Feretron św. Michał Archanioł oraz św. Józef Kalasancjusz

Dzieje zabytku

Feretron został wykonany w trzeciej ćwierci XVIII wieku w stylu rokokowym. Jednakże wstawiony na odwrociu obraz św. Józefa Kalasantego pochodzi ze znacznie późniejszego okresu – drugiej połowy XX wieku.

Opis

Feretron dwustronny ustawiony na prostopadłościennej podstawie zaopatrzonej w otwory na drążki do noszenia. Podstawa zwężająca się ku górze w formę niskiego cokołu, po bokach dekorowanego szeroką, karbowaną wstęgą. Na cokole osadzona jest owalna rama, dekorowana rocaille’owym fartuchem, w której umieszczony jest wizerunek św. Michała Archanioła, a na odwrociu św. Józefa Kalasantego. Zwieńczenie w formie esowato wygiętej i delikatnie karbowanej wstęgi, zakończonej po bokach dwoma spływami kwiatowymi. Od zewnątrz wstęga ozdobiona jest rocaille’m, a od wewnątrz połączona ze strukturą feretronu srebrzoną kratką. Na awersie obraz św. Michała Archanioła, ukazanego w dynamicznej pozie, strącającego szatana do piekła. Archanioł przedstawiony w postawie stojącej w półpostaci z podniesioną prawą ręką do góry, w której trzyma płomienisty miecz skierowany ostrzem ku górze, a w lewej owalną tarczę ozdobioną znakiem krzyża. Twarz trójkątna, z długim i prostym nosem, wzrokiem skierowanym w dół. Włosy średniej długości, jasne, rozwiane po bokach. Archanioł ubrany jest w zbroję legionisty rzymskiego: ma niebieską tunikę obszytą złotą lamówką na brzegu, hełm i czerwony płaszcz na prawym ramieniu; natomiast na plecach ma złote skrzydła. Na dole kompozycji ukazany jest szatan w pozycji leżącej z głową z prawej strony obrazu, lewą rękę wznoszący ku górze. Twarz podłużna z rogami na czole, karnacja ciemna. Ubrany jest w białą szatę, odsłaniającą nagi tors. Tło obrazu jest jednolite, ciemne, rozjaśnione w górnej części. Wokół głowy św. Michała znajduje się okrągły i złoty nimb. Po drugiej stronie feretronu umieszczony jest obraz św. Józefa Kalasantego. Święty ukazany jest delikatnie z prawej strony kompozycji, zwrócony w prawo w stronę gromadki dzieci. Święty na lewym ramieniu trzyma kilkuletnie dziecko, a prawą głaszcze po głowie nadbiegającego ku niemu chłopca w niebieskiej koszuli i żółtych spodniach. Święty Józef ubrany jest w czarny habit zakonu pijarów. Ma podłużne rysy twarzy z widoczną łysiną i siwymi włosami. Obraz malowany jest w zielono-żółtej tonacji. Tło jasnozielone, rozświetlone w górnej części. Podstawa feretronu malowana farbą olejną w kolorze jasnobrązowym, rama bordowa, detale i ornamentyka złocone i srebrzone.

Zarys problematyki artystycznej

Feretron to obraz lub rzeźba umieszczone w ozdobnej ramie, z podstawą zaopatrzoną w otwory na drążki do noszenia podczas procesji. Zygmunt Gloger w „Encyklopedii staropolskiej” pochodzenie słowa „feretron” czy „feretrum” wywodził ze starożytnego Rzymu, gdzie określało posągi niesione w pochodach triumfalnych. Jedna z pierwszych procesji chrześcijańskich z niesieniem wizerunku odbyła się w 590 roku, kiedy w Rzymie zapanowała epidemia tyfusu. Papież Grzegorz I Wielki zarządził w siedmiu rzymskich kościołach odprawienie nabożeństw suplikacyjnych, tzn. błagalnych. Nabożeństwa te były połączone z procesjami, w czasie których niesiono obraz Matki Boskiej Ocalenie Ludu Rzymskiego (Salus Populi Romani). Struktura omawianego feretronu została wykonana w trzeciej ćwierci XVIII wieku w stylu rokokowym. Elementy zdobnicze feretronu są charakterystyczne dla sztuki tej epoki.

Niestety nie są znani twórcy umieszczonych w feretronie obrazów. Pierwszy przedstawia św. Michała Archanioła, księcia i wodza chóru anielskiego, który strącił szatana do piekła, dlatego w omawianym dziele został ukazany, jako żołnierz depczący diabła. Jego atrybutami są zazwyczaj strój legionisty rzymskiego, płomienisty miecz oraz tarcza. Z kolei na odwrociu feretronu ukazany jest współczesny obraz św. Józefa Kalasantego (Kalasancjusza). Święty urodził się 11 września 1556 lub 1557 w Peralta de la Sal w Aragonii. Święcenia kapłańskie przyjął w 1583 roku. Podczas pobytu w Rzymie nastąpiła jego przemiana duchowa, kiedy na Zatybrzu zobaczył biedne, opuszczone dzieci. W 1597 roku w zakrystii kościoła św. Doroty otworzył pierwszą w Europie szkołę publiczną, do której uczęszczali uczniowie pochodzący z różnych warstw społecznych. Święty w swojej pracy wprowadził nowy system nauczania. Zakazał stosowania kar fizycznych, zachęcając nauczycieli do okazywania dzieciom serca i cierpliwości zamiast przymusu. W 1617 roku postanowił założyć Zgromadzenie Pawłowe dla Ubogich Matki Bożej od Szkół Pobożnych, które w 1621 roku papież Grzegorz XV podniósł do stopnia zakonu o ślubach uroczystych (zgromadzenie popularnie nazywane zakonem pijarów). Święty Józef Kalasanty zmarł 25 sierpnia 1648. Został kanonizowany przez Klemensa XIII w 1767 roku. W ikonografii przedstawiany jest w habicie pijarów oraz z różnymi atrybutami. Na obrazie w Łapszach Niżnych został ukazany pośród gromadki dzieci w nawiązaniu do jego wielkiej działalności edukacyjno-wychowawczej. Zakon Pijarów został sprowadzony do Polski w 1642 roku właśnie na ziemię spiską do Podolińca, która stała się odtąd kolebką zakonu w Polsce. Łapsze Wyżne bezpośrednio zostały związane z zakoniem pijarów w 1957 roku, odkąd arcybiskup Eugeniusz Baziak wydał dekret mianujący pijara, o. Józefa Cygala, proboszczem w Łapszach Wyżnych. Niewykluczone, że to z jego inicjatywy lub jego następców wkrótce wykonano omawiany obraz.

Streszczenie

Feretron z obrazami św. Michała Archanioła oraz św. Józefa Kalasantego został wykonany w trzeciej ćwierci XVIII wieku w stylu rokokowym. Jednakże wstawiony na odwrociu obraz św. Józefa Kalasantego pochodzi ze znacznie późniejszego okresu – XX wieku.

Bibliografia