Ołtarz w kaplicy

Dzieje zabytku

W 1757 roku przy parafii we Frydmanie założono bractwo szkaplerzne. Prawdopodobnie zatem w tym czasie rozpoczęto również budowę kaplicy Matki Boskiej Karmelitańskiej z inicjatywy i fundacji ówczesnego proboszcza Michała Lorencsa. Ukończono jej wznoszenie w 1764 roku. Wydaje się również, że około tego roku powstało wyposażenie kaplicy, a więc dwustronny ołtarz oraz dekoracja rzeźbiarska ścian i stropu. W latach 1826, 1909 oraz 1936-1946 uzupełniano stolarkę wyposażenia w kaplicy oraz jej polichromię. W latach 1955-1956 oraz 1963-1967 odnawiano polichromię i złocenia. Ołtarz poddany był konserwacji podczas remontu kaplicy w latach 2004-2005.

Opis

Ołtarz dwustronny, sarkofagowy, dekorowany rocaille'm, mensa drewniana na planie kwadratu, od frontu z kamiennym portatylem.
Nastawa ołtarzowa dwustronna, na rzucie leżącej litery X, w formie rozbudowanego tabernakulum z tronem wystawienia. Obie strony są analogiczne pod względem architektonicznym. Tabernakulum na cokole, o wypukłej ściance frontowej, flankowanej parą pilastrów o trzonach dekorowanym płycinami z rocaille'm, dźwigających gzyms wieńczący. W polu drzwiczki ujęte rokokowym kartuszem. Na tabernakulum tron wystawienia o wklęsło-wypukłym licu, ujęty parą impostów podtrzymywanych przez rocaille'owe konsole oraz pilastrami w narożach, których trzony przyjmują formę spływów wolutowych, sięgające podstawy tabernakulum, na których stoją figury. W polu środkowym tronu wystawienia znajduje się obrotowa nisza o nieregularnym kształcie ujęta obramieniem z rocaille'u, przesłonięta wypukłą ścianką z płaskorzeźbionym krucyfiksem i winnym gronem, zwieńczona rzeźbioną półpostacią. Całość wieńczy cokół z dwoma ramionami, na których stoją rocaille'owe wazony. Na cokole osadzona jest dużych rozmiarów, dwustronna, dwunastoramienna gwiazda relikwiarzowa, miażdżąca węża. Gwiazda z obu stron ujęta jest kilkoma pierścieniami z winnego grona oraz ornamentu roślinnego, w ramionach oraz w polu głównym umieszczone są za szkłem relikwie wśród kwiatowych dekoracji.
Na awersie ołtarza, na mensie znajdują się dwie figurki puttów siedzących na obłokach i trzymających tabliczki z kanonami. Całość flankują ustawione na spływach wolutowych figury św. Jana Ewangelisty i św. Bartłomieja, tron wieńczy półpostać Boga Ojca, ujęta przez dwa putta z otwartymi księgami. Obrotową niszę flankują dwa aniołki trzymające lichtarze. Na rewersie ołtarza na spływach wolutowych stoją figury św. Andrzeja i św. Piotra, tron wieńczy półpostać Mojżesza flankowana przez dwa putta z otwartymi księgami.
Struktura polichromowana w kolorze ciemnozielonym, ornamentyka i profile złocone, detal srebrzony.

Zarys problematyki artystycznej

Kaplica w 1784 roku otrzymała odpust zupełny na dzień 16 lipca, na uroczystość Matki Boskiej Szkaplerznej. Od tego czasu przyjmowała rzesze wiernych, którzy w tym właśnie dniu przyjmowali sakrament spowiedzi i komunii świętej. Ołtarz otrzymał formę dwustronnego tabernakulum oraz został otoczony tralkową balustradą na planie ośmioboku w celu umożliwienia masowego udzielania komunii.
Omawiane dzieło typologicznie odpowiada ołtarzom tabernakulowym. Jego strukturę tworzy rozbudowane tabernakulum z tronem wystawienia umieszczone na mensie ołtarza, zwieńczone cokołem z gwiazdą relikawiarzową, przywodzącą na myśl monstrancje stojącą na tronie wystawienia. W okresie baroku dwustronne ołtarze relikwiarzowe budowane były często do kaplic i świątyń odpustowych, czego przykładem może być ołtarz w kaplicy Świętego Całunu w Turynie.
Ołtarz flankują postacie apostołów, z przodu św. Jan Ewangelista i św. Bartłomiej, z tyłu św. Andrzej i św. Piotr, wieńczą zaś z przodu Bóg Ojciec, z tyłu Mojżesz, który uważany jest za prefigurację Najświętszej Marii Panny i jej Koronacji. Figury w nieczytelnym dziś kontekście musiały odnosić się do postaci Marii. Pary puttów z otwartymi księgami, na których dawniej zapisane były sentencje, zasrebrzone podczas ostatniej konserwacji, układające się w modlitwę do Marii. Brzmiały: „Vidi coelum novum et terram novam Apo[calypsis] 21”, co znaczy „I ujrzałem niebo nowe i ziemię nową” (Ap 21, 1); „Tota pulchra es Cant[ica canticorum] 4” – „O jaka piękna jesteś” 
(PnP 4, 1); „Maria” oraz „De qua natus est Iesus Mat[heus] I”; - „Maria" i „z której narodził się Jezus” (Mt 1, 16) oraz „Orietur stella ex Jacob [Ex] Nu[meris] 20/X” z błędnym zapisem sigla biblijnego, który brzmi „Wschodzi gwiazda z Jakuba” (Lb 24, 17).
Sama gwiazda wieńcząca ołtarz odnosi się do jednego z najbardziej popularnych imion Marii – Gwiazda Zaranna.
Gwiazda odwołuje się do tradycyjnych atrybutów Niepokalanego Poczęcia, jej dwanaście ramion przywołuje wieniec z dwunastu gwiazd, zaś ramieniem, na którym stoi na cokole miażdży węża, jak Maria w ikonografii Immaculaty. Ołtarz stanowi kluczowy element całego programu ikonograficznego kaplicy Matki Boskiej Karmelitańskiej, na który składają figury starotestamentowych proroków podwieszonych na ścianach, w niszach niższego rzędu, figury postaci z Nowego Testamentu stojących w niszach wyższego rzędu oraz strop ze sceną Koronacji Najświętszej Marii Panny w otoczeniu aniołów, spośród których ośmiu trzyma instrumenty, tworząc niebiański chór, a czterech z nich przedmioty kultu maryjnego. Ołtarz stanowi wertykalną dominantę wnętrza, której szczyt niemal bezpośrednio łączy się ze sceną na drewnianym stropie kaplicy.
Program kaplicy interpretowany jest jako odwołanie do koncepcji niebiańskiej muzyki, która w okresie baroku przeżywała swój nawrót. Ośmiu muzykujących aniołów na stropie kaplicy odnosi się do ośmiu sfer niebieskich znanych z wczesnochrześcijańskiej filozofii, które umieszczone nad ołtarzem mogą być rozumiane jako iluzja muzykującego nieba w czasie gloryfikacji postaci Marii w scenie jej Koronacji.
Dekoracja rzeźbiarska kaplicy jest w całości spójna pod względem formalnym i została wykonana niewątpliwie przez jeden warsztat, jakkolwiek nie są znane nazwiska jej twórców. Z dużym prawdopodobieństwem można przyjąć, że autorem programu ikonograficznego kaplicy był jej fundator i pomysłodawca – Michał Lorencs, dla którego stała się później miejscem pochówku.
Kaplica Matki Boskiej Karmelitańskiej stanowi unikalny w skali Europy Środkowej przykład jednolitej koncepcji architektoniczno-rzeźbiarskiej i symbolicznej odwołującej się do idei muzyki niebiańskiej.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Delikatne zabrudzenia, drobne przetarcia w partii złoceń i srebrzeń. Ołtarz konserwowany w latach 2004-2005.

Streszczenie

W 1757 roku przy parafii we Frydmanie założono bractwo szkaplerzne. Prawdopodobnie w tym czasie rozpoczęto również budowę kaplicy Matki Boskiej Karmelitańskiej z inicjatywy i fundacji ówczesnego proboszcza Michała Lorencsa, którą zakończono w 1764 roku. Około tego roku powstało wyposażenie kaplicy, a więc dwustronny ołtarz oraz dekoracja rzeźbiarska ścian i stropu. Ołtarz otrzymał formę dwustronnego tabernakulum oraz został otoczony tralkową balustradą na planie ośmioboku w celu umożliwienia masowego udzielania komunii podczas odpustu na dzień 16 lipca, na uroczystość Matki Boskiej Szkaplerznej. Kaplica stanowi unikalny w skali Europy Środkowej przykład jednolitej koncepcji architektoniczno-rzeźbiarskiej i symbolicznej odwołującej się do idei muzyki niebiańskiej.

Bibliografia