Kościół św. Marcina

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
wielicki
Gmina
Biskupice
Miejscowość
Biskupice
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Krakowska
Dekanat
Niegowić
Parafia
Parafia Św. Marcina z Tours
Tagi
architektura neogotycka architektura XVII wieku
Identyfikator
DZIELO/12152
Kategoria
kościół
Ilość
1
Czas powstania
przed 1662 rokiem, XVII/XVIII wiek, 1888 rok, druga połowa XX wieku
Technika i materiał
cegła, kamień, techniki murarskie, tynkowanie, blacha, dachówka ceramiczna
Autor noty katalogowej
Paulina Kluz
Domena Publiczna

Dzieje zabytku

Jan Długosz wspominał o istnieniu kościoła w Biskupicach za czasów biskupa Pełki w latach 1186-1207. Pierwszy budynek kościoła był drewniany. Świątynia była własnością klasztoru Świętego Ducha w Krakowie. W aktach wizytacji z 1596 roku kościół został opisany jako drewniany, jeszcze niekonsekrowany. Na łuku tęczowym miał zawieszony krucyfiks, wewnątrz trzy ołtarze o murowanych mensach, niekonsekrowane oraz drewnianą chrzcielnicę. W dokumentach wizytacyjnych z 1618 roku wskazano, że budynek kościoła jest stary i widziana jest budowa nowej, murowanej świątyni. W aktach z 1629 roku stan kościoła się nie zmienił. W drugiej tercji XVII wieku rozpoczęto budowę nowego, murowanego kościoła, który był już gotowy i konsekrowany ponownie 12 listopada 1662 przez Mikołaja Oborskiego. W świątyni znajdowały się trzy ołtarze i chrzcielnica. Wnętrze kościoła było pokryte polichromią z XVII wieku. Prawdopodobnie na przełomie XVII i XVIII wieku do kościoła dobudowano kaplicę boczną ufundowaną przez Szymona Kalinowskiego. W aktach wizytacji z 1703 roku opisano w kościele pięć ołtarzy – główny z obrazem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny oraz św. Marcina w zwieńczeniu, dwa boczne – św. Małgorzaty i Najświętszej Marii Panny (należący do bractwa szkaplerznego) oraz ołtarz św. Zofii. W kaplicy znajdowało się retabulum Matki Boskiej Częstochowskiej, z obrazem św. Józefa w zwieńczeniu oraz nagrobek fundatorów. W prezbiterium, po prawej stronie stały trzy konfesjonały, po lewej stalle, nad nimi na ścianach chóru widniały obrazy przedstawiające sceny z życia św. Marcina. W nawie znajdował się drewniany chór muzyczny wsparty na dwóch kolumnach z nowymi organami, ambona, a na łuku tęczowym krucyfiks. W aktach wizytacji z 1741 roku zmieniła się liczba ołtarzy, dwa przytęczowe retabula w nawie nosiły wezwania św. Małgorzaty i św. Zofii, trzecie – św. Stanisława Kostki, w kaplicy zaś były już dwie nastawy Matki Boskiej Częstochowskiej i św. Józefa oraz stalle. Na dachu kościoła wybudowano drewnianą wieżyczkę na sygnaturkę. W XVIII wieku zamurowano sedilium w partii południowej ściany prezbiterium. W tym okresie wykonano nową polichromię wnętrza. Następnie w drugiej połowie XIX wieku powstała nowa malatura prezbiterium i na stropie nawy. W inwentarzu kościoła z 1883 roku budynek opisano jako „murowany, gontami pokryty [...]. Na środku dachu kościoła jest sygnaturka z drzewa, na której żelazny krzyż z kulą; na obydwóch końcach dachu kościoła znajdują się żelazne krzyże. Wchód do kościoła tworzy murowany przedsionek /kruchta/ [...]. Przedsionek ten był pierwotnie budowany na wieżę, która jednakże nie była dokończona [...]. Powała z desek, rozmaicie pomalowana. Podłoga częścią kamienna, częścią ceglana. Cały kościół znajduje się w miernym stanie”. W 1888 roku do kościoła od zachodu dobudowano wieżę na cześć Matki Boskiej oraz przedłużono nawę świątyni. W latach 1897-1902 komitet kościelny wystarał się o reparację dachu kościoła, mianowicie o pokrycie go dachówką ceramiczną i naprawę wieżyczki na sygnaturkę. W 1914 roku świątynia została w znacznym zakresie zniszczona, a po wojnie gruntowanie odnowiona.

Opis

Kościół murowany z cegły i kamienia, tynkowany. Detal architektoniczny kamienny i rzeźbiony w tynku. Więźba dachowa drewniana, krokwiowa. Świątynia orientowana, jednonawowa, nawa na rzucie wydłużonego prostokąta, prezbiterium nieco węższe, zakończone wielobocznie, z wieżą na planie kwadratu. Do prezbiterium od północy przylega zakrystia z przedsionkiem i kruchtą na planie zbliżonym do prostokąta, do nawy od południa przybudowana kaplica na rzucie ośmioboku oraz od północy kruchta na planie kwadratu. Całość oszkarpowana. Wnętrze nakryte drewnianymi stropami i sufitami z wyprawą tynkową i polichromią. Pomiędzy nawą a prezbiterium półkolisty otwór tęczowy. Parapet chóru muzycznego w zachodniej części nawy, podparty na dwóch kolumnach. Otwory drzwiowe o wykroju prostokątnym, ostrołukowym i prostokątnym zamkniętym łukiem segmentowym. Drzwi drewniane obite listwami i płycinowe. Okna w formie stojącego prostokąta zamkniętego łukiem półkolistym, w wieży zamknięte łukiem ostrym, w metalowej oprawie, witrażowe. Posadzka z płyt ceramicznych. Elewacje opracowane jednolicie, tynkowane, zakończone gzymsem podokapowym, opięte dwuuskokowymi szkarpami. Elewacja zachodnia wieżowa, jednoosiowa, czterokondygnacyjna, z wydzielonym cokołem. Kondygnacje wydzielone gzymsami kordonowymi, ostatnia na planie ośmioboku. Na osi ostrołukowy portal z profilowanym obramieniem w tynku. Drzwi drewniane dwuskrzydłowe, obite listwami, z ostrołukowym naświetlem. Nad portalem owalna tablica fundacyjna z napisem „WIEŻA TA WYBUDOWANA / NA CZEŚĆ / MATKI BOSKIEJ / R(OKU) P(AŃSKIEGO) 1888”. Na froncie wieży, na osi, dwa ostrołukowe okna, na ścianach bocznych po trzy ostrołukowe okna, w najwyższej partii rząd okulusów. Wieża zakończona ośmioma trójkątnymi szczytami i ostrosłupowym hełmem z metalową koroną. Elewacje boczne przeprute oknami, po dwa w nawie i prezbiterium, alternowanymi szkarpami. W kaplicy i w zakrystii po dwa okna. Elewacja wschodnia pozbawiona okien. Kruchta północna przybudowana do korpusu, od frontu ujęta stylizowanymi półkolumnami dźwigającymi wklęsło-wypukły szczyt. W zewnętrzne ściany kościoła wmurowane współczesne, ceramiczne stacje drogi krzyżowej. Dachy dwuspadowe, kryte dachówką ceramiczną. Wyższy nad nawą, niższy nad prezbiterium. W połowie długości dachu, nad nawą, wieżyczka na sygnaturkę z latarnią, zwieńczona ostrosłupowym hełmem. Nad zakrystią ceramiczny dach pulpitowy, nad kruchtą dwuspadowy, nad kaplicą ostrosłupowy, kryty blachą.

Zarys problematyki artystycznej

Murowany kościół św. Marcina w Biskupicach reprezentuje architekturę typową dla nowożytnych prowincjonalnych kościołów parafialnych. Charakteryzuje go prosty, jednonawowy układ przestrzenny, z wieloboczne zamkniętym prezbiterium, w omawianym przypadku z wyodrębnioną, dobudowaną później kaplicą na planie ośmioboku. Dominującym akcentem bryły kościoła jest neogotycka wieża, wyraźnie odstającą od reszty budowli pod względem stylowym.


Streszczenie

Pierwszy budynek kościoła był drewniany. W drugiej tercji XVII wieku rozpoczęto budowę nowego, murowanego kościoła, który był konsekrowany ponownie 12 listopada 1662 przez Mikołaja Oborskiego. Prawdopodobnie na przełomie XVII i XVIII wieku do kościoła dobudowano kaplicę boczną ufundowaną przez Szymona Kalinowskiego. W 1888 roku od zachodu wzniesiono wieżę na cześć Matki Boskiej oraz przedłużono nawę świątyni. W 1914 roku świątynia została w znacznym zakresie zniszczona, a po wojnie gruntowanie odnowiona. Murowany kościół św. Marcina w Biskupicach reprezentuje architekturę typową dla nowożytnych prowincjonalnych kościołów parafialnych. Dominującym akcentem bryły kościoła jest neogotycka wieża, wyraźnie odstająca od reszty budowli pod względem stylowym.

Bibliografia

"Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1: Województwo krakowskie", Warszawa 1953
"Zabytki sztuki w Polsce. Małopolska", Warszawa 2016
"Elenchus Venerabilis Cleri tam Saecularis quam Regularis Dioeceseos Cracoviensis pro Anno Domini 1897", 1897
Rzebik Tadeusz, "Gdów i okolica. Monografia historyczna, t. 1", Gdów 1985

ŹRÓDŁA ARCHIWALNE

Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Acta visitationis exterioris decanatuum Tarnoviensis, Dobcicensis, Woynicensis, Opatowiensis, Lypnicensis et Wielicensis ad Archidiaconatum Cracoviensis pertinentium per venerabilem Christophorum Cazimirski Praepositum Tarnoviensis mandato Illustrissimi Principis et Domini Domini Georgini Divina Miseratione S. R. Ecclessia Tituli S. Sixti Card. Praesbyteri Rzadziwł nuncupati Episcopatus Cracoviensis et Ducatus Severiensis administratoris perpetui in Olica et Neswiesz Ducis et ex commissione admodum Rndi. Dni. D. Stanislai Crasinski Archidiaconi in spiritualibus vicarii et generalis officialis Cracoviensis etc. etc.

Autor: Krzysztof Kazimirski

Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Acta visitationis exterioris decanatus Skavinensis, Novi Montis, Oswencimensis, Zatoriensis, ad archidiaconatum Cracoviensem, prothonotarium apostolicum in a. D. 1617 authoritate ordinaria factae sub felicibus auspiciis R. D. Martini Szyszkowski, episcopi Cracobiensis, ducis Severiensis. Visitatio ecclesiae Collegiate Skarbimiriensis die 9 mesis Decembris anni 1617 ex speciali commissione Episcopi ordinarii facta kk. 106 - 110. Visitatio decanatus Wielicensis a. D. 1618 per R. D. Joannem Foxium, archidiaconum Cracoviensem
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Acta visitationis exterioris decanatuum: Wielicensis, Proszoviensis, Lipnicensis et Skalensis per R. D. Joannem Foxium, archidiaconum Cracoviensem ex commissione R. D. Andreae Lipski, episcopi Cracoviensis in a. D. 1628 - 1629 factae.
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji biskupich
Visitatio quindecim decanatuum, nempe: Skavinensis, Zathoriensis, Novi Montis, Skalensis, Wrocimoviensis, Adreoviensis, Kijensis, Paczanoviensis, Oswiecimensis, Żywiecensis, Witoviensis, Skoliensis, Opatovecensis, Wielicensis et Plesnensis a Peril. et R.D. Nicolao Oborski, episcopo Laodicensis, suffraganeo, archidiacono, vicario in spiritualibus generali Cracoviensi in annis 1663 - 1665 expedita
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji biskupich
Acta visitationum decanatuum: Wielicensis ex anno 1703, Novi Montis ex anno 1704 et Scavinensis ex anno 1704 sub generali administratione R.D. Casimiri a Łubna Łubiński, episcoi Heracleensis, suffraganei, canonici sede vacante episcopatus Cracoviensis et ducatus Severiensis, a R.D. Remigio Suszycki IUD, archidiacono Cracoviensi, custode Kielcensi, scholastico Lanciciensi, SRM secretario a.D. 1703 et 1704 expedita

Autor: Remigiusz Suszycki

Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Wizytacja kanoniczna przeprowadzona w dn. 28 kwietnia 1728 r. przez bpa Michała Kunickiego...
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji biskupich
Visitatio archidiaconatus Cracoviensis (Decanatus: Skalensis - 1727; Vitoviensis - 1727; Prossoviensis - 1728; Novi Montis - 1728; Scawinensis - 1729; Xsiążnensis - 1731; Woynicensis - 1731; Zatoriensis - 1729; Lipnicensis - 1730; Dobczycensis - 1730; Andreoviensis - 1731; Żyvecensis - 1732; Oswiemensis - 1732; Wielicensis - 1741; postea sequntur inventaria ecclesiarum decanatus Dobczycensis, Woynicensis, Andreoviensis) per R.D. Michaelem de Magna Kunice Kunicki, episcopum Arsiacensem, suffraganeum et archidiaconum Cracoviensem annis 1727 - 1741 peracta

Autor: Michał Kunicki

Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji biskupich
Acta visitationis ecclesiarum in decanatu Wielicensi ex commissione Cel. Principis R.D. Andrea Stanislai Kostka comitis in Załuskie Załuski, episcopi Cracoviensis, ducis Severiae, per Franciscum Skarbek Borowski, canonicum cathedralem Cracoviensem, expeditae mense Septembri a.D. 1748

Autor: Franciszek Skarbek Borowski

Jak cytować?

Paulina Kluz, "Kościół św. Marcina", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/kosciol-sw-marcina-1

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności