Gaj
Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
krakowski
Gmina
Mogilany
Autor opracowania
Artur Karpacz
Zabytki
Parafie
Matka Boska z Dzieciątkiem (Matka Boska Gajowska)
Chrzcielnica
Matka Boska z Dzieciątkiem
Matka Boska Różańcowa ze świętymi i członkami bractwa
Kościół Najświętszej Marii Panny
Matka Boska Różańcowa
Krucyfiks
Zwiastowanie
Ambona
Św. Paweł
Św. Piotr
Ołtarz główny
Anioł
Ołtarz boczny
Matka Boska z Dzieciątkiem
Zdjęcie z krzyża
Stacje drogi krzyżowej
Epitafium księdza Tomasza Leśniaka
Św. Józef z Dzieciątkiem
Matka Boska Różańcowa ze św. Dominikiem i św. Katarzyną Sieneńską
Epitafium Szymona i Adama Skorupka Padlewskich
Prospekt organowy
Ołtarz boczny
Ołtarz boczny
Najświętsze Serce Jezusa
![Zdjęcie nr 1: Obraz w formie stojącego owalu. W prawej części ukazana klęcząca Maria, zwrócona w trzech czwartych w prawo, z głową skierowana w górę i dłońmi skrzyżowanymi na piersi. Twarz ma młodzieńczą, o delikatnych rysach, okoloną jasnobrązowymi włosami upiętymi z tyłu głowy. Ubrana jest w czerwoną suknię oraz niebieski płaszcz zarzucony na ramiona. Przed nią, w lewej części obrazu nadlatujący archanioł ukazany z profilu. W prawej ręce trzyma gałązkę lilii, lewą unosi, z wskazującym gestem dłoni. Twarz ma młodzieńczą, okoloną jasnymi włosami. W partii bioder przewiązany jest rozwianą, pomarańczową szatą. Skrzydła ma białe, na wpół rozłożone. Scena ukazana jest we wnętrzu z widocznym po prawej stronie łóżkiem z baldachimem i stojącą obok kolumną, przesłoniętymi w górnej części gęstymi obłokami z puttami. W lewej części obrazu, w oddali widoczny górzysty pejzaż. W dolnej zaś sygnatura „A(leksandra) Adamska-Kuś / [...]”.](https://sdm.upjp2.edu.pl/synchronized/Work/5761634094eef3d32613bc93/WorkImage/5b4855ba929d679ae6aa62a6/5b4855ba929d679ae6aa62a6_home.jpg?rand=1737427754)
Zwiastowanie
Matka Boska Anielska
Opis topograficzny
Wieś leży na malowniczo uformowanych wzgórzach i dolinach Pogórza Wielickiego, pomiędzy miejscowościami Libertów i Mogilany. Na jej terenie płynie kilka niedużych rzek i potoków, w tym m.in. Łaźnik, Mokrzyc czy Krzywica. Najwyższe wzniesienie na Brzyczynie sięga 338 m n.p.m. (pozostałe liczą kolejno 318, 312 i 304 m n.p.m.). Podstawę geologiczną Gaju stanowi flisz karpacki ze skałami morenowymi, piaskowcami oraz wapieniami, ukształtowany w plejstocenie w wyniku działania lądolodu skandynawskiego. Szata roślinna wsi jest raczej uboga i występuję głównie wzdłuż zboczy płynących wód (przeważają lasy liściaste – olszyny, brzeziny i leszczyny).
Streszczenie dziejów
Od XIII stulecia Gaj pozostawał własnością rycerską rodu Gryfitów. Według informacji zawartych w „Księdze uposażeń diecezji krakowskiej” Jana Długosza (1470-1480) osada liczyła 10 łanów kmiecych, karczmę, zagrodę oraz folwark. Pod koniec XVI stulecia struktura własnościowa miejscowości uległa komplikacji, gdyż w najstarszym rejestrze poborowym na utrzymanie wojska Rzeczypospolitej (1581) odnotowano trzech właścicieli. Kolejny rejestr z 1680 roku określał wieś jako dobro szlachecko-kościelne, dzierżone przez Krzysztofa Ossolińskiego i lokalnych plebanów. W inwentarzach z przełomu XVII i XVIII wieku pojawiają się wzmianki m.in. o dworze i folwarku oraz funkcjonującym browarze, dzierżawionym przez żydów. W czasie konfederacji barskiej marszałkiem zrywu ogłoszono starostę libertowskiego, Michała Walewskiego herbu Kolumna. Na początku XIX stulecia majątek w Gaju był w posiadaniu Andrzeja Bema i Agnieszki z Gołuchowskich, rodziców przyszłego generała Józefa. Wraz z uzyskaniem autonomii galicyjskiej w 1867 roku rozpoczęto wprowadzanie elementów lokalnego samorządu gminnego z wójtem i radą na czele. Przed pierwszą wojną światową we wsi założono kółko rolnicze i Kasę Stefczyka. Po chwilowym niebezpieczeństwie jesienią 1914 roku front działań zbrojnych przesunął się na wschód od Krakowa. W okresie międzywojennym dużym poparciem cieszyły się partie ludowe – PSL „Piast” i PSL-Lewica oraz komitet Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) i Stronnictwo Narodowe. Wraz z wybuchem drugiej wojny światowej 1 września 1939 droga prowadząca do Krakowa przez Gaj zapełniła się uciekinierami z Orawy i Żywiecczyzny. 6 września Niemcy zajęli wieś, rozpoczynając trwającą pięć i pół roku okupację. Na terenie wsi funkcjonowały oddziały konspiracyjne Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich. W prywatnych domach zorganizowano składy broni i amunicji oraz punkty łączności i kolportażu prasy podziemnej. Od 19 stycznia 1945 trwały intensywne walki w rejonie wsi, która czterokrotnie przechodziła z rąk do rąk. Po zakończeniu wojny zorganizowana naprędce lokalna administracja przystąpiła do udzielenia pomocy poszkodowanym. Koło Polskiego Stronnictwa Ludowego zaangażowało się głównie w sprawy szkolne (zakup podręczników i niezbędne remonty). Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Krakowie w latach 1957-1965 rozpoczęło w gminie wielką inwestycję, jaką była elektryfikacja wsi. Zauważalną inicjatywą mieszkańców okazał się Społeczny Komitet Gazyfikacji (1971-1977). W 1988 roku odbyły się uroczyste obchody tysiąclecia Gaja.
Dzieje miejscowości
W połowie XIII wieku rozległe tereny na południe od stolicy dzielnicy senioralnej należały do zasłużonego rodu Gryfitów. Jeden z jego znakomitych przedstawicieli, wojewoda krakowski Teodor, około 1232 roku otrzymał od księcia Henryka Brodatego sąsiednią wieś Mogilany, przekazując ją następnie w charakterze uposażenia sprowadzonym do Ludźmierza cystersom (którzy w latach 1239-1243 przenieśli się do Szczyrzyca). W okresie 1278-1280 Gaj był własnością rycerską, pozostając we władaniu kasztelana brzeskiego Marcina. Miejscowość odnotowano w najstarszych spisach świętopietrza z terenu Polski, przeprowadzonych w latach 1325-1327. W końcu XIV stulecia wieś dzierżył Jakusz Rzeszotko, którego córki w 1397 roku sprzedały swoje „udziały” w Gaju Jaszkowi z Polanowic herbu Wąż (ten zapisał swej żonie Jachnie po 40 grzywien wiana i posagu na połowie wartości osady). Według informacji zawartych w „Księdze uposażeń diecezji krakowskiej” Jana Długosza (1470-1480) część miejscowości należała do Mikołaja Kośmierzowskiego z rodu Gryfitów, licząc 10 łanów kmiecych, karczmę, zagrodę oraz folwark. W następnych latach Gaj przechodził w ręce kilku osób, m.in. Sułka z Libertowa, Stanisława Dąbskiego ze Zwoli (obecnie Wolica koło Wieliczki), Zbigniewa z Kosocic czy Jana Połomskiego, który poprzez wykupy i zastawy zgromadził większość areału we wsi. W 1527 roku doszło jednak do podziału dóbr między braci powyższego Jana a Adama Sułowskiego (otrzymał trzech kmieci z ich rolami, partię lasu do granicy z Libertowem i dwie sadzawki). Natomiast Mikołaj, Jan, Stanisław oraz Walenty dostali dwór z folwarkiem, ziemie i zagrody chłopskie, a także młyn ze stawem.
Od XV wieku Gaj przynależał administracyjnie do powiatu sądowego z siedzibą w Szczyrzycu, pozostającego jednym z największych w województwie krakowskim (obejmował on aż 76 parafii wiejskich i miejskich, w tym m.in. Lanckoronę, Skawinę, Wieliczkę i Myślenice). W 1490 roku od wsi odprowadzono podatek z zaledwie dwóch i pół łanów, co wskazywałoby na nieduży rozmiar osady. Pod koniec XVI stulecia jej struktura własnościowa ponownie się skomplikowała, bowiem w najstarszym rejestrze poborowym na utrzymanie wojska Rzeczypospolitej (1581) odnotowano trzech właścicieli. Niejaki Wiąckowski posiadał jedynie pół łana kmiecego, pięciu zagrodników z polami i trzech komorników bez bydła. Z kolei wzmiankowane wcześniej dwa i pół łana, czterech zagrodników z rolą i dwóch komorników bez bydła należało do nieokreślonej Sikorskiej. Najwięcej ziemi na terenie miejscowości skumulował August Siemianowski, który dysponował pięcioma łanami chłopskimi, czterema zagrodnikami z rolą oraz trzema komornikami bez bydła. Podsumowując, areał wsi wynosił osiem łanów, uprawianych łącznie przez 13 rodzin zagrodniczych z własnymi polami i ośmiu komorników nieutrzymujących żadnych zwierząt gospodarskich. Kolejny rejestr poborowy województwa krakowskiego z 1629 roku zawiera informację o podatku w wysokości 18 florenów, oddanym z części Gaja przez Stanisława Cikowskiego. Opłatę od trzech i pół łana oraz pięciu zagród z rolą w jego imieniu uiścił zapewne dzierżawca folwarku Marcin Pirzow. Inną partię wsi zarządzaną przez Jana Szkopa posiadał Mikołaj Siemianowski. Należność od dwóch łanów i aż ośmiu zagród wyniosła 14 florenów. Cennych i zarazem nowych informacji na temat struktury własnościowej miejscowości dostarcza następny spis poborowy z 1680 roku, w którym wieś określono jako szlachecko-kościelną, pod patronatem Krzysztofa Ossolińskiego (zapłacono tylko 6 florenów z połowy łana kmiecego). Druga część Gaja (poza dolą plebańską) była w rękach Szymona Raciborowskiego (odprowadził bagatela 29 florenów jedynie od dwóch ról i ośmiu zagród, co wskazywałoby na duży dochód i liczbę chłopów pańszczyźnianych). Od końca XVII wieku zaczęto spisywać inwentarze dóbr szlacheckich, których kopie niekiedy wciągano do ksiąg grodzkich (w tym przypadku krakowskich). Dwa najstarsze dotyczące klucza majątkowego w Libertowie, Gaju i Brzyczynie Dolnej pochodzą z lat 1698 i 1713. Dobra pozostawały dożywotnim dziedzictwem Zofii Waksmanowej, przechodząc później na ręce niejakich Jordana i Zielińskiej. W inwentarzu czytamy, że „Dwór – z włoska wystawiony z wierzchu gliną polepiony, w którym dwanaście okien w ołów oprawnych z okiennicami. […] W środku izba wielka, 2 komnaty, 2 izby mniejsze, kuchnia, spiżarnia. Kurnik – poniżej dworu przy skręcie gontami podbity. Stodoła – o jednym boisku, słomą poszyta. Wozownia – z chrustu słomą nakryta. Studnia – odarta, stara. Folwark – nowy, posiadający izbę, oborę, owczarnię […] Browar – pod dworem, gontami podbity, posiadający izbę, 2 okna w drewno oprawne, komorę, stajenkę, palarkę [...] 2 kotły do piwa i smażenia chmielu, 4 kadzie […] Browar trzyma żyd w arendzie za złotych sześćset, który dał pierwszą ratę JM Panu Jordanowi. Więc przyszłe trzy raty za ten rok złotych czterysta pięćdziesiąt oddać powinien JMCi Pannie Zielińskiej”.
W powyższym spisie po raz pierwszy pojawiają się szczegółowe informacje na temat browaru w Gaju, wydzierżawionego nieokreślonemu żydowi. Stan zabudowań dworskich i gospodarczych zdaje się wskazywać, iż wieś nie odniosła znacznych strat podczas trzeciej wojny północnej (1700-1721), aczkolwiek musiała doświadczyć uciążliwych przemarszów wojsk szwedzkich oraz grabieży. Kolejne działania zbrojne odbiły się na miejscowości w czasie konfederacji barskiej (1768-1772), która skupiła część polskiej magnaterii, szlachty i Kościoła w walce przeciwko dominacji Cesarstwa Rosyjskiego na obszarze Rzeczypospolitej. Na ośrodki oporu wybrano m.in. Kraków, Tyniec czy Skawinę, a 27 sierpnia 1771 lokalnym marszałkiem ruchu ogłoszono starostę libertowskiego Michała Walewskiego herbu Kolumna. Niestety wskutek braku wsparcia broniących się na Wawelu konfederacja upadła następnego lata. W czerwcu 1772 roku Austriacy doszli aż po linię Wisły, tworząc na zajętych terenach Królestwo Galicji i Lodomerii. Nowy byt polityczno-administracyjny liczył około 83 tysiące km² i ponad 2 miliony 600 tysięcy mieszkańców. Dawne województwo krakowskie podzielono na cztery cyrkuły: myślenicki (zw. później wadowickim), bocheński, sądecki i jasielski. Wieś wcielono do pierwszego z powyższych, obejmującego aż 349 osad, w tym 10 miast.
W końcu XVIII wieku gospodarka Galicji nadal opierała się na dominującej, folwarczno-pańszczyźnianej produkcji rolnej bazującej na uprawie czterech głównych zbóż – pszenicy, żyta, jęczmienia oraz owsa. Należy nadmienić, iż władze zaborcze znacznie zmodyfikowały relacje szlachty z chłopami, umożliwiając drugim dostęp do państwowych urzędów oraz sądów, jednocześnie nakładając na nich nowy podatek (tzw. wiejski) w wysokości około 15% z dochodów (dwory obciążono dwunastoprocentowym podatkiem). W 1775 roku cesarzowa Maria Teresa wydała patent dalej regulujący sytuację kmieci – zakazano kar cielesnych, zniesiono sztywne ceny towarów sprzedawanych przez ziemian czy ograniczono pańszczyznę odbywaną w niedzielę i święta. Jeszcze bardziej radykalny w reformach agrarnych był cesarz Józef II, publikując w 1782 roku tzw. mały patent likwidujący „niewolę osobistą” kmieci (od tej pory mogli dobrowolne zawierać małżeństwa, zmieniać zawód czy opuszczać wieś). Cztery lata później zmniejszono wymiar pańszczyzny do trzech dni w tygodniu dla chłopów z ziemią i 12 dni w miesiącu dla chałupników i komorników. Rozgraniczono też grunty dominialne, czyli majątki dworskie liczące jedną bądź kilka wsi od terenów rustykalnych, tj. kmiecych, powołujących własne samorządy wiejskie składające się z wójta, trzech „radnych” i kilku przysięgłych wybieranych przez gromady. Wracając do Gaja, w 1776 roku ówczesny właściciel miejscowości (a także Kotarbówki i Brzyczyny Górnej) Michał Waksman, podzielił swe dobra. Dokument sądowy sporządzony przez przysięgłego geodetę, księdza kanonika Franciszka Matawouskiego z kolegiaty Wszystkich Świętych w Krakowie, zakładał rozgraniczenie włości pomiędzy „Wielmożnego Paprockiego”, „Wielmożnych Sulujerów Dembińskich i Jordanowskich”, „Wielmożnego Pana Silnickiego” „Pana Ziębińskiego” i „Panią Studzińską” oraz oczywiście wspomnianego Waksmana, który otrzymał jedynie pole pod folwarkiem chorowickim i część łąki z sadzawką. W 1784 roku wszystkie dobra w Gaju wraz z folwarkiem w Brzyczynie Górnej skumulował Onufry Zamojski. W latach 1801-1808 majątek był w posiadaniu Andrzeja Bema i Agnieszki z Gołuchowskich, rodziców przyszłego generała Józefa Bema. Do dziś zachował się wzniesiony przez nich parterowy dwór z gankiem pośrodku (niestety utrzymany w fatalnym stanie). Dzięki zwycięstwom Napoleona Bonaparte w wojnie z Prusami i Austrią w 1807 roku utworzono Księstwo Warszawskie, rozszerzone w następnych dwóch latach o Kraków i przylegające do niego tereny między Skawiną a Wieliczką. Na skutek klęski armii francuskiej w kampanii rosyjskiej w 1812 roku (polskie oddziały pod dowództwem księcia Józefa Poniatowskiego wracały drogą królewską biegnącą przez Gaj), na kongresie wiedeńskim zdecydowano o wcieleniu prawobrzeżnej części Małopolski do Cesarstwa Austriackiego. Stan ten utrzymał się aż do odzyskania niepodległości przez Rzeczpospolitą w 1918 roku.
Po strasznych wydarzeniach w trakcie rabacji chłopskiej w 1846 roku, kiedy zbuntowani chłopi podpuszczeni przez zaborcę plądrowali dwory (niekiedy zabijając właścicieli), cesarz Franciszek Józef zadecydował o zniesieniu przymusowej pańszczyzny w dobrach ziemiańskich i kościelnych, zamieniając ją na czynsz pieniężny. Przeprowadzona w 1856 roku analiza katastru gruntowego w okręgu krakowskim uwydatniła niski poziom życia jego mieszkańców. Wsie były przeludnione, a gospodarstwa rozproszone i nieduże, zdolne jedynie do wegetacji. Większość domów nadal wznoszono z drewna, kryjąc je słomą lub gontowymi dachami. Ludzie żywili się głównie ziemniakami, kaszą i roślinami strączkowymi. W efekcie słabej urbanizacji kraju oraz przy nikłym przemyśle chłopi w połowie XIX wieku zatrudniali się przeważnie jako najemnicy w folwarkach szlacheckich (dwór opłacał ich pieniędzmi lub płodami rolnymi), choć decydowali się na to niechętnie, obawiając się powrotu do pańszczyzny. Duży problem nadal stanowiła lichwa oraz pijaństwo, spowodowane łatwym dostępem do alkoholu w licznych karczmach (w Gaju funkcjonowały dwie – jedna zwana Osterią działała w sąsiedztwie kościoła, druga na rogatkach miejscowości). Stopniowo zaczęto wyjeżdżać do Krakowa, gdzie można było znaleźć zatrudnienie przy wznoszeniu mostów nad Wisłą i fortyfikacji twierdzy czy budowie kolei galicyjskiej. Dopiero wraz z uzyskaniem autonomii w 1867 roku i przekształceniem państwa w dualistyczną monarchię austro-węgierską rozpoczęto wprowadzanie elementów lokalnego samorządu. W miejsce rozległego cyrkułu wadowickiego powołano mniejszy powiat wielicki oraz gminę, z radą i wójtem na jej czele (pierwszym obrano Mateusza Pyzika). Z powodu znacznej odległości do starostwa i fatalnej jakości dróg (krótsza wiodła przez Lusinę, a dłuższa przez Łagiewniki i Prokocim) w niższym urzędzie w Skawinie otwarto filię wielickiej placówki powiatowej, oddalonej zaledwie 6 km od miejscowości. Ponadto język polski nabrał statusu oficjalnego w administracji publicznej (nie zmieniło to faktu, że większość chłopów nadal była niepiśmienna). W 1869 roku obszar dworski obejmował 280 morgów ziemi rolnej, 67 morgów łąk i ogrodów, 36 morgów pastwisk oraz 20 morgów lasów (łącznie dawało to liczbę ponad 400 morgów, czyli mniej więcej 230 ha). Z kolei wszyscy kmiecie razem posiadali 339 morgów pól ornych, 58 morgów łąk i ogrodów oraz 46 morgów pastwisk – w sumie 443 morgi, czyli niewiele więcej niż dwór. 103 domy zamieszkiwało 611 osób, w tym 298 mężczyzn i 313 kobiet.
Przed pierwszą wojną światową, w 1905 roku we wsi założono kółko rolnicze, zarejestrowane przez wójta Michała Piszczka, który jednocześnie został prezesem koła. W punkcie handlowym sprzedawano m.in. mąkę, cukier, sól, naftę, zboże czy nawet węgiel. Niestety Piszczek, dążąc do wysokich zysków, poważnie zadłużył się u krakowskich żydów, co przypłacił alkoholizmem, a w końcu śmiercią. Pozostały majątek zlicytowano na pokrycie długów, nie licząc się wcale z wdową po nim oraz jego nastoletnią córką. W tym samym roku w Gaju rozpoczął agitację gminny komitet Polskiego Stronnictwa Ludowego, wydając propagandową gazetę „Przyjaciel Ludu”. Pięć lat później powstał bank oszczędnościowo-pożyczkowy zwany potocznie Kasą Stefczyka, wspomagający finansowo ludność pobliskich Brzyczyny Dolnej, Libertowa, Lusiny i Opatkowic. Po wybuchu wojny w końcu czerwca 1914 roku armia rosyjska błyskawicznie zepchnęła oddziały austriacko-węgierskie do linii Wisły w rejonie Krakowa. Widząc nieustanną kanonadę armatnią i słysząc huk wystrzałów, mieszkańcy wsi szybko poczuli grozę ofensywy. Chłopów zmuszono do dostarczania żywności, opału czy ubrań stacjonującym wojskom. Podczas czteroletnich działań zbrojnych zginęło 17 młodych gajowian w wieku 19-35 lat, pozostawiając niekiedy świeżo poślubione żony oraz narodzone dzieci. 1 listopada 1918 Polska Komisja Likwidacyjna rozpoczęła przejmowanie władzy po wycofujących się Austriakach. Patriotyczne nastroje w okolicy sięgały zenitu, eksplodując wraz z proklamowaniem niepodległej Rzeczpospolitej 10 dni później.
Okres międzywojenny w Gaju rozpoczął się od próby przywrócenia umiarkowanego porządku, gdyż miejscowość wyszła z konfliktu, będąc trudnej pozycji gospodarczej. Brakowało podstawowych produktów spożywczych, panowało bezrobocie oraz szalała inflacja. Słabo rozwinięty przemysł w regionie nie dostarczał wielu miejsc pracy. Na domiar złego w 1920 roku powołano kilka roczników mężczyzn na czas wojny z bolszewikami. Po względnym unormowaniu się sytuacji w czerwcu 1925 roku wieś była świadkiem niezwykłego wydarzenia, gdyż gospodarstwo Jana Wątora odwiedził prezydent Stanisław Wojciechowski. Oglądnąwszy pola, zabudowania rolne i żywy inwentarz udał się następnie na przyjęcie do dworu rodziny Konopków w sąsiednich Mogilanach. Na terenie Gaja dużym poparciem cieszyły się partie ludowe – PSL „Piast” i PSL-Lewica. W latach 1928-1931 działało skrajne koło Zjednoczenia Lewicy Chłopskiej „Samopomoc”, protestując przeciwko sfałszowanym wyborowym parlamentarnym w 1929 roku, późniejszym rządom sanacji oraz niezmieniającym się niskim cenom skupu płodów rolnych i drogim maszynom przemysłowym. Zawiązał się również komitet Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) i nacjonalistyczne Stronnictwo Narodowe. Członkowie ostatniego z powyższych ugrupowań w czerwcu 1936 roku wsławili się niechlubnym napadem na Myślenice, kierowanym przez Adama Doboszyńskiego. Podczas opanowania miasteczka endecy wychłostali publicznie starostę, posądzając go o popieranie interesów żydowskich. Warto dodać, że przez cały okres międzywojenny funkcjonowało w miejscowości kółko rolnicze, oferujące niewielkie wsparcie finansowe i edukacyjne na temat wszelkich nowinek technicznych w zakresie uprawy ziemi. Ponadto we wsi od 1920 roku istniał Małopolski Związek Młodzieży, przekształcony w następnych latach w Koło Młodzieży Ludowej.
Wraz z wybuchem drugiej wojny światowej 1 września 1939 droga prowadząca do Krakowa przez Gaj zapełniła się uciekinierami z Orawy i Żywiecczyzny. We wsi przebywały dywizje grupy operacyjnej „Boruta” pod dowództwem generała Józefa Kustronia, stacjonującego w dworku Konopków w Mogilanach. Po krótkiej, opóźniającej pochód wojsk hitlerowskich obronie południowych przedmieść dawnej stolicy, armia polska wycofała się w kierunku Gdowa i Bochni. 6 września Niemcy zajęli wieś, rozpoczynając trwającą pięć i pół roku okupację. Z powrotem uruchomiono administrację państwową, mianując sołtysem Jana Piszczka, który otrzymał od gminy zbiorowej w Borku Fałęckim polecenie, by wyznaczyć „ochotników” do wyjazdu na roboty do Rzeszy. Aby nie zaogniać relacji z mieszkańcami Gaja odmówił wykonania zadania, za co został wyrzucony ze stanowiska. Jego następca Karol Birgiel nie miał jednak problemu z wywiązaniem się z dwuznacznych moralnie obowiązków, czym wśród miejscowych zyskał opinię kolaboranta. Już jesienią 1939 roku hitlerowcy zaczęli egzekwować przymusowe kontyngenty płodów rolnych i żywności. Wprowadzono także nakaz pracy i czasową służbę w państwowym przedsiębiorstwie budowlanym III Rzeszy „Baudienst”, gdzie panowały nadzwyczaj ciężkie warunki (słabej jakości odzież robocza i niewystarczające wyżywienie). Uchylających się od powyższych rozporządzeń czekały ostre represje, jak np. oddelegowanie do karnego kamieniołomu „Liban” w podkrakowskim Solvayu. Tuż przed wybuchem wojny niemiecko-radzieckiej w czerwcu 1941 roku w placówce szkoły zakwaterowano grupę 80 żołnierzy z obrony przeciwlotniczej Wehrmachtu. W czasie szkoleń w pobliskim lesie jeden z nich celowo zakopał w ziemi karabin maszynowy, przekazany następnie ruchowi oporu za dwa litry bimbru (sic!). Należy tutaj zaznaczyć, że na terenie wsi funkcjonowały oddziały konspiracyjne Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich. W prywatnych domach zorganizowano składy broni i amunicji oraz punkty łączności i kolportażu prasy podziemnej, bowiem miejscowość leżała na przecięciu ważnych szlaków kurierskich. Ponadto czujnie obserwowano poczynania władz okupacyjnych oraz wyszukiwano szpicli i konfidentów. We wrześniu 1943 roku wielu robotników z okolicznych osad zatrudniono w niemieckiej firmie „Hochtief – Umbau Burg Krakau”, zajmującej się przebudową wzgórza wawelskiego. Mężczyzn codziennie dowożono ciężarówkami do stolicy Generalnego Gubernatorstwa, lecz pewnego dnia padł na nich blady strach, bowiem część z nich wytypowano do wywozu na prace przymusowe do Rzeszy. Wśród wybranych znalazło się 12 osób z Gaja i Mogilan, które odtransportowano do obozu przejściowego przy ulicy Wąskiej 7 na krakowskim Kazimierzu. Szczęśliwie siedmiu z nich udało się zbiec i doczekać zakończenia wojny.
Podczas okupacji w okolicy ukrywało się wielu Żydów. Przed założeniem getta w Krakowie w marcu 1941 roku kilkanaście bogatych rodzin uzyskało kontrolowane zezwolenie na osiedlenie się w Brzyczynie Górnej. W przetrwaniu konfliktu zbrojnego pomagali im chłopi, dostarczając żywość oraz lekarstwa. Niestety w kolejnym roku wszystkich przewieziono do Skawiny, obiecując im przesiedlenie na terytorium Generalnej Guberni. Po obrabowaniu z kosztowności część Żydów rozstrzelano w sąsiednim lesie, a resztę wysłano do obozu koncentracyjnego Auschwitz. W końcowej fazie wojny, widząc beznadziejność swej sytuacji, Niemcy wzmogli terror, który przejawiał się różnych formach życia codziennego (dotyczyło to głównie wzmożonej konfiskaty zwierząt i żywności oraz alkoholu). Wraz z upadkiem powstania warszawskiego jesienią 1944 roku w regionie pojawiły się grupy ludzi wypędzonych ze stolicy. Gajowanie przyjęli ich w swych gospodarstwach, ofiarując przede wszystkim ubrania oraz jedzenie. Zimą hitlerowcy przygotowywali się na ofensywę armii radzieckiej, fortyfikując drogi dookoła Krakowa. Wycięto wówczas niemal cały las libertowski, a ludność zmuszono do kopania rowów przeciwczołgowych pod nadzorem firmy „Todt”. Niespodziewanie wojska sowieckie oskrzydliły miasto od północnego zachodu, zmuszając Wehrmacht do wycofania się na południe. Od 19 stycznia 1945 trwały intensywne walki w rejonie wsi, która czterokrotnie przechodziła z rąk do rąk. Nieustanny ogień artyleryjski z rozkazu generała Pawła Kuroczkina uniemożliwiał oddziałom III Rzeszy swobodny odwrót. Linię frontu przebiegającą od Lusiny do Tyńca umocniono stanowiskami karabinów maszynowych i dział przeciwpancernych. Zdobywano dom po domu, wypędzając wcześniej mieszkańców, zajmując niektóre zabudowania na kwatery polowe, a inne paląc. Ostatecznie Rosjanie okrążyli Niemców od strony Niepołomic i Wieliczki oraz Tyńca i Skawiny. Dalszy opór okazał się niemożliwy, w związku z czym skapitulowano 22 stycznia. W efekcie bitwa o Gaj pochłonęła życie 288 sołdatów radzieckich i 126 hitlerowców. Zniszczono prawie 90 chat i innych obiektów gospodarczych.
Po zakończeniu wojny zorganizowana naprędce lokalna administracja przystąpiła do udzielenia pomocy poszkodowanym, umieszczając ich tymczasowo w ocalałych domostwach. Na sołtysa wsi obrano Stanisława Hudziaka z Polskiej Partii Socjalistycznej. Zabitych żołnierzy pochowano w zbiorowej mogile obok kościoła, usunięto gruzy i zgliszcza po spalonych budynkach oraz odremontowano szkołę. Na mocy dekretu o reformie rolnej obszar dworski o powierzchni 80 ha rozdzielono między 45 małorolnych chłopów. We wrześniu 1945 roku zawiązało się koło Polskiego Stronnictwa Ludowego, skupiając przeszło 50 członków angażujących się głównie w sprawy szkolne – likwidację analfabetyzmu, zakup podręczników i niezbędne remonty. Swą obecność silnie zaznaczyło też ugrupowanie Związku Młodzieży Wiejskiej „Wici”, przygotowując dwukrotnie dożynki (1946-1947), przedstawienia teatralne („Królowa Przedmieścia”, „Babska Polityka”) czy zabawy taneczne. Niestety jego reprezentanci weszli w konflikt z młodzieżą robotniczą z Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego (OMTUR), co skutkowało rozwiązaniem pierwszej organizacji w 1948 roku. Ożywienie społeczne, polityczne i gospodarcze w Gaju nastąpiło dopiero po odwilży stalinowskiej w 1956 roku. Prezydium Powiatowej Rady Narodowej w Krakowie w latach 1957-1965 rozpoczęło w gminie wielką inwestycję, jaką była elektryfikacja wsi wraz z przysiółkami w Libertowie, Brzyczynie i Chorowicach. Powołano kilkunastoosobowy komitet składający się w większości z przedstawicieli Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego. Prace wykonał koncesjonowany zakład z Brzeska, dzięki czemu prąd otrzymało 160 domów. Reaktywowano także kółko chłopskie wspierane przez Fundusz Rozwoju Rolnictwa, które zakupiło pierwszy nowoczesny traktor. W 1970 roku wzniesiono bazę z warsztatem, gdzie przechowywano oraz naprawiano ciągniki i maszyny (wcielona siedem lat później do regionalnej spółdzielni). Dużą inicjatywą mieszkańców okazał się Społeczny Komitet Gazyfikacji, sukcesywnie zajmujący się budową niezbędnej infrastruktury w latach 1971-1977. Gaj liczył wówczas 205 rodzin noszących 98 nazwisk rodowych, z dominującą liczbą Piszczków (22) i Wątorów (17). Władze wojewódzkie podjęły wtedy wielką inwestycję pokrycia asfaltem szosy popularnie nazywanej Zakopianką. Powołując się na rzekomy dokument z 1088 roku, wymieniający niejakiego Szymona z Gaja, w 1988 roku zorganizowano huczne obchody tysiąclecia wsi. Po transformacji ustrojowej w latach dziewięćdziesiątych XX wieku uruchomiono regularne połączenia autobusowe oraz komunikację miejską z Krakowem.
Ciekawostki
- na początku XIX wieku w dworze w Gaju wychowywał się Józef Bem. Wedle krążących po wsi opowieści był dzieckiem uzdolnionym, marzącym o karierze wojskowej. Interesował się konstrukcją broni artyleryjskiej (jedna z prób odpalenia rakiety skończyła się pożarem stodoły)
- ze wsi pochodził rzeźbiarz i malarz Wincenty Bobek (1975-1925), autor jednego z ołtarzy w kościele parafialnym w Kętach
- w 1932 roku doszło do strajku robotników budujących szosę asfaltową w kierunku Zakopanego. Nieoficjalnym przewodniczących obrano Andrzeja Staszczaka z Gaja
- w czasie drugiej wojny światowej, jesienią 1943 roku pijany sołtys Chorowic Andrzej Budek zatrzymał kuriera Armii Krajowej. Doszło do przepychanki podczas której żołnierz zastrzelił urzędnika. Również w tym czasie dwóch partyzantów podłożyło ładunek wybuchowy pod cysternę, która eksplodowała po zderzeniu z niemieckim samochodem i furmanką w pobliżu Gaja. Całą wina obarczono chłopa, po czym wysiedlono go z całą rodziną.
- w zagrodzie Józefa Nazima ukrywał się Jan Nord, kapitan Wojska Polskiego pochodzenia żydowskiego, który zbiegł z niewielkiego getta na Dąbiu w Krakowie. Przetrwał tam całą wojnę, a następnie założył restaurację "Pod Kogutkiem" na Zabłociu.
- w czasie bitwy o Gdów kilkunastu chłopów wskazało wojskom radzieckim pozycje Niemców. Po kontrofensywie Wehrmachtu pojmano ich z zamiarem rozstrzelania, lecz po interwencji oficera mówiącego po polsku karę oddano ich pod sąd polowy. Sztab znajdował się aż w Wadowicach, skąd następnie przetransportowano ich do Bielska. Na ostateczną karę wyznaczono wywózkę na roboty w głąb Rzeszy, ale w obliczu zbliżającego się frontu radzieckiego więźniów puszczono wolno
Kalendarium
1
od 400 do 600
Okres wędrówek ludów słowiańskich na południe. Osiedlanie się na stałe Słowian na tych ziemiach.
2
9 wiek
Krystalizacja Państwa Wiślan, którego centrum mieści się w Krakowie.
3
1000
Małopolska i Kraków włączone do państwa Mieszka I.
4
1088
Pierwsza wzmianka historyczna o istnieniu Gaja. Szymon z Gaja i Spytek z Zakliczyna podpisują się jako świadkowie w dziale Szreniawitów z Lubomira.
5
od 12 wiek do 13 wiek
Południowa Małopolska jest w posiadaniu możnego rodu Gryfitów.
6
1232
Teodor Gryfita, wojewoda krakowski,otrzymuje w posiadanie od Henryka Brodatego wieś Mogilany, którą przekazuje później Cystersom ze Strzyrzyca.
7
1241
Najazd Tatarów pod wodzą Batu- Chana na Polskę. Spalenie i zniszczenie Krakowa i jego okolic. Spalenie zabudowań właściciela Gaja.
8
od 1259 do 1260
Drugi najazd Tatarów pod wodzą Chana Burondy, którzy grabią i palą okoliczne wsie koło Krakowa, między innymi wieś Gaj.
9
1277
Budowa drewnianego kościoła w Gaju oraz sprowadzenie z Krakowa obrazu Najświętszej Marii Panny.
10
od 1278 do 1280
Marcin z Gaja kasztelanem brzeskim.
11
18.09.1282
Marcin z Gaja występuje jako świadek przy nadaniu przez Leszka Czarnego opatowi tynieckiemu prawa zakładania osad na prawie niemieckim.
12
1286
Pierwsza wzmianka historyczna o wsi Opatkowice.
13
od 1287 do 1288
Gaj po raz trzeci ograbiony i spalony przez Tatarów.
14
1325
Gaj siedzibą rozległej parafii, złożonej z wsi : Gaj, Chorowice, Lusina, Libertów, Brzyczyna Górna, Brzyczyna Dolna.
15
od 1325 do 1327
Parafia kościoła w Gaju płaci świętopietrze na rzecz papiestwa w wysokości 3 skojce. W tym czasie proboszczami parafii są JAN I MAREK.
16
od 1328 do 1334
Opłata świętopietrza. Proboszcz Gaja płaci 3 skojce, z wsi Marcina 9 skojcy.
17
1334
Opłata świętopietrza. Z Gaja 6,5 skojca i 2 denary.
18
od 1335 do 1342
Opłata świętopietrza. Rocznie z Gaja 6,5 skojca i 2 denary.
19
1440
Zbudowaniu w Gaju nowego kościoła murowanego.
20
od 1346 do 1358
Parafia w Gaju płaci opłatę świętopietrza rocznie 6,5 skojca i 2 denary.
21
od 1350 do 1356
Rektor kościoła w Gaju płaci rocznie z 1 marki 2 skojce i 13 denarów.
22
1424
Drogą królewską przez Gaj przeciąga orszak Władysława Jagiełły celem spotkania się w Myślenicach z cesarzem niemieckim Zygmuntem, który przyjechał do Krakowa na koronację czwartej żony Jagiełły, księżnej kijowskiej, Zofii.
23
1467
PIOTR z Gaja kasztelanem Kalisza.
24
1471
Wieś Opatkowice włączona do kościoła parafialnego w Gaju.
25
od 1472 do 1480
Parafia Gaj składa się z wsi: Gaj, Chorowice, Lusina, Libertów, Brzyczyna Dolna, Brzyczyna Górna, Opatkowice. Właściciel wsi (?) ...rzowski herbu Griffonum.
26
od 1472 do 1480
Brzyczyna Górna jest własnością STANISŁAWA DAMBSKY (Dąbskiego).
27
1490
Gaj należy do powiatu Sczyrzyckiego. Parafia opłaciła w całości podatek łanowy.
28
1556
Przestaje być płacone świętopietrze, płacone jako pogłówne przez parafie na rzecz papiestwa.
29
1581
Gaj, powiat szczyrzycki. Parafia Gaj składa się z wsi: Gaj, Libertów, Brzyczyna Dolna, Chorowice, Opatkowice, Brzyczyna Górna, Lusina. Wieś Gaj posiada: łanów kmiecych 6, zagród z rolą 13, komór bez bydła 8. Brzyczyna Górna: zagród z rolą 2, bez roli 1.
30
1626
Rozpoczęcie budowy nowego kościoła parafialnego.
31
1629
Właściciel wsi Gaj płaci podatek poborowy od łanów, zagród z rolą, zagród bez roli, komornika bez bydła. Łącznie - florenów 37, groszy 38.
32
1635
Zakończeniu budowy kościoła w Gaju przez Ks. Mateusza Soleckiego.
33
1636
Konsekracja murowanego kościoła.
34
1645
Przeniesienie z kościoła drewnianego do murowanego obrazu Matki Boskiej łaskami słynącej.
35
1650
Rozbiórka kościoła drewnianego.
36
od 1652 do 1654
Wieś omija zaraza morowa.
37
od 17.10.1655 do 30.08.1657
Splądrowanie Gaja przez wojska szwedzkie.
38
1657
Wojska Rakoczego w okolicach Krakowa.
39
1658
Bartosz z Lusiny został opieczętowany na Rynku Krakowskim, a następnie powieszony na Pędzichowie za kradzież z domu księdza kanclerza pieczęci króla Zygmunta Augusta.
40
1660
Od tego okresu archiwum parafialne w Gaju posiada metryki urodzeń.
41
1680
Gaj, wieś szlachecko- kościelna. Część wsi należy do probostwa w Gaju, druga część wsi należy do Krzysztofa Ossolińskiego. Brzyczyna Górna, wieś szlachecka.
42
14.05.1694
Jan Aleksander Waksman, burgrabia krakowski jest w posiadaniu wsi : Chorowice, Brzyczyna, Gaj i Libertów.
43
23.05.1698
Spisany zostaje inwentarz budynków folwarcznych dóbr Libertowa, Gaja, Brzyczyny Dolnej należących do Zofii Waksamowej.
44
21.05.1710
Mikołaj Jordan z Zakliczyna oddaje wieś Brzyczynę Ewie Jordanównie.
45
1713
Spisany zostaje inwentarz dóbr wsi Gaj.
46
od 1768 do 1772
Gaj znajduje się w zasięgu działania konfederatów barskich. Silne ośrodki konfederatów barskich stanowią: Kraków, Tyniec, Skawina, Lanckorona, Wieliczka.
47
1772
Zajęcie południowej Polski po Wisłę przez wojska austriackie. Gaj objęty zaborem austriackim.
48
14.05.1776
Spisany zostaje dekret ugody między Michałem Waksmanem, dziedzicem dóbr wsi Gaj i innych, a kredytorami o podziale gruntów dóbr wsi Gaj i wsi Brzyczyna Górna.
49
1782
( Od XIVw.) Gaj należy do powiatu Szczyrzyckiego. Likwidacja powiatów, w ich miejsce utworzone zostają w Galicji rozległe obwody zwane cyrkułami. Gaj włączony do cyrkułu myślenickiego zwanego później wadowickim.
50
1784
Wprowadzenie jednolitego systemu samorządu wiejskiego, z wójtem i przysiężnymi spełniającymi sąd i władzę administracyjną wsi nadzorowaną przez cyrkuł. Brzyczyna Górna przestała istnieć jako samodzielna wieś i została włączona do wsi Gaj.
51
1786
Z parafii Gaj odłączone zostają Chorowice, a przyłączone wsie Borek Fałęcki i Jugowice.
52
od 1801 do 1808
Dobra wsi Gaj są w posiadaniu Andrzeja i Agnieszki Bemów, rodziców Józefa Bema, który wraz z nimi spędził tu swoje lata dziecięce.
53
od 1809 do 1815
Gaj przyłączony do Księstwa Warszawskiego.
54
03.05.1813
Na czele swych wojsk przejeżdża przez Gaj ,,Via regia" drogą królewską pod Lipsk Książę Józef Poniatowski.
55
24.04.1848
Zniesienie pańszczyzny i uwłaszczenie chłopów.
56
1850
Ustawą sanitarną zamknięty zostaje cmentarz koło kościoła. Właściciel dóbr Gaj Mikołaj Macewicz ofiarowuje pod cmentarz kawałek gruntu na Kotarbówkach koło drogi do Lusiny. Zmarł gen. Józef Bem.
57
1860
Pyzik Mateusza - wójt Gaja.
58
28.09.1865
Pełnomocnicy gmin: Gaj, Lusina, Libertów, Brzyczyna Dolna w Urzędzie Powiatowym w Skawinie zobowiązali się wybudować i urządzić budynek szkoły parafialnej w Gaju i opłacić nauczyciela.
59
12.08.1866
Ogłoszona zostaje Galicyjska ustawa samorządowa wprowadzająca samorząd wiejski, Gaj gminą jednostkową z wójtem i radą gminną na czele.
60
1867
Likwidacja cyrkułów i utworzenie powiatów.
61
od 1867 do 1915
Gaj należy do powiatu Wieliczka.
62
1868
Otwarcie szkoły parafialnej w Gaju.
63
od 1878 do 1888
Dobosz Andrzej- wójt Gaja.
64
od 1888 do 1908
Piszczek Michał - wójt Gaja.
65
1871
W drodze z Krakowa do Mogilan przejeżdża przez Gaj wielokrotnie Oskar Kolberg - zbieracz pieśni ludowych.
66
od 1896 do 1899
Z tego okresu Muzeum Etnograficzne posiada zbiory opisu świata nadzmysłowego u ludzi ze wsi Gaj i wsi okolicznych, opis szopki ziemi krakowskiej, opis świata zmarłych z miejscowości Gaj i okolicznych wsi.
67
06.09.1895
Urodził się Ludwik Szewczyk - Cezar.
68
1900
Ks. proboszcz Florczyk Wincenty powiększa kościół parafialny w Gaju i oddaje do użytku jego wieżę.
69
od 1903 do 1904
Dalsze opisy obrzędów zwyczajowych- zapust i zwyczajów ludowych w czasie świąt Bożego Narodzenia w Gaju i okolicy.
70
1905
Zawiązanie się Kółka Rolniczego. Powstanie gminnego komitetu Polskiego Stronnictwa Ludowego.
71
1910
Powstanie Kasy Szewczyka.
72
1912
Otwarcie nowozbudowanego budynku szkoły.
73
od 1913 do 1918
Gaj należy do Starostwa Podgórskiego powiatu wielickiego. Powstaje PSL- Lewica z grupą chłopów. Powstaje PSL- Piast- komitet gminny. Józef Sikora - wójt gminy Gaj, używa pieczęci ,, Zwierzchność gminna w Gaju".
74
1914
Ochotniczo wstępują do Legionów: Romek Andrzej- Gaj 10 oraz Piszczek Wilhelm- Gaj 126.
75
01.09.1918
Powstanie niepodległego państwa polskiego.
76
1918
(Do 1 VI 1975r.) Gaj należy do powiatu krakowskiego.
77
od 1919 do 1924
W Gaju ma siedzibę Posterunek Policji. Z rąk posterunkowych policji gajowskiej ginie Adam Knapik. Reaktywowanie Kółka Rolniczego. Prośba gminy Gaj i gmin sąsiednich o pozostawienie szkoły ślusarskiej w Świątnikach Górnych.
78
od 1920 do 1931
Działa w Gaju koło PSL ,,Piast".
79
od 1922 do 1927
Jan Pyzik wójtem gminy Gaj.
80
06.1925
Gaj odwiedza Stanisław Wojciechowski - Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej. Dokonuje lustracji posiadłości małorolnej Jana Wątora - Gaj 129. Z parafii odłączone zostają wioski: Jugowice i Borek Fałęcki.
81
od 1927 do 1935
Jan Piszczek - wójt gminy Gaj.
82
od 1931 do 1939
Działa we wsi koło Stronnictwa Ludowego.
83
1932
Strajk okupacyjny robotników budujących szosę asfaltową przez Gaj. Strajk trwał 3 dni, zakończony zwycięstwem robotników.
84
od 1928 do 1931
Andrzej Staszczak zakłada i przewodniczy kołu Związku Lewicy Chłopskiej ,,Samopomoc" w Gaju. W czasie delegalizacji ,,ZLCH" w 1931 r. zostaje aresztowany.
85
od 1932 do 1933
Modernizacja szosy i położenie nawierzchni asfaltowej.
86
23.03.1933
Uchwalona ustawa samorządowa likwiduje gminy jednostkowe i powołuje gminy zbiorowe na terenie dawnej Galicji. Do 1 XI 1935 r.- Gaj, gmina wiejska.
87
04.1934
We wsiach Gaj i Libertów k. Krakowa aresztowana zostaje cała 29 osobowa komórka KPP wraz z długoletnim jej kierownikiem Stanisławem Okarmusem- ojcem.
88
1935
(Od 1 I 35 r. do 30 VI 41 r.) Gaj należy do gminy zbiorowej Borek Fałęcki.
89
od 22.06.1936 do 23.06.1936
Józef Kwinta, członek SN wziął udział w zbrojnym napadzie na Myślenice, dokonanym przez bojówki Adama Doboszyńskiego.
90
od 15.08.1937 do 25.08.1937
Strajk chłopski.
91
06.09.1939
Wojska niemieckie zajmują Gaj i wkraczają do Krakowa.
92
06.09.1939
Wehrmacht dokonuje pierwszego morderstwa na mieszkańcach Gaja, Chorowic, i uciekinierze spod Bielska. Ginie Stanisław Ślęzak z Gaja, Jan Górnisiewicz z Chorowic oraz uciekinier o nieustalonym nazwisku.
93
12.09.1939
Gaj należy do Generalnej Guberni utworzonej przez okupanta niemieckiego.
94
od 01.07.1941 do 20.01.1945
Gaj należy do Zarządu Gminy Świątniki Górne- Mogilany. Do 1942 r. w zabudowaniach sołtysa i w budynku szkolnym w Gaju stacjonuje grupa Wehrmachtu z obrony przeciwlotniczej.
95
1943
Aresztowanie członków AK - Józefa Kosiorkiewicza, Sławomira Kosiorkiewicza, Józefa Grudniewicza.
96
09.1943
Ucieczka 7-miu gajowian z obozu przy ul. Wąskiej 7 w Krakowie.
97
11.1943
Podłożenie ładunku wybuchowego przez ruch oporu pod górą gajowską do samochodu-cysterny prowadzonego przez szofera niemieckiego. Eksplozja cysterny za Mogilanami.
98
06.1944
Ucieczka z Baudiństu Krzeszowice- Czerna junaka Edwarda Ślęzaka.
99
10.1944
Przybycie do Gaja uchodźców z Warszawy.
100
17.01.1945
Szosą zakopiańską przez Gaj ucieka Hans Frank- gubernator GG, przez Kalwarię, Bielsko, Cieszyn, na południowy zachód Rzeszy.
101
od 19.01.1945 do 22.01.1945
Ciężkie walki frontowe i bitwa o Gaj.
102
20.01.1945
Uprowadzenie przez okupanta 15 mężczyzn gajowian z linii frontu.
103
22.01.1945
Wyzwolenie wsi spod okupacji niemieckiej przez Armię Radziecką.
104
23.01.1945
Wyzwolenie Skawiny. Koło kościoła powstaje zbiorowa mogiła poległych żołnierzy radzieckich. Pochowano w niej 288 żołnierzy poległych w Gaju i okolicy.
105
02.1945
Mieszkańcy wsi usuwają ze stanowiska okupacyjnego sołtysa Karola Birgla.
106
od 21.01.1945 do 31.12.1954
Gaj należy do gminy i GRN w Świątnikach Górnych.
107
02.1945
Powołanie Komitetu Parcelacyjnego. Przewodniczącym Komitetu zostaje wybrany rolnik Andrzej Romek.
108
22.02.1945
Chłopi z Chorowic jako pierwsi z powiatu krakowskiego otrzymują akty nadania ziemi z parcelacji majątku Adama Doboszyńskiego.
109
od 02.1945 do 04.1945
Parcelacja majątku Gaj-Libertów należącego do Wojciecha i Józefa Padlewskiego.
110
09.1945
Powstanie w Gaju koła Polskiego Stronnictwa Ludowego.
111
16.10.1945
Powstanie koła ZMW RP ,,Wici" w Gaju.
112
02.1946
Powstanie koła Związku Samopomocy Chłopskiej.
113
09.1946
Koło Młodzieży Wiejskiej ,,Wici" w Gaju urządza pierwsze dożynki. Wieniec dożynkowy wręczony zostaje Janowi Nazimowi.
114
1948
Mieszkańcy wsi Gaj usypują kopiec na grobie 288 żołnierzy radzieckich i fundują tablicę pamiątkową.
115
od 20.06.1948 do 21.06.1948
W nadzwyczajnym Zjeździe Delegatów ZMW RP ,,Wici" w Warszawie biorą udział członkowie koła w Gaju, kol. kol. Edward Ślęzak i Jan Dobosz.
116
od 20.07.1948 do 22.07.1948
W Kongresie Jedności Młodzieży Polskiej we Wrocławiu bierze udział jako delegat kol. Edward Ślęzak.
117
25.07.1948
Rozwiązanie się koła ZMW RP ,,Wici" w Gaju.
118
09.1948
Zawiązanie się koła gminnego Odrodzonego Polskiego Stronnictwa Ludowego z siedzibą w Gaju. Funkcję prezesa pełni kol. Edward Ślęzak.
119
od 05.12.1948 do 21.12.1948
W zjeździe zjednoczeniowym Partii Robotniczych PPR i PPS bierze udział jako delegat mieszkaniec Gaja Andrzej Staszczak (z PPS)
120
30.11.1949
Powstaje Koło Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego w Gaju. Prezes koła kol. Edward Ślęzak.
121
24.10.1950
Tragicznie ginie działacz młodzieżowy z ZMW RP ,,Wici" z Gaja Jan Dobosz.
122
1951
Spór parafian gajowskich z Kurią Biskupią w Krakowie o mianowanie nowego proboszcza. Kuria proboszczem parafii w Gaju mianuje Ks. mgr Józefa Kusia.
123
1953
Ekshumacja 288 żołnierzy radzieckich z mogiły w Gaju i przeniesienie ich zwłok na cmentarz w Moszczanicy k/Bielska.
124
od 01.01.1955 do 31.12.1961
Gaj należy do Gromadzkiej Rady Narodowej w Libertowie.
125
1956
Odnowienie i zrekonstruowanie obrazu z łaskami słynącego Matki Boskiej Gajowskiej, pochodzącego z XVw.
126
04.11.1956
Mieszkańcy wsi Gaj, Libertów, Lusina, usuwają z GRN oraz wszystkich funkcji społecznych Hankę i Piotra Bilów z Gaja za nadużywanie władzy i wyrządzanie krzywd mieszkańcom tychże wsi.
127
17.01.1957
Reaktywowanie koła ZMW ,,Wici" w Gaju. Ustaje działalność koła ZSCH w Gaju.
128
03.1957
Reaktywowanie Kółka Rolniczego. Pierwszym członkiem zarządu zostaje wybrany Damian Łukowski.
129
15.07.1957
Powołanie Komisji Elektryfikacji wsi Gaja.
130
od 26.02.1958 do 28.02.1958
Delegatem na I Krajowy Zjazd Kół ZMW w Warszawie wybrany zostaje kol. Edward Ślęzak z Gaja.
131
06.1958
Koło ZMW ,,Wici" w Gaju przestaje używać nazwy ,,Wici" w wyniku realizacji uchwał I Krajowego Zjazdu w Warszawie.
132
1960
Powołanie Komitetu przebudowy drogi biegnącej przez część wsi Gaj zwanej ,,Zadziele". Jan Sumik ratuje z palącego się domu kwotę 5.000 zł stanowiącą własność Leona Wątora.
133
od 01.01.1962 do 31.12.1962
Gaj należy do gromadzkiej Rady Narodowej w Mogilanach.
134
22.12.1965
Gaj zostaje zeletryfikowany wspólnym wysiłkiem wszystkich jego mieszkańców.
135
1966
wstaje Ochotnicza Straż Pożarna. Powstaje pierwszy Komitet Gazyfikacji wsi.
136
04.06.1970
Sołtys Gaja Piotr Bil występuje w imieniu mieszkańców o usytuowanie drugiego przystanku PKS-u przy szosie zakopiańskiej , 100 m od granicy Mogilan.
137
02.05.1971
Powołanie drugiego Komitetu Gazyfikacji wsi Gaja.
138
20.05.1971
Zmarł działacz ludowy Józef Kowalski, długoletni kierownik szkoły w Gaju.
139
06.06.1971
Pierwszą mszę prymicyjną odprawia w kościele parafialnym w Gaju Ks. Wacław Piszczek , syn rolnika z Libertowa.
140
18.06.1971
Kuria Biskupia w Krakowie przenosi proboszcza parafii gajowskiej Ks. Józefa Kusia na proboszcza parafii Pcim k/ Myślenic. Wchodzi w życie ustawa o obowiązkowym ubezpieczeniu rolników.
141
29.08.1971
Odbyły się dożynki gromadzkie w Gaju.
142
01.01.1972
Wprowadzenie decyzji rządowej o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym rolników. Akt równy swą doniosłością reformie rolnej.
143
30.07.1972
Otwarcie we wsi dwupasmowej szosy Kraków- Zakopane. (Odcinek Opatkowice- Mogilany).
144
od 02.09.1972 do 03.09.1972
Kradzież wot w kościele parafialnym w Gaju.
145
03.09.1972
Otwarcie remizy i świetlicy Ochotniczej Straży Pożarnej w Gaju.
146
01.01.1973
Gaj należy do Urzędu Gminy i GRM Mogilany.
147
03.1973
Wykrycie afery łapówkarskiej rzemieślników świątnickich.
148
01.02.1974
Ustanowienie II-go przystanku PKS-u w Gaju, na skrzyżowaniu szosy z drogą Zadziele- Brzyczyna.
149
16.03.1974
Zatrucie czadem rodziny Marii i Andrzeja Staszczaków.
150
02.05.1974
Zmarł w Gaju Andrzej Staszczak , zasłużony działacz ruch robotniczego.
151
25.08.1974
Odbyły się dożynki wiejskie. Wieniec dożynkowy otrzymuje rolnik inseminator Stefan Wilkosz.
152
1974
Jesienią na skutek ciągłej niepogody i ulewnych deszczów nie wszyscy rolnicy zasiali zboża ozime.
153
02.11.1974
Zmarł w Libertowie zasłużony działacz robotniczy i spółdzielczy Stanisław Okarmus.
154
od 12.1974 do 03.1975
Zima bez śniegu. Temp. +1°C do +8°C.
155
04.05.1975
Zmarł w Gaju działacz ruchu ludowego Stefan Wilkosz.
156
W zjeździe koleżeńskim młodych księży (48 ks.) w kościele parafialnym w Gaju wziął udział Ks. Arcybp. Djec. Krakowskiej Kardynał Karol Wojtyła.
157
01.06.1975
Wchodzi w życie nowy podział administracyjny kraju. Gaj należy do gminy Mogilany, województwa miejskiego Kraków.
158
1975
Budowa w Gaju stacji rozdzielczej gazowej.
159
02.08.1975
Zmarł w Krakowie gajowianin Stanisław Kulpiński, Z-ca Naczelnika Dzielnicy Krowodrza.
160
30.07.1977
Otwarcie przebudowanego boiska sportowego klubu LZS Gaj.
161
19.06.1978
Obchody z okazji 50-lecia powstania ZMW RP ,,Wici".
162
15.07.1978
Uruchomienie gazociągu wiejskiego dla Libertowa i częściowo w Gaju.
163
od 04.1978 do 11.1978
Budowa ogrodzenia wokół kościoła parafialnego pod nadzorem konserwatora krakowskiego.
164
12.09.1982
Ks. Julian Bożek - proboszcz parafii Gaj obchodzi Jubileusz 25 lat kapłaństwa.
165
04.11.1983
Zmarł Stanisław Hudziak, rodzony 16 IV 1898 r. w Kobierzynie. W ostatnich latach pisał swoje wspomnienia z życia wsi Gaj i całego kraju.
166
01.09.1984
Zmiana na stanowisku proboszcza Parafii Gaj. Nowym proboszczem zostaje Ks. Kanonik Wiecheć Władysław urodzony w Krakowie, były proboszcz parafii Igołomia k/Krakowa. Przebudowa dróg wiejskich: Gaj, Zadziele, Lusina, Kościół parafialny,Gaik, Cmentarz, Gaj, Wzgórze, Libertów. Drogi poszerzone, nawierzchnie utwardzone asfaltem.
167
1985
Sołtysem wsi zostaje wybrany Henryk Gomułka. Założono Komitet Budowy Zespołu Szkół w Gaju. Obchodzono uroczyście Jubileusz 750-lecia wsi Mogilany. Z tego tytułu były liczne imprezy i odznaczenia dla działaczy wsi Mogilany.
168
1986
Powstał Regionalny Zespół Pieśni i Tańca ,,Mogilanie". Wiek członków zespołu od 4 do ponad 70. Dyr. GOK- Krzysztof Musiał.
169
1987
Obchody 100-lecia Ochotniczej Straży Pożarnej w Mogilanach. OSP założona w 1886 r. Społeczeństwo funduje Sztandar. Prezes: Antoni Strzeboński. Sztandar został udekorowany przez władze tzw. Złotym Znakiem OSP. Zakończenie przebudowy drogi Gaj-Wzgórze-Libertów. Poszerzenie, utwardzenie i położenie asfaltu.
170
1988
Jubileusz 900- lecia wsi Gaj.
171
12.02.1988
Józef Gargul, prowadzący doświadczalną szkółkę unikalnych roślin, otrzymuje medal ,,Za mądrość i Dobrą Robotę". Zmarł w Gaju w 1996 r.
Bibliografia
Ślęzak Edward, "Gaj – 910 lat wsi", Gaj 1997
Bieniarzówna Janina, Małecki Jan, "Dzieje ziemi krakowskiej w wypisach", Warszawa 1965
"Inwentarz dóbr ziemskich województwa krakowskiego 1576-1700", Warszawa 1956
Kozłowski Eligiusz, "Generał Józef Bem 1794-1850", Warszawa 1970
Łepkowski Józef, "Przegląd zabytków przeszłości z okolic Krakowa", Kraków 1863 , s. 41-41
"Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich", Warszawa 1880-1902
"Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. 3",
Jak cytować?
Artur Karpacz, "Gaj", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2025, źródło: https://sdm.upjp2.edu.pl/miejscowosci/gaj