusarskiej wprowadzono język niemiecki i zakazano nauczania treści szkodliwych z punktu widzenia okupanta, ale przedmioty zawodowe wykładano bez przerwy do 1944 roku, kiedy warsztaty przejęto na cele wojenne i rozpoczęto w nich remonty pojazdów. Wykonywali je przybyli do Świątnik żołnierze węgierscy, którzy szybko zbliżyli się towarzysko do przychylnych im mieszkańców. Dzięki nim doprowadzono również do szkoły prąd elektryczny. W 1940 roku otwarto Szkołę Gospodarczą dla dziewcząt, przy której działała dożywialnia Polskiego Komitetu Opieki. Kadra prowadziła tajne nauczanie języka polskiego i rachunkowości. W 1944 roku połowę budynku szkoły udostępniono uchodźcom z popowstańczej Warszawy. 22 stycznia 1945 do Świątnik wkroczyła Armia Czerwona.Niedługo po wojnie zelektryfikowano całą wieś, a w 1950 roku oddano do użytku pierwsze skrzydło nowej siedziby szkoły podstawowej. Z drugiej strony władze nałożyły na prywatne spółki podatki uniemożliwiające im funkcjonowanie. Rzemieślnicy świątniccy z konieczności zapisali się początkowo do krakowskiej spółdzielni pracy „Spólnota”, a następnie utworzyli spółdzielnie „Metalo-zabawka” i przede wszystkim „Przyszłość”, w której zrzeszyli się właściciele największych przedwojennych spółek. Nie było to korzystne rozwiązanie dla miejscowego rzemiosła, z czasem trudności z dostępem do materiałów, powodowały znaczny spadek jakości wyrobów. Finalnie i już po połączeniu obu świątnickich spółdzielni, coraz większą część asortymentu zaczęły stanowić zamki. W latach siedemdziesiątych spółdzielnia „Przyszłość” zatrudniała około 1000 pracowników, a ponadto w przydomowych warsztatach zrzeszonych w spółdzielni „Krakus” pracowało około 300 ślusarzy. Często były to z zresztą żony pracowników „Przyszłości” lub rzemieślnicy, który po wykonaniu własnych narzędzi odchodzili w pracy w największym zakładzie pracy i rozpoczynali działalność na własny rachunek. Szkoła ślusarska funkcjonowała przez cały okres PRL-u, aczkolwiek często zmieniała nazwy i program nauczania. Nawiązała również współpracę z kombinatem metalurgicznym w krakowskiej Nowej Hucie, dzięki czemu uczniowie dostali stypendium i w zasadzie mieli zagwarantowaną pracę. W 1971 roku rozpoczęła działalność szkoła rolnicza. Po przemianach 1989 roku, znacznie spadła popularność i prestiż Szkoły Zawodowej, aż w końcu w 1999 roku została ona zlikwidowana, a na jej miejscu zaczęło działać gimnazjum. Wcześniej w 1997 roku od dawna rzemieślniczo-kupiecka miejscowość uzyskała należne jej prawa miejskie. W 2001 roku otwarto muzeum ślusarstwa im. Marcina Mikuły, w którym można poznać dzieje miejscowej przedsiębiorczości. W latach 2008-2010 dzięki środkom z Unii Europejskiej gmina wybudowała nowoczesną salę gimnastyczną na miejscu starego boiska. Dzisiaj Świątniki Górne stanowią część aglomeracji krakowskiej i blisko współpracują z Czernichowem, Mogilanami i Skawiną w ramach Lokalnej Grupy Blisko Krakowa. W tej najmniejszej w Polsce gminie miejsko-wiejskiej, zamieszkanej przez około 9 tysięcy osób zarejestrowanych jest prawie tysiąc podmiotów gospodarczych, z których wiele kontynuuje miejscowe tradycje ślusarskie, które coraz częściej przyjmują charakter rzemiosła artystycznego.

Jak cytować?

Stanisław Witecki, "Świątniki Górne", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło: https://sdm.upjp2.edu.pl/miejscowosci/swiatniki-gorne

Świątniki Górne

Województwo

MAŁOPOLSKIE

Powiat

krakowski

Gmina

Świątniki Górne

Tagi

Autor opracowania

Stanisław Witecki

Zabytki

Parafie

Chrystus Zmartwychwstały

Krucyfiks

Ołtarz boczny

Ołtarz boczny

Ambona

Św. Andrzej Bobola

Św. Józef z Dzieciątkiem

Matka Boska Różańcowa

Krucyfiks

Jezus na śmierć skazany

Peregrynacja obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej

Ołtarz boczny Królowej Jadwigi

ołtarz

Kościół św. Stanisława Biskupa i Męczennika

Św. Paweł

Św. Piotr

Ołtarz główny św. Stanisława

Epitafium księdza Józefa Nowakowskiego

Nagrobek księdza Jana Słomki

Epitafium Józefa Michalca

Św. Antoni Padewski

Pietà

Nagrobek Tekli, Stanisława i Stefana Dziewońskich

Epitafium księdza Franciszka Karpińskiego

Św. Jadwiga królowa Polski

Matka Boska z Dzieciątkiem, św. Stanisław

Epitafium księdza Edmunda Brzostka

Św. Jadwiga królowa Polski

Epitafium księdza Stanisława Koniecznego

Parafia Św. Stanisława Biskupa i Męczennika

Opis topograficzny

Streszczenie dziejów

Dzieje miejscowości

Jak cytować?