Matka Boska z Dzieciątkiem (Matka Boska Gajowska)

Dzieje zabytku

Pierwszy obraz Matki Boskiej Gajowskiej pochodził z XIII wieku. Według tradycji w 1277 roku miał zostać przeniesiony do drewnianego kościółka w Gaju. Około 1500 roku na jego miejsce został namalowany nowy, obecny wizerunek Matki Boskiej. Na odwrociu obrazu napisana była jego historia, którą ksiądz Mikołaj Trzebiński przepisał z poprzedniego wizerunku (dziś nieczytelna). Około 1635 roku został przeniesiony przez proboszcza Mateusza Soleckiego do nowo wybudowanego, murowanego kościoła (1626) i umieszczony w ołtarzu głównym. Obraz zyskał miano cudownego, gdyż zasłynął z wielu cudów i łask, jakich za jego sprawą doznawali wierni podczas wojen szwedzkich, najazdów, a także podczas epidemii. W związku z tym kult Matki Boskiej Gajowskiej silnie rozwijał się właśnie od XVII wieku. W aktach wizytacji z 1704 roku wymieniono na obrazie sukienkę i korony („Sukienka z Obrazu BMV srebrna biało od Im. Pana Stanisława Zdanowskiego, Burgrabiego y Pisarza Grodzkie. Krakowskiego sprawiona. Korony dwie srebrne złociste z głowy Naiswiętszey Bogurodzice y Zbawiciela Jezusa maluchnego. Aniołków srebrnych złoconych wielką koronę trzymających, dwa”) oraz liczne wota. Informacje te były powtarzane w kolejnych dokumentach powizytacyjnych z 1729 i 1748 roku. W okresie niewoli narodowej wota z obrazu przeznaczono na cel wsparcia powstań. Pozostałe ozdoby zostały skonfiskowane przez ówczesną władzę. Z czasem obraz zniszczał w związku z nadmiarem wilgoci w świątyni. W 1845 roku zlecono namalowanie jego kopii, którą umieszczono w ołtarzu głównym, za nią zaś ukryto dawny obraz Matki Boskiej. W 1954 roku z inicjatywy proboszcza Jana Kusia dzieło zostało odnowione przez malarza Pochwalskiego (Kaspra lub Józefa Mikołaja). Uzupełniono wówczas liczne braki w malaturze, w tym połowę twarzy Marii i część Dzieciątka. W kolejnym roku obraz został przywrócony do kultu i na powrót pełnił funkcję głównego wizerunku w ołtarzu głównym (kopię przeniesiono do kaplicy). Obraz był ponownie konserwowany w 1999 roku przez Aleksandrę Adamską-Kuś.

Opis

Obraz w formie stojącego prostokąta. W centrum Matka Boska ukazana w półpostaci, frontalnie, z głową lekko przechyloną w lewo. W prawej dłoni, na tle piersi trzyma kwiat róży, lewą podtrzymuje na ramieniu Dzieciątko. Twarz ma pociągłą, o migdałowatych oczach, prostym nosie i małych, pełnych ustach, okoloną jasnobrązowymi, kręconymi włosami ukrytymi pod welonem. Ubrana jest w czerwoną suknię o dekoracyjnej, złoconej lamówce z malowaną imitacją kameryzacji. Na głowę i ramiona ma narzucony ciemnoniebieski maforion o złoconym wzorze kwiatowym, z dekoracyjną, złoconą lamówką, z malowaną imitacją kameryzacji, na piersi zapięty okrągłą broszą z malowanym kamieniem szlachetnym. Dzieciątko w pozycji siedzącej, zwrócone w trzech czwartych w prawo, lewą ręką podtrzymuje złocone jabłko królewskie, prawą unosi w geście błogosławieństwa. Twarz ma szczupłą, trójkątną, o dużych, migdałowatych oczach, małym nosie i ustach, okoloną jasnobrązowymi, krótkimi włosami. Ubrane jest w czerwoną suknię o złoconym wzorze kwiatowym, ze złoconą lamówką z imitacją kameryzacji. Postacie ukazane na złoconym tle, z rytym w zaprawie wzorem wici roślinnej oraz rytymi w zaprawie nimbami wokół ich głów.

Zarys problematyki artystycznej

Obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem należy do typu ikonograficznego Hodegetria (Wskazująca Drogę). Przedstawia on Marię podtrzymującą Dzieciątko na lewym ramieniu, która prawą dłonią wskazuje na nie. Jerzy Gadomski wyróżnił grupę obrazów wykształconych w Małopolsce w XV wieku, określając je jako Hodegetrie krakowskie. Były one wykonywane w typie tzw. Matki Boskiej Piekarskiej. Są to samodzielne przedstawienia Hodegetrii ukazanej w półpostaci. Ideowo nawiązywały do wizerunków Madonn św. Łukasza, dlatego otoczone były szczególnym kultem, zaś w XV wieku czczono je jako wizerunki łaskawe.
Obraz z Gaju oparty jest na schemacie Hodegetrii krakowskich powstałych w podobnym okresie, a więc również wzorowany jest na typie tzw. Matki Boskiej Piekarskiej. Jakkolwiek odróżnia go od innych dzieł z tej grupy to, że Maria trzyma w dłoni różę, a Dzieciątko zamiast księgi podtrzymuje jabłko królewskie. Zatem wizerunek de facto odchodzi od ich ścisłego wzorca przedstawieniowego.
Róża trzymana w dłoni Marii ma znaczenie symboliczne i może oznaczać zapowiedź męczeństwa Chrystusa. Kwiat ten jest również symbolem maryjnym, gdyż Matka Boska określana była jako róża bez kolców, a więc jako bezgrzeszna.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry, delikatne spękania.

Streszczenie

Pierwszy obraz Matki Boskiej Gajowskiej pochodził z XIII wieku. Około 1500 roku na jego miejsce został namalowany nowy, obecny wizerunek Matki Boskiej. Około 1635 roku został on przeniesiony przez proboszcza Mateusza Soleckiego do nowo wybudowanego, murowanego kościoła (1626) i umieszczony w ołtarzu głównym. W 1845 roku zlecono namalowanie jego kopii, którą umieszczono w ołtarzu głównym, za nią zaś ukryto dawny obraz. Po konserwacji przeprowadzonej w 1954 roku dzieło zostało przywrócone do kultu. Obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem należy do typu ikonograficznego Hodegetria (Wskazująca Drogę). Obraz z Gaju oparty jest na schemacie Hodegetrii krakowskich z XV wieku, a więc tak jak one wzorowany jest na typie tzw. Matki Boskiej Piekarskiej. Jakkolwiek odróżnia go od innych dzieł z tej grupy to, że Maria trzyma w dłoni różę, a Dzieciątko zamiast księgi podtrzymuje jabłko królewskie. Zatem wizerunek de facto odchodzi od ich ścisłego wzorca przedstawieniowego.

Bibliografia