Sakralne Dziedzictwo Małopolski

Dzieje zabytku

Pierwsza świątynia w Łapszach Niżnych i jest to zapewne istniejąca do dziś część budowli pochodzi z 1340 roku (parafię erygowano w tym roku). A według niezachowanej wizytacji z 1700 roku z około 1300 roku. Fundatorem świątyni był Kokosz Berzewiczy, węgierski szlachcic pochodzenia niemieckiego, właściciel klucza dunajeckiego. O węgierskich korzeniach fundacji kościoła świadczy również jej wezwanie – św. Kwiryna, biskupa z terenów dzisiejszej Chorwacji za czasów Dioklecjana, który zginął utopiony w rzece na terenie dzisiejszych Węgier. Od 1313 roku do 1786 roku kościół był w posiadaniu, a następnie w administracji miechowitów z Lendak na Spiszu. Godło zakonu Bożogrobowców umieszczone jest na hełmie wieży z 1771 roku. Nieremontowana świątynia, w końcu XVII wieku była bliska ruiny, dodatkowo kościół został częściowo zniszczony podczas walk węgierskich kuruców i labanców na początku XVIIII wieku. Dzięki staraniom kolejnych plebanów: ojca Stanisława Zagórskiego oraz Łukasza Kuźnickiego została odnowiona. Konsekrację odnowionej świątyni przeprowadził biskup Grzegorz Nadolny w 1715 roku. Wówczas wykonano nową polichromię stropu nawy, którą m.in. opatrzono inskrypcją: „RESTAURATUM A(NN)O (DOMINI) 1714 / Die 14 Aug[ust]”. W trakcie tego remontu powstały również trzy nowe ołtarze, zachowujące stare wezwania z poprzednich nastaw. W 1755 roku pleban Tomasz Kowalski wymienił również gonty na świątyni, a trzy lata później wybudował nową plebanię. Na zewnątrz świątyni przy apsydzie prezbiterium dwie skarpy złączone daszkiem tworzą wnękę, w której umieszczony jest stół ołtarzowy i grupa Ukrzyżowania tzw. kalwaryjka, fundowana przez księdza Franciszka Kompanika, proboszcza łapszańskiego dla upamiętnienia swojej zmarłej matki w latach 1894-1913. Na zewnątrz świątyni znajdują się nagrobki oraz płyty epitafijne i pamiątkowe.

Ostatni główny remont świątyni został przeprowadzony w latach 2007-2010. Prace miały na celu zachowanie integralnego barokowego wystroju świątyni oraz przystosowanie go do współczesnych rozwiązań technologicznych. Zamontowano ogrzewanie podłogowe i wentylację oraz wykonano nową posadzkę. Ponadto wymieniono ławki, schody na chór i instalację elektryczną. Konserwacji poddano również polichromie sklepienia i ścian oraz odnowiono malowidła na balustradzie chóru muzycznego.

W kościele przechowywana była dwustronna chorągiew wotywna sołtysa Franciszka Łapszańskiego, zabitego w 1626 roku przez powstańców węgierskich. Obecnie znajduje się w bibliotece zamku w Niedzicy. Po jednej stronie ukazana jest scena Ukrzyżowania, na której znajduje się również przedstawienie zmarłego i jego żony Małgorzaty Pasiutówny wraz z dwiema córkami, a po drugiej stronie widnieje Matka Boska z Dzieciątkiem. Kolejna chorągiew wotywna z kościoła w Łapszach Niżnych poświęcona była Wojciechowi Łapszańskiemu. Powstała w 1675 roku i była równie intersujaco zdobiona. Niestety zaginęła w czasie drugiej wojny światowej. Z kolei w Muzeum Archidiecezjalnym w Krakowie eksponowana jest rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem z ostatniej ćwierci XIV wieku wykonana w stylu gotyckim. Na belce arkady tęczowej umieszczona jest barokowa Grupa Ukrzyżowania. W świątyni znajduje się również szereg barokowych dzieł: obrazów oraz rzeźb, a także chrzcielnica z 1650 roku.

Opis

Kościół św. Kwiryna w Łapszach Niżnych usytuowany jest w centrum wsi w pobliżu rzeki Łapszanki. Teren przykościelny jest otoczony wysokim kamiennym, murem nakrytym cementowym daszkiem, jednospadowym, nachylonym na zewnątrz. W części wschodniej muru zlokalizowana jest brama, dostępna schodami, flankowana dwoma filarami, zwieńczonymi czterospadowym płaskim daszkiem i kulami. Analogiczne wejścia od strony zachodniej, północnej i południowej. W obrębie placu przykościelnego znajdują się resztki cmentarza w postaci nagrobków.

Kościół jest orientowany, murowany, otynkowany, jednonawowy z czworoboczną wieżą w fasadzie z prezbiterium zamkniętym trójbocznie. Prezbiterium nakryte sklepieniem krzyżowo-żebrowym, oddzielone od nawy ścianą arkady tęczowej o ostrołukowym zakończeniu. Nawa jest szersza, nakryta stropem. Do prezbiterium przylega od północny niewielka zakrystia na planie prostokąta, a także przylegająca do niej i do ściany nawy druga nowsza zakrystia. Z kolei przy południowej ścianie nawy znajduje się kruchta, zwana babińcem z wejściem do świątyni. Portal prowadzący z kruchty do kościoła ostrołukowy, kamienny, skromnie profilowany – dwa wałki i dwa żłobki. Portal zamknięty drzwiami ze starymi ćwiekowymi okuciami, malowany z wypisaną datą 1652. Na drzwiach napis: „Laudetur Santissimum Sacramentum 1652”. Z kolei na północnej ścianie prezbiterium portal malowany, iluzjonistyczny z wejściem do zakrystii. U góry napis: „PIETAS ET LITTERAE”. Na zachodniej ścianie nawy chór muzyczny wsparty na dwóch filarach z dostępem kręconymi, drewnianymi schodami od północy.

Wnętrze oświetlają umieszczone w południowych ścianach nawy prostokątne, zamknięte półkoliście cztery okna oraz jedno od strony południowej w prezbiterium; w cztery podobne, małe okna umieszczone po jednym z każdej strony w najwyższej kondygnacji. Do kościoła prowadzi główne wejście od strony zachodniej oraz jedno przez kruchtę od południa i jedno od strony północnej przez zakrystię.

W zewnętrznej elewacji kościoła widoczny jest niewysoki, kamienny cokół, powyżej kościół otynkowany. Prezbiterium, niższe od nawy. Nawa nakryta dachem dwuspadowym z wieżą na sygnaturkę na wschodnim zakończeniu nawy. Do zachodniej fasady kościoła dostawiona jest wysoka założona na planie kwadratu wieża-dzwonnica. W dolnej kondygnacji na osi kościoła prostokątne wejście do kruchty, nakryte daszkiem. Hełm wieży baniasty z latarnią. Na zewnątrz przy apsydzie prezbiterium dwie skarpy złączone daszkiem tworzą wnękę, w której umieszczony jest stół ołtarzowy i grupa Ukrzyżowania tzw. kalwaryjka. Na południowej ścianie nawy znajdował się zegar słoneczny, obecnie pozostała tylko wskazówka po zamalowaniu podczas remontu ścian zewnętrznych.

Zarys problematyki artystycznej

Kościół św. Kwiryna w Łapszach Niżnych został wzniesiony na początku XIV wieku w typowym układzie wnętrza z podziałem na dwa czworoboczne człony odpowiadające potrzebom liturgii: prezbiterium stanowiącym część kapłańską oraz nawą, przeznaczoną dla wiernych. Kościół ma wiele cech wspólnych z świątyniami we Frydmanie, Niedzicy i Kacwinie. Budowle te wykazują cechy wczesnogotyckie. Kościół w Łapszach Niżnych jest zdecydowanie skromniejszy, posiadający krótkie prezbiterium nakryte sklepieniem krzyżowo-żebrowym i prostą nawę. Według Tadeusza Chrzanowskiego powiązania tej grupy świątyń średniowiecznych ze strzechami działającymi na Spiszu nie ulega wątpliwości. Również rozmieszczenie otworów drzwiowych w wejściach od zachodu i od południa oraz okiennych w południowych ścianach korpusu i prezbiterium wiąże się z typowym programem gotyckiego kościoła i znajduje liczne analogie. W gotyku unikano umieszczania okien po stronie północnej, bowiem uważano ją za strefę zła, natomiast otwory drzwiowe ze względów bezpieczeństwa ograniczano tylko do koniecznych.

Streszczenie

Kościół św. Kwiryna w Łapszach Niżnych został wzniesiony na początku XIV wieku w typowym układzie wnętrza z podziałem na dwa czworoboczne człony odpowiadające potrzebom liturgii: prezbiterium stanowiącym część kapłańską oraz nawą, przeznaczoną dla wiernych. Fundatorem świątyni był Kokosz Berzewiczy, węgierski szlachcic pochodzenia niemieckiego, właściciel klucza dunajeckiego. O węgierskich korzeniach fundacji kościoła świadczy również jej wezwanie – św. Kwiryna, biskupa z terenów dzisiejszej Chorwacji za czasów Dioklecjana, który zginął utopiony w rzece na terenie dzisiejszych Węgier. Od 1313 roku do 1786 roku kościół był w posiadaniu i administracji miechowitów z Lendak na Spiszu. Nieremontowana świątynia przy końcu XVII wieku była bliska ruiny, dodatkowo kościół został częściowo zniszczony podczas walk węgierskich kuruców i labanców na początku XVIIII wieku. Dzięki staraniom kolejnych plebanów: ojca Stanisława Zagórskiego oraz Łukasza Kuźnickiego została odnowiona. Konsekrację odnowionej świątyni przeprowadził biskup Grzegorz Nadolny w 1715 roku. Wówczas wykonano nową polichromię stropu nawy, którą m.in. opatrzono inskrypcją: „RESTAURATUM A(NN)O (DOMINI) 1714 / Die 14 Aug[ust]”. W trakcie tego remontu powstały również trzy nowe ołtarze, zachowujące stare wezwania z poprzednich nastaw.

W kościele przechowywana była dwustronna chorągiew wotywna sołtysa Franciszka Łapszańskiego, zabitego w 1626 roku przez powstańców węgierskich. Obecnie znajduje się w bibliotece zamku w Niedzicy. Po jednej stronie ukazana jest scena Ukrzyżowania, na której znajduje się również przedstawienie zmarłego i jego żony Małgorzaty Pasiutówny wraz z dwiema córkami, a po drugiej stronie widnieje Matka Boska z Dzieciątkiem. Kolejna chorągiew wotywna z kościoła w Łapszach Niżnych poświęcona była Wojciechowi Łapszańskiemu. Powstała w 1675 roku i była równie intersujaco zdobiona. Niestety zaginęła w czasie drugiej wojny światowej. Z kolei w Muzeum Archidiecezjalnym w Krakowie eksponowana jest rzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem z ostatniej ćwierci XIV wieku wykonana w stylu gotyckim. Na belce arkady tęczowej umieszczona jest barokowa Grupa Ukrzyżowania. W świątyni znajduje się również szereg barokowych dzieł: obrazów oraz rzeźb, a także chrzcielnica z 1650 roku.