Chrzanów

Opis topograficzny

Chrzanów to miasto powiatowe w północno-zachodniej części województwa małopolskiego. Miejscowość położona jest na niewielkim grzbiecie łączącym Garb Tenczyński z pozostałą częścią Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej i oddzielającym Nieckę Chrzanowsko-Dulowską od Niecki Chrzanowskiej Zachodniej. Na wschód od historycznego centrum przepływa rzeka Chechło będąca lewym dopływem Wisły. W okolicy miasta występują złoża rud cynku i ołowiu, wapieni, dolomitów, margli, piasków, glin i iłów. Od zachodu, południa i wschodu Chrzanów okalają bory sosnowe i buczyny karpackie, a przez północną część miejscowości przebiega autostrada A4.

Streszczenie dziejów

Pierwsza wzmianka o Chrzanowie pochodzi z 1228 roku. Przynajmniej od 1243 do 1287 roku miejscowość była siedzibą kasztelanii na pograniczu śląsko-małopolskim. W latach 1325-1327 istniała już chrzanowska parafia. Przynajmniej od 1393 roku Chrzanów posiadał prawa miejskie, a co najmniej od 1404 roku należał do prywatnego majątku rodziny Ligęzów. Gdy 4 czerwca 1500 Piotr Ligęza określił szczegółowe powinności mieszczan, w Chrzanowie działały szkoła parafialna, szpital, browar, słodownia i młyn, a w trakcie dwóch dorocznych jarmarków handlowano sprowadzanym ze wschodu bydłem. W XVI wieku rzemieślnicy chrzanowscy za zgodą właścicieli organizowali się w cechach. W 1617 roku Chrzanów przeszedł w ręce Andrzeja Dembińskiego, a po jego śmierci w 1649 roku stał się własnością jego wnuczki Katarzyny z Komorowskich Grudzińskiej, od 1661 roku Lackiej. Miasto bardzo ucierpiało w wyniku kontrybucji nakładanych przez wojska okupantów i sojuszników w czasie potopu szwedzkiego i rokoszu Lubomirskiego. Między 1679 a 1688 rokiem Chrzanów przejęli członkowie rodziny Stadnickich. Kolejne zniszczenia przyniosła miastu wielka wojna północna i pożar w 1718 roku. W 1731 roku Chrzanów stał się własnością rodziny Ossolińskich. W wyniku trzeciego rozbioru miasto znalazło się w granicach Austrii. W 1804 roku dobra chrzanowskie nabył Albert Kazimierz książę cieszyński i syn króla polskiego Augusta III. W 1809 roku Chrzanów znalazł się w granicach Księstwa Warszawskiego, a w 1815 roku stał się częścią Wolnego Miasta Krakowa. W 1822 roku właścicielami miasta zostali Jan Mieroszewski i jego żona Wiktoria z Klosów. Po upadku powstania krakowskiego, w 1848 roku Chrzanów znalazł się ponownie pod panowaniem Habsburgów, a dwa lata później stał się siedzibą powiatu. W 1856 roku właścicielem miasta został Emanuel Loewenfeld. Chrzanów zaczął się szybko rozwijać po wprowadzeniu samorządu w 1866 roku. Do końca XIX wieku powstały m.in. pierwszy bank, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, oraz nowa dzielnica wokół Alei Henryka. W okresie międzywojennym miasto zostało uprzemysłowione, czego symbolem był sukces fabryki lokomotyw „Fablok”. W czasie drugiej wojny światowej zabudowa miejska nie ucierpiała, ale zginęło ponad 7 tysięcy mieszkańców, w przytłaczającej większości Żydów. W okresie PRL-u w mieście uruchomiono kolejne zakłady przemysłowe, wybudowano nowe osiedla mieszkaniowe oraz ośrodki sportu i kultury. Po 1989 roku w Chrzanowie panowało duże bezrobocie, ale w ostatnich latach sytuacja gospodarcza znacznie się poprawiła.

Dzieje miejscowości

Pierwsza wiadomość o Chrzanowie pochodzi z wydanego w 1228 roku dokumentu księcia opolskiego Kazimierza, w którym nadał on komesowi i wojewodzie opolskiemu Klemensowi Gryficie żeremia bobrowe w potoku Chechło, aż do granic posiadłości komesa Chocimira z Chrzanowa. Wzmianka pochodzi jednakże z dokumentu będącego falsyfikatem z drugiej połowy XIII wieku. Prawdopodobnie już wtedy istniała kasztelania chrzanowska, przywołana jednak po raz pierwszy w dokumencie Konrada Mazowieckiego z 1243 roku, w którym książę przekazał połowę znajdującej się na jej terenie wsi Luszowice klasztorowi w Staniątkach. Ostatnia wiadomość na temat kasztelanii pochodzi z 1287 roku, kiedy to biskup krakowski Paweł z Przemankowa uzyskał od klasztoru tynieckiego m.in. dziesięcinę z należącej do niej wsi Byczyna. Powstanie kasztelanii wiązało się ze śląsko-małopolskimi konfliktami granicznymi, a jej przynależność do księstw krakowskiego bądź opolskiego w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XIII wieku nie jest jasna, ze względu na niejednoznaczność dokumentów. Pod koniec XIII stulecia obszar kasztelanii został trwale związany z Małopolską. W początkach XIII wieku część wsi podległych kasztelanii chrzanowskiej należała do wspomnianego już Klemensa Gryfity, który jednak podarował je klasztorowi w Staniątkach. Nie wiadomo jednak, czyją własnością był w tym czasie sam Chrzanów oraz jaką formę miała pierwotna osada. Można tylko stwierdzić, że z pewnością nie funkcjonował jeszcze na jej terenie gród warowny. Rejestry dziesięciny papieskiej z lat 1325-1327 wskazują na istnienie parafii chrzanowskiej, co pozwala przypuszczać, że miejscowość była wtedy dobrze rozwiniętą wsią, a być może miała już prawa miejskie. Niestety nie zachował się akt lokacyjny wskazujący na moment i okoliczności ich nadania. Pierwsza wzmianka potwierdzająca miejski charakter osady pochodzi dopiero z 1393 roku, kiedy niejaki Herman z Irzmanowic został zobowiązany przez sąd najwyższy prawa niemieckiego na zamku krakowskim do zapłaty 100 grzywien za wójtostwo chrzanowskie Mikołajowi z Płazy. Prawdopodobnie już wtedy Chrzanów należał do Jana Ligęzy starszego herbu Półkozic, wojewody łęczyckiego, zaufanego Władysława Jagiełły i jednego z dowódców wojsk polskich pod Grunwaldem. Pierwsza pewna informacja na temat przynależności Chrzanowa do jego majątku pochodzi jednak dopiero z wpisu do księgi sądu ziemskiego w Krakowie z 1404 roku.
Skład osobowy władz miejskich Chrzanowa można określić na podstawie najstarszej księgi radzieckiej, której pierwszy wpis pochodzi z 1408 roku oraz najstarszej księgi wójtowsko-ławniczej, której zapiski sięgają 1430 roku. Na początku XV wieku władze miejskie składały się z czteroosobowej rady z burmistrzem na czele oraz mającej funkcje sądownicze siedmioosobowej ławy pod przewodnictwem wójta. W 1408 roku Paszko ze Słupowa i Franczko z Sąspowa sprzedali właścicielowi miasta Janowi Ligęzie swoje dziedziczne wójtostwo. W konsekwencji w następnych latach ławie przewodniczyli podwójci, w tym wielokrotnie niejaki Jan Dyak. W 1464 roku Elżbieta wdowa po właścicielu Chrzanowa Piotrze Bilczowskim darowała niejakiemu Szczepanowi z Pogórzyc wójtostwo chrzanowskie, dzięki czemu wróciło ono w ręce mieszczan. Okazjonalny wpływ na władze miejskie miało także zebranie pospólstwa. Przykładowo w 1440 roku wybrało ono siedmioosobową komisję do skontrolowania kasy miejskiej. Przeprowadzona kontrola wykazała całkowity brak pieniędzy.
Przynajmniej od 1421 roku, kiedy w najstarszej księdze miejskiej zamieszczono informację, że spisał ją jej rektor i pisarz miejski Mikołaj syna Jakuba, działała szkoła parafialna. Chrzanów był małym miastem, którego mieszkańcy trudnili się głównie rolnictwem oraz przetwórstwem spożywczym. Z 1397 roku pochodzi pierwsza wzmianka o młynie zwanym Gruszka należącym do miasta, ale znajdującym się poza jego granicami. Przynajmniej od 1431 roku przy rynku działała słodownia dostarczająca materiału do browaru. Źródła potwierdzają jego istnienie od 1438 roku. Księgi miejskie odnotowały 314 osób, które w latach 1414-1564 przyjęły prawo miejskie. Do Chrzanowa sprowadziło się w tym okresie 10 rzeźników i 4 piwowarów. Najwięcej mieszczan chrzanowskich zajmowało się jednak wytwarzaniem ubrań. Od 1433 roku działała w mieście farbiarnia. Z jej usług korzystali sprowadzający się do miasta w latach 1414-1564 rzemieślnicy, w tym 17 z szewców, 10 krawców i 3 tkaczy. Ponadto do miasta przybyło w tym okresie 5 kowali i pojedynczy przedstawiciele innych zawodów. Przynajmniej od 1426 roku działało skupiające rzeźników religijne bractwo Bożego Ciała. Już w 1493 roku istniał szpital parafialny, na rzecz którego swój dom ofiarowała Małgorzata Dogikowna. W 1502 roku odnotowano działalność zrzeszającego szewców bractwa Najświętszej Marii Panny oraz opiekę rady miejskiej nad szpitalem. Okolica miasta słynęła z wydobycia kruszców, a przede wszystkim ród ołowiu. Pierwsze wzmianki o eksploatacji kopalń pochodzą z 1444 roku, kiedy z Krakowa przybyli niejacy Stefan i Andrzej, by zawrzeć umowę w sprawach górniczych. Dochody z górnictwa były podstawą majątku wielu zamożnych mieszczan chrzanowskich oraz właścicieli miasta. Zarząd nad kopalniami sprawowali żupnicy. Przynajmniej od 1509 roku funkcjonowało także bractwo górnicze.
Powinności mieszczan wobec właściciela określał już akt lokacyjny, ale najstarszy zachowany dokument tego typu wydał Piotr Ligęza 4 czerwca 1500. Poza różnorodnymi podatkami mieszczanie byli zobowiązani do pracy na rzecz pana dwa dni w tygodniu, a w czasie żniw trzy dni w zamian za swobodne użytkowanie okolicznych lasów, łąk i pastwisk. Ponadto mieli podlegać jurysdykcji władz miejskich, ale spory mógł rozstrzygać również dziedzic lub jego przedstawiciele na terenie miasta zwani starostami bobrkowskimi lub chrzanowskimi. Mieszczanie mieli też obowiązek bronić zamek Ligęzów w Bobrku nad Wisłą.
Od momentu lokacji do końca XVI wieku zabudowa miejska była wyłącznie drewniana i skupiała się wokół wielokrotnie wzmiankowanego w źródłach rynku oraz odchodzących od niego siedmiu ulic. Dopiero w XVII wieku przy placu miejskim powstały dwie kamienice noszące nazwy „Mazańcowski” i „Benedyktowski”. Na środku rynku stał ratusz pełniący funkcję siedziby władz miejskich, ale także więzienia. W jego pobliżu znajdował się budynek szkoły parafialnej. W 1542 roku władze Chrzanowa doszły do ugody ze ślusarzem Stanisławem Drzewickim w sprawie konserwacji zegara miejskiego, co świadczy o wcześniejszym funkcjonowaniu tego urządzenia. Niestety nie wiadomo, gdzie mechanizm był zamontowany. Na rynku chrzanowskim znajdowały się również jatki rzeźnicze. Chrzanów nie posiadał murów miejskich, aczkolwiek w najstarszej księdze miejskiej znalazła się informacja o istnieniu drewnianego zapewne parkanu.
W XVI wieku rozwijało się rzemiosło miejskie, a rzemieślnicy za zgodą właścicieli zrzeszali się w cechy. W 1530 roku Piotr Ligęza uzyskał od rzeźników krakowskich regulamin cechowy, który pozwolił na założenie chrzanowskiego cechu rzeźników i unormowanie zasad pracy rzemieślników dotychczas zrzeszonych w religijnym bractwie Bożego Ciała. Również dzięki pomocy mieszczan krakowskich zorganizował cech szewców. W źródłach z 1559 roku można odnaleźć informację o funkcjonowaniu cegielni. W 1564 roku Piotr Ligęza zorganizował cech krawców, którego jednym z obowiązków była opieka nad ołtarzem św. Anny w kościele parafialnym. W 1623 roku krawcy odstąpili ten obowiązek cechowi kowali, który powstał w 1578 roku, gdy rzemieślnicy dotychczas należący do cechu olkuskiego założyli własną organizację. Jej statut trzy lata później zatwierdził Mikołaj Ligęza. Należeli do niej nie tylko kowale, ale również ślusarze i nożownicy. Ze względu na opiekę nad ołtarzem św. Anny cech funkcjonował również jako Bractwo św. Anny. W 1598 roku powstała także organizacja garncarzy jako bractwo przy kościele parafialnym.
W Chrzanowie rozwidlał się ważny szlak kupiecki prowadzący ze wschodu na południowy zachód w kierunku Oświęcimia i Moraw oraz na północny zachód w kierunku Śląska. O randze handlowej miasta świadczy posługiwanie się w handlu zbożem miarą chrzanowską, a w wymianie kruszców cetnarem wagi chrzanowskiej. Głównym towarem dostępnym na rynku chrzanowskim było jednak pędzone ze wschodu na zachód bydło. W latach 1590-1591 przez komorę celną w Chrzanowie przeszło ponad 2200 wołów. Wymiana towarów odbywała się natomiast w czasie cotygodniowych sobotnich targów i na dorocznym jarmarku w dniu patrona kościoła parafialnego św. Mikołaja.
Ostatnim właścicielem Chrzanowa z rodziny Ligęzów był Mikołaj Spytek młodszy. Ze względu na wczesną śmierć ojca odziedziczył majątek w 1603 roku bezpośrednio od dziadka Mikołaja, mając 8 lat. Do 1610 roku, czyli momentu dojścia przez Mikołaja Spytka Ligęzę do lat sprawnych, Chrzanowem zarządzał jego stryj, a następnie do 1615 roku miasto było wydzierżawione Janowi Więckowskiemu. W 1615 roku Mikołaj Spytek przejął zarząd nad miastem oraz wydał zgodę na powstanie organizacji cechowej sukienników, a rok później tkaczy. Młody właściciel szybko popadł w poważne długi, które zaciągał m.in. u wuja ciotecznego Samuela Andrzeja Dembińskiego, rokoszanina zebrzydowskiego i starosty będzińskiego. W konsekwencji zadłużenia 27 lutego 1617 darował wierzycielowi miasto Chrzanów wraz z kluczem wsi pod warunkiem pozostawienia swojej matce i siostrze stryjecznej nowego właściciela Annie z Dembińskich Ligęzinie dożywotniego prawa do korzystania z płynących z tych dóbr dochodów. Samuel Andrzej Dembiński respektował tę umowę i Anna z Dembińskich sprawowała samodzielny zarząd nad miastem, rezydując w położonym w jego północno-zachodniej części, za kościołem parafialnym, drewnianym dworze. W 1621 roku, przychylając się do zgody wydanej jeszcze przez syna w 1616 roku, zatwierdziła statut cechu płócienniczego, który tym samym oddzielił się od macierzystej organizacji w Zatorze. W 1628 roku w mieście działała papiernia.
Po śmierci Anny z Dembińskich Ligęziny, w 1640 roku zarząd nad kluczem chrzanowskim przejął Samuel Andrzej Dembiński, wtedy już kasztelan biecki i członek królewskiej rady wojennej. W latach 1640-1642 potwierdził przywileje wszystkich cechów chrzanowskich, o co zapewne zabiegali sami rzemieślnicy. 9 września 1644 wystawił przywilej dla cechu kowali, dopuszczając przyłączenie do niego stolarzy, bednarzy, powroźników, kołodziejów, a jakiś czas później również garbarzy i garncarzy. Jednocześnie zmienił jego statut, nakazując priorytetowe traktowanie dworskich zamówień. 15 grudnia 1646 wystawił generalny przywilej regulujący sytuację prawną miasta i zwiększający obciążenia mieszczan. Wprowadził m.in. propinację i opłaty za pobieranie drewna z lasów dworskich. Właściciel miasta zmarł w 1649 roku i został pochowany w ufundowanej przez siebie w 1641 roku kaplicy św. Stanisława w chrzanowskim kościele parafialnym, gdzie do dziś zachował się jego nagrobek. Klucz chrzanowski odziedziczyła po dziadku Katarzyna z Komorowskich Grudzińska, córka Anny Konstancji z Dembińskich Komorowskiej i Aleksandra Konstantego Komorowskiego. Miasto było jedną z wielu części ogromnego majątku szlachcianki, ale mimo to nie puściła go w dzierżawę, lecz zarządzała nim poprzez wyznaczanych przez siebie starostów i nierzadko wizytowała je osobiście. Na jej prośbę i w uznaniu zasług jej męża Piotra Samuela Gruzińskiego 18 grudnia 1654 Jan Kazimierz wyraził zgodę na organizację dodatkowych czterech corocznych jarmarków w dniach św. Grzegorza, czyli 11 stycznia, św. Filipa i Jakuba, czyli 1 maja, Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, czyli 15 sierpnia oraz św. Franciszka, czyli 4 października, a także potwierdził prawo do handlu w czasie środowych i sobotnich targów.
Przełomem w dziejach Chrzanowa okazał się potop szwedzki, podczas którego finanse mieszczan zrujnowały stacjonujące w nim i pobierające kontrybucję wrogie wojska szwedzkie, siedmiogrodzkie, ale także sojusznicze austriackie, a nawet wojska polskie. Katarzyna Grudzińska starała się zapobiec przynajmniej grabieży przez rodzimych żołnierzy i wystarała się o uniwersał wydany przez marszałka wielkiego koronnego Jerzego Lubomirskiego 4 lutego 1658 zakazujący stacjonowania armii na terenie klucza chrzanowskiego. Interwencja okazała się spóźniona i żołnierze zdążyli wyrządzić miastu szkody. W 1661 roku owdowiała Katarzyna z Komorowskich ponownie wyszła za mąż za Teodora Aleksandra Lackiego, marszałka nadwornego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Kolejne ciosy zadali miastu w latach 1665-1666 zbuntowani żołnierze z tzw. związku święconego oraz w czasie rokoszu Jerzego Lubomirskiego wojska walczące po obu stronach konfliktu. O skali zniszczeń świadczą regestry szkód i strat oraz zeznania składane przez władze miejskie w sądach grodzkich w Krakowie i w Oświęcimiu. W 1668 roku pozostało tylko 76 domów ze 119 istniejących przed wojną oraz zaledwie 19 rzemieślników spośród 68 działających w 1653 roku.
Katarzyna Lacka zmarła w 1674 roku i została pochowana w karmelitańskim kościele św. Michała w Krakowie. Dobra chrzanowskie przejęli po niej Konstancja i Jan Wielopolscy, a po rychłej śmierci Konstancji jej dzieci Ludwika, Franciszka, Jan i Konstancja. Tymczasem już w 1675 roku o dobra chrzanowskie upomnieli się w krakowskim sądzie kapturowym Andrzej Samuel Stadnicki, kasztelan przemyski oraz Kazimierz Aleksander Stadnicki, proboszcz leski, synowie Marianny z Dembińskich Stadnickiej i bracia cioteczni Katarzyny z Dembińskich Lackiej. Mimo oddalenia pozwu przez sąd, najprawdopodobniej w wyniku ugody zawartej między 1679 a 1688 rokiem, klucz chrzanowski trafił w ręce proboszcza leskiego i Aleksandry Barbary ze Stadnickich Stadnickiej, córki zmarłego w 1678 roku Andrzeja Samuela i żony Jana Franciszka. Nowi właściciele rezydujący w Lesku rzadko bywali w Chrzanowie i nie angażowali się osobiście w jego sprawy, bieżący zarząd pozostawiając często zmieniającym się administratorom. Jak wynika z przysięgi władz miasta złożonej przed sądem grodzkim w Krakowie w 1680 roku,Chrzanów wciąż jeszcze nie został wówczas odbudowany po zniszczeniach wojennych i miał problem z przyciągnięciem nowych osadników. Kolejne klęski spadły na miasto podczas wielkiej wojny północnej. Do ruiny doprowadziły je grabieże dokonywane przez wojska szwedzkie, konieczność utrzymania oddziałów saskich oraz występujące w tym czasie nieurodzaje i epidemie. W 1713 roku klucz chrzanowski odziedziczył po ojcu Janie Franciszku i wuju Kazimierzu Aleksandrze Kazimierz Stadnicki. Dwa lata później przygnębiający stan miasta przedstawiono w dokumencie „Regestr pustek miasta Chrzanowa, które w niwecz w tym roku 1715 zrujnowane przez ciężkie opłacki, kontrybucje, różne chorągwie przechodzące, tak że pogorzało i ludzie powymierali, powychodzili…”, wedle którego przy rynku i okolicznych ulicach stało 71 popalonych i opuszczonych domów. Na domiar złego w 1718 roku pożar strawił kolejne 41 budynków. W tym samym roku zrujnowane miasto odziedziczyła po zmarłym ojcu zaledwie roczna córka Teresa, a w jej imieniu kluczem chrzanowskim zarządzał mąż ciotki Piotr Konstanty Stadnicki, kasztelan biecki i sądecki, a od 1728 roku wojnicki. W 1728 roku sejmik proszowicki uwolnił Chrzanów na siedem lat od podatków czopowego i szelężnego, co miało pomóc w jego odbudowie. W 1731 roku Teresa Stadnicka wyszła za maż za Józefa Kantego Ossolińskiego, wnosząc mu w posagu cały klucz chrzanowski. Nowi właściciele do 1745 roku zarządzali miastem przy pomocy administratorów, ale później zaczęli regularnie puszczać je w dzierżawę. W 1763 roku Józef Kanty Ossoliński, piastujący już wówczas urząd wojewody wołyńskiego, powołał komisję ze Stanisławem Głuszkiewiczem na czele, powierzając jej zadanie podniesienie Chrzanowa z upadku. Odsunięto od dzierżawy oskarżonego o nadużycia finansowe Antoniego Zwolińskiego, uporządkowano kwestie własnościowe, przeprowadzono nowe wybory władz miejskich, rozpoczęto prowadzenie nowych ksiąg miejskich oraz uregulowano kwestię budowy synagogi oraz dojścia do cmentarza żydowskiego. Następna komisja działająca w 1766 roku pod przewodnictwem Stanisława Wiśniowskiego ustanowiła ulgi dla nowych osadników. Reformy miejskie przyniosły widoczne skutki. W następnych latach miasteczko ożywiło się gospodarczo i przyciągnęło nowych, głównie żydowskich osadników. Uruchomiono ponownie nawet miejską cegielnię wytwarzającą budulec pod nowe kamienice. W 1767 roku Józef Ossoliński wydzierżawił Chrzanów Jerzemu i Maciejowi Dobrzańskim, a sam zaangażował się w konfederację barską i w 1769 roku na kilka lat wyjechał na Węgry. Dzierżawcy zarządzali miastem aż do 1780 roku, kiedy cztery lata po śmierci żony zmarł Józef Ossoliński, a majątek odziedziczył jego syn Józef Salezy Ossoliński, wojewoda podlaski. Zarządcą miasta z jego nadania został Błażej Cienciewicz, który zakazał palenia tytoniu na ulicach i w podcieniach ze względów przeciwpożarowych, obniżył opłaty targowe oraz zakazał obcym przebywania w mieście po godzinie dziesiątej wieczorem. W 1781 roku pierwszy i prawdopodobnie jedyny raz Józef Salezy Ossoliński odwiedził Chrzanów. Nadał wtedy mieszczanom całkowitą wolność handlu bez pobierania opłat w czasie targów i jarmarków oraz zezwolił na osiedlanie się w mieście wszystkim ludziom bez różnicy religii i narodowości. Ogłosił również nowe regulacje życia miejskiego, które m.in. zakazywały żydom kupowania nowych działek i domów, a chrześcijanom zapisywania legatów na rzecz kościoła i bractw. Zawierały one również szczegółowe przepisy przeciwpożarowe. Co ciekawe nowe regulacje gwarantowały wolność osobistą nowym mieszkańcom. Józef Ossoliński zreformował również sposób utrzymania szpitala miejskiego, zamieniając wszystkie dotychczasowe fundusze na jedną stałą opłatę pieniężną wypłacaną w dwóch ratach. Na jego prośbę 9 października 1781 Stanisław August Poniatowski zezwolił na dwa dodatkowe, dwutygodniowe jarmarki, rozpoczynające się 24 czerwca i 12 listopada. Dziedzic Chrzanowa prowadził rozrzutny tryb życia i szybko popadł w ogromne długi, a w konsekwencji od 1782 roku klucz chrzanowski stał się zastawem w rękach kolejnych wierzycieli. Przed 1783 rokiem, przy pomocy drewna darowanego przez właściciela, na gruncie kościelnym powstał nowy budynek szkoły. W latach 1782-1784 wzniesiono również nowy murowany dwór kryty czerwonym gontowym dachem, a także zabudowania folwarczne i browar. W 1787 roku w zamian za materiały użyczone gminie żydowskiej na budowę murowanej synagogi Józef Ossoliński obciążył ją obowiązkiem utrzymywania szpitala. W 1789 roku właścicielem klucza chrzanowskiego został jego czteroletni syn Tymoteusz, a po jego przedwczesnej śmierci w 1790 roku dziedziczką stała się siostra Józefa Ossolińskiego Anna Teresa, żona Józefa Potockiego. Po przegranej wojnie z Rosją w 1792 roku dobra chrzanowskie zostały zmuszone do utrzymania wojsk okupacyjnych, a następnie zależnych od władz konfederacji targowickiej wojsk polskich, co doprowadziło po raz kolejny do ruiny finansowej mieszkańców.
W wyniku trzeciego rozbioru Rzeczypospolitej w 1795 roku Chrzanów znalazł się pod władzą Habsburgów. Utworzono dominium, czyli instytucję zarządzającą miastem, ale reprezentującą nie tylko interesy właściciela, ale również państwa. Ograniczono skład samorządu miejskiego do wójta i dwóch asesorów oraz zmniejszono znacznie jego kompetencje. Gdy wierzyciele Józefa Ossolińskiego upominali się u nowej właścicielki o spłatę należności, utworzony przez władze austriackie sąd szlachecki w Krakowie ogłosił w 1798 roku przetarg na Chrzanów i okoliczne wsie, a tymczasowym administratorem uczynił Mikołaja Truchnowskiego. Dopiero w 1804 roku dobra chrzanowskie nabył Albert Kazimierz, książę cieszyński i syn króla polskiego Augusta III. Gdy w wyniku pokoju w zawartego w Schönrbrunn w 1809 roku Chrzanów znalazł się w granicach Księstwa Warszawskiego, zlikwidowano dominium oraz samorząd miejski, który zastąpiono wyznaczanym przez państwo magistratem. Na jego czele stanął Karol Spandl, wcześniejszy mandatariusz dominialny. W 1815 roku Chrzanów został włączony do Wolnego Miasta Krakowa, którego ustrój nie przewidywał samorządu miejskiego, a w 1816 roku Karol Spandl został wójtem i urząd sprawował aż do 1829 roku. W 1818 roku senat Rzeczpospolitej Krakowskiej założył w Chrzanowie zatrudniającą 49 pracowników wytwórnię sukna. Książę Albert zmarł bezpotomnie w 1822 roku, a jego majątek odziedziczył po nim Karol Ludwik Habsburg, który jeszcze tego samego roku oddał go Janowi Mieroszewskiemu i jego żonie Wiktorii z Klosów w zamian za dobra skupione wokół wsi Brzeszcze. Nowi właściciele w przeciwieństwie do poprzedników związali się z miastem, w którym często przebywali, a Jan Mieroszewski wielokrotnie posłował z Chrzanowa do sejmu Rzeczpospolitej Krakowskiej. W 1834 roku przyczynił się do uruchomienia dwóch klas Szkoły Wydziałowej będącej filią Liceum św. Anny w Krakowie. W 1835 roku gminy wyznaniowe katolicka i żydowska kupiły wspólny budynek na potrzeby osobnych szkół początkowych. W okresie przynależności Chrzanowa do Wolnego Miasta Krakowa uruchomiono posterunek policji i placówkę pocztową. W czasie powstania krakowskiego w Chrzanowie przeciwko Austriakom wystąpił piętnastoosobowy oddział powstańców pod dowództwem Józefa Patulskiego. Po upadku zrywu niepodległościowego w 1848 roku Wolne Miasto Kraków wraz z Chrzanowem znalazło się pod władzą monarchii habsburskiej jako Wielkie Księstwo Krakowskie. Zmiana przynależności państwowej doprowadziła do zubożenia ludności, ponieważ cła na granicy z Królestwem Polskim zahamowały wymianę handlową, a rząd austriacki narzucił bardzo niekorzystny kurs wymiany złotego krakowskiego na florena austriackiego. W 1850 roku Chrzanów stał się siedzibą powiatu, a w 1852 roku pod miastem uruchomiono kopalnię rud cynkowo-ołowianych „Matylda”, co rozpoczęło proces jego uprzemysłowienia. W 1856 roku otwarto przebiegającą przez miasto linię kolejową Kraków-Wiedeń, natomiast 23 maja tego roku miasto kupiła spółka wrocławskich kupców, a po jej szybkim rozwiązaniu wyłącznym właścicielem został jeden z jej udziałowców Emanuel Loewenfeld. Zgodnie z uchwałą Sejmu Krajowego we Lwowie z 12 sierpnia 1866 w Galicji i Wielkim Księstwie Krakowskim powstał samorząd gminny. Odtąd władzę uchwałodawczą i kontrolną w Chrzanowie sprawowała wybieralna rada gminna, a władzę wykonawczą wybierana przez radę zwierzchność gminna z naczelnikiem gminy na czele. Ustawa nie odróżniała gmin wiejskich i miejskich poza Lwowem i Krakowem, ale naczelnikom gmin małomiasteczkowych pozwolono na posługiwanie się tytułem burmistrza. Poza władzą samorządu gminnego pozostały tereny miejskie i wiejskie należące do obszaru dworskiego. W latach 1868-1890 miasto uzyskało częściowe oświetlenie ulic przy pomocy lamp naftowych, które później zastąpiono benzynowymi. W 1882 roku otwarto pierwszy bank, czyli Towarzystwo Zaliczkowe, które w 1895 roku uzyskało reprezentacyjną siedzibę przy wytyczonej w 1893 roku, wiodącej w kierunku południowo-wschodnim alei Henryka. Arteria ta szybko stała się wizytówką miasta, siedzibą gmachów publicznych, w tym starostwa i sądu powiatowego, oraz osią szybko zabudowującej się nowej dzielnicy. Sejm Krajowy we Lwowie w 1896 roku uchwalił tzw. ustawę małomiasteczkową, która w pełni uwzględniała miejski charakter Chrzanowa. Rada gminna została zastąpiona przez radę miejską, a zwierzchność gminna złożona z burmistrza i asesorów była odpowiedzialna nie tylko za sprawy samorządowe, ale wykonywała również zadania zlecone przez władze powiatowe i krajowe. W 1897 roku rozpoczął działalność chrzanowski oddział Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”. W 1912 roku miasto uzyskało oświetlenie elektryczne dzięki podłączeniu do elektrowni w Sierczy. W tym samym roku Związek Strzelecki zaczął organizować wśród wychowanków drużyny.
Wprawdzie front pierwszej wojny światowej nie dotarł do Chrzanowa, ale w wojsku austriackim i Legionach Polskich walczyło wielu mieszkańców miasta i okolicznych wsi. Natomiast po upadku Austro-Węgier w Chrzanowie zapanowała anarchia i doszło do rozruchów, które skończyły się m.in. śmiercią czterech osób i rabunkiem sklepów żydowskich. Już 7 listopada 1918 utworzono jednak komitet obywatelski, który szybko zaprowadził porządek.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości Chrzanów został siedzibą powiatu w województwie krakowskim. W okresie międzywojennym miasto przeżywało dynamiczny rozwój przemysłu. Już w 1920 roku założono pierwszą w Polsce fabrykę lokomotyw „Fablok”, która produkowała także parowozy, walce drogowe, a nawet autobusy, a swoje towary eksportowała za granicę, przede wszystkim do Bułgarii. W 1928 roku uruchomiono natomiast zakłady ceramiczne „Stella”. W 1923 roku otwarto w Chrzanowie prywatne żeńskie seminarium nauczycielskie. W 1921 roku uruchomiono pierwsze stale funkcjonujące kino, a w 1928 roku działały już trzy sale kinowe. Bogacące się miasto uzyskiwało kolejne budynki użyteczności publicznej, w tym szpital powiatowy, dom dziecka i bibliotekę. W 1926 roku zaczęto brukować ulice, a w 1933 roku wybudowano wodociągi i kanalizację. Dzięki imigracji szybko rosła liczba ludności. Do miasta włączono również wsie Kościelec i Kąty. O ile w 1921 roku Chrzanów liczył ponad 12 tysięcy mieszkańców, to w 1939 roku w mieście mieszkało już 22 tysiące ludzi. Potrzeby mieszkaniowe nowych robotników przemysłowych zaspokoiły osiedla na Kolonii Fabrycznej i Rospontowej, a bogatsi obywatele zamieszkali w nowej dzielnicy willowej pomiędzy aleją Henryka i ul. Oświęcimską.
Wojska niemieckie zajęły Chrzanów już 3 września 1939, natomiast w listopadzie tego roku miasto wraz z zachodnią częścią powiatu wcielono bezpośrednio do Rzeczy Niemieckiej. Władze okupacyjne przejęły budynki urzędów, fabryki i szkoły podstawowe oraz zlikwidowały chrzanowskie gimnazjum. W 1941 roku w celu przedłużenia przedwojennej ulicy Mickiewicza wyburzono zabytkowy dwór Ossolińskich. Już w 1939 roku rozstrzelano 90 chrzanowskich Żydów zatrzymanych w Trzebini podczas powrotu z ewakuacji na wschód. W 1941 roku utworzono getto i mimo że nie było ono otoczone murem, uniemożliwiono przymusowym mieszkańcom tego terenu wychodzenie poza jego obręb. W 1942 roku do chrzanowskiego getta zaczęto deportować Żydów z okolicy, co spowodowało dramatyczne przeludnienie. W tym samym roku ludność żydowską zaczęto wywozić do obozu zagłady Auschwitz-Birkenau i do lutego 1943 roku zlikwidowano getto. Okupacja niemiecka Chrzanowa skończyła się wraz z wkroczeniem Armii Czerwonej 24 stycznia 1945. Substancja miejska w czasie wojny ucierpiała w stosunkowo niewielkim stopniu, ale głównie w wyniku eksterminacji Żydów liczba mieszkańców miasta zmniejszyła się o 7897 ludzi.
Po szybkim podporządkowaniu chrzanowskiego PPS i kampanii dyskredytującej i zastraszającej działaczy PSL, komuniści, tak jak w całej Polsce, przejęli kontrolę nad lokalnymi organami władzy. W latach pięćdziesiątych dokonano licznych zmian nazw ulic, np. Aleję Henryka przemianowano na Aleję Lenina, a rynek nazwano placem im. Karola Marksa. Po odwilży 1956 roku skupiono się na dalszym uprzemysłowieniu miasta. Powstały mleczarnia, chłodnia i zakład mięsny. W konsekwencji szybko rosła liczba ludności, która w 1960 roku zrównała się ze stanem przedwojennym, a w 1995 roku osiągnęła poziom 53 tysięcy mieszkańców. Potrzeby mieszkaniowe starano się zaspokoić budową nowych osiedli. Do połowy lat pięćdziesiątych w okolicach ul. Wojska Polskiego i na osiedlu Stella realizowano idee miasta-ogrodu, natomiast budowane w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych osiedla były już blokowiskami z wielkiej płyty. W 1955 roku otwarto ośrodek wypoczynkowy nad zalewem Chechło, w 1961 roku rozpoczęto budowę Powiatowego Domu Kultury, w 1960 roku otwarto Muzeum, a 1964 roku, podczas obchodów 700-lecia istnienia miasta oddano do użytku nowy dworzec autobusowy. Powstawały też kolejne szkoły podstawowe, w tym muzyczna i specjalna, Technikum Ekonomiczne i Mechaniczno-Elektryczne, Liceum Pedagogiczne dla Wychowawczyń Przedszkoli oraz Studium Politechniki Krakowskiej. W latach 1970-1971 wybudowano nowe centrum miasta wokół Placu Tysiąclecia, a w 1973 roku oddano do użytku Halę Widowiskowo-Sportową i przystanek kolejowy Chrzanów-Śródmieście. W wyniku reformy administracyjnej z 1975 roku Chrzanów przestał być siedzibą powiatu i został przyłączony do województwa katowickiego. Po przemianach 1989 roku jedną z pierwszych decyzji nowych władz samorządowych był powrót do przedwojennych nazw ulic i placów. W 1993 roku zaczęła funkcjonować Straż Miejska, a rok później otwarto Wyższą Szkołę Przedsiębiorczości i Marketingu. W latach dziewięćdziesiątych na sytuację miasta poważnie wpłynęło około dwudziestoprocentowe bezrobocie, któremu nie zapobiegło powstanie w 1996 roku tłoczni profili aluminiowych oraz kolejnych sklepów wielkopowierzchniowych. W wyniku reformy administracyjnej z 1999 roku Chrzanów stał się siedzibą powiatu w województwie małopolskim. Pod koniec pierwszej dekady XXI wieku przeprowadzono gruntowną renowację starego miasta, w 2011 roku otwarto nowoczesną biblioteką, a od 2014 roku w Chrzanowie sukcesywnie spada bezrobocie.

Ciekawostki

Drewniany dwór chrzanowski od końca XVII wieku zwany był zamkiem.
W 1823 roku w Chrzanowie u państwa Mieroszewskich gościł cesarz rosyjski Aleksander I.

Bibliografia