ołtarz główny św. Urbana

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
oświęcimski
Gmina
Brzeszcze
Miejscowość
Brzeszcze
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Bielsko-Żywiecka
Parafia
Św. Urbana
Miejsce przechowywania
prezbiterium kościoła
Identyfikator
DZIELO/24182
Kategoria
ołtarz
Ilość
1
Czas powstania
lata 1891-1892
Miejsce (państwo, miasto, region geograficzny)
Kraków
Technika i materiał
drewno, techniki stolarskie i snycerskie, polichromia, złocenie, srebrzenie
Wymiary podstawowe
szerokość – około 710 cm
wysokość – około 870 cm
Autor noty katalogowej
ks. Szymon Tracz
Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne 4.0

Dzieje zabytku

Ołtarz wykonano w krakowskiej pracowni Kazimierza Chodzińskiego w latach 1891-1892. Po raz pierwszy odmalował go w 1937 roku Franciszek Kopijasz. W 1963 roku odnowiono obrazy, a w 1982 wykonano remont prowadzony pod nadzorem Jacka Konarskiego z Krzeszowic.

Opis

Nastawa ołtarza głównego przyjęła formę przyściennej, trójosiowej, jednokondygnacyjnej struktury architektonicznej ze wieńczeniem. Drewniany stipes ołtarzowy uzyskał kształt leżącego prostopadłościanu podtrzymującego mensę z portatylem, ustawionego na jednostopniowym podeście. Front stipesu udekorowano trzema płycinami obwiedzionymi profilowanymi listwami z rzeźbionymi ornamentami w polach. Na mensie ustawiono drewniane tabernakulum na rzucie trapezu. W dolnej części artykułują je czworoboczne płyciny z ornamentem geometrycznym, rozdzielone spływami wolutowymi podtrzymującymi profilowany gzyms, a w górnej części rozbudowany tron wystawienia. Prostopadłościenne, pancerne tabernakulum usytuowano na osi zdobiąc jego czworoboczne drzwiczki płyciną z trybowanym przedstawieniem kielicha w otoczeniu winnej latorośli i kłosów zbóż. Tron wystawienia przyjął formę trójarkadowej kapliczki zwieńczonej gzymsem koronującym i spłaszczonym dachem pokrytym złoconą rybią łuską. Arkady wsparto na korynckich, kanelowanych kolumienkach. W przyłuczach arkady środkowej, wypełnionej niszą na monstrancję, ukazano uskrzydlone dwie główki anielskie, a w przyłuczach arkad skrajnych motywy ornamentalne. Pod arkadami w osiach skrajnych umieszczono w niszach klęczących na jedno kolana na postumentach adorujących aniołów. Wsparty na arkadach gzyms koronujący ozdobiono profilowaniem i rytmicznie powtarzającymi się konsolkami. Za stipesem ustawiono strukturę ołtarzowa wspartą na wysokim cokole, artykułowaną czterema wysuniętym do przodu dwustopniowymi postumentami dekorowanymi profilowanym gzymsowaniem oraz prostokątnymi płycinami ujętymi w profilowane obramienia. W górnej strefie w płycinach od frontu wyobrażono uskrzydlone głowy symboli czterech Ewangelistów. Idę od lewej jest to głowa woła, anioła, orła i lwa. Natomiast w dolne strefie w płycinach znalazły się od lewej: skrzyżowane bicze z trzciną, na tle których wyobrażono chustę Weroniki, świecznik siedmioramienny z miedzianym wężem na palu na tle pektorału żydowskiego arcykapłana, tablice Dekalogu na tle skrzyżowanych trąb oraz krzyż skrzyżowany z kolumną biczowania wraz z lancą i gąbką na kiju. Pomiędzy postumentami w osiach skrajnych partii cokołowej usytuowano dwoje drzwi prowadzących do zakrystii, zdobionych czworobocznymi płycinami. Na postumentach ustawiono cztery kanelowane kolumny o kapitelach kompozytowych z impostami podtrzymujących belkowanie wyłamane na ich osi. Pomiędzy kolumnami artykułującymi kondygnację w osi środkowej umieszczono pole obrazowe, a w osiach skrajnych półkoliste nisze z ustawionymi w nich na postumentach figurami ŚŚ. Apostołów Piotra i Pawła. Zarówno nad polem obrazowym, jak i nad niszami oraz pod nimi widoczny jest ornament roślinny. Pole obrazowe na osi retabulum przyjęło kształt stojącego prostokąta z nadwieszonym półkolistym łukiem odcinkowym. Ujmuje je profilowana rama. W polu umieszczono obraz Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, a na dwóch zasuwach przedstawienie św. Urbana oraz św. Barbary. Na belkowaniu w osiach skrajnych nad kolumnami zewnętrznymi usytuowano dwa przerwane przyczółki z leżącymi na nich parą aniołów trzymających krzyż i kotwicę. Natomiast na osi kolumn wewnętrznych na postumentach siedzą dwa złocone putta. Zwieńczenie ołtarza przyjęło kształt leżącego prostokąta flankowanego przez pilaster i kolumienkę podtrzymujących odcinki wyłamanego belkowania, na którym wsparto półkolisty, profilowany łuk odcinkowy wieńczący całość. Ponad tymi podporami umieszczono złocone, siedzące putta, a na osi łuku wieńczącego w promieniach z obłoczkami gołębicę Ducha Świętego. W polu zwieńczenia usytuowano półkolistą niszę ze stojącą figurą Boga Ojca. Ujmuje ją półkoliste obramienie zdobione stylizowaną ornamentyką roślinno-geometryczną. Strukturę architektoniczną retabulum polichromowano w tonacji jasnopastelowej zieleni, ornamenty, profile architektoniczne zostały wyzłocone, natomiast figury apostołów, Boga Ojca oraz aniołów przy tabernakulum i w zwieńczeniu w osiach skrajnych zostały naturalistycznie polichromowane.

Zarys problematyki artystycznej

Historyzujący w swoim wyrazie artystycznym ołtarz główny w Brzeszczach wpisuje się w długą i bogatą tradycję nowożytnych nastaw architektonicznych, stanowiących pochodną rozwiązania rzymskiego łuku triumfalnego, a więc koncepcji bramy opracowanej na zasadzie trójdziału. Nastawy ołtarzowe w tym kształcie pojawił się w Małopolsce w okresie renesansu, począwszy od ołtarza z fundacji Zygmunta Starego do katedry krakowskiej z lata 1545-1548 (obecnie w Bodzentynie), a następnie zostały przejęte przez barok, który wprowadził na szeroką skalę miedzy innymi kolumny kompozytowe i bogatą ornamentykę. W tym układzie były także realizowane w duchu klasycyzmu i historycyzmu przez cały XIX wiek. Retabulum w Brzeszczach charakteryzuje się płaskim rozczłonkowaniem form architektonicznych oraz zauważalną oszczędność w rozmieszczaniu partii ornamentalnych. Główny nacisk został położony na wyeksponowanie osi środkowej nastawy utworzonej z bogato artykułowanego tabernakulum, pola obrazowego w kondygnacji oraz niszy z rzeźbą Boga Ojca w zwieńczeniu i gołębicy Ducha Świętego na szczycie retabulum. Zgodnie z małopolską tradycją w nastawie znalazły się przedstawienia świętych apostołów Piotra i Pawła jako filarów Kościoła Powszechnego.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry. Ostatnią konserwację przeprowadzono w 1982 otoku oraz na początku XXI wieku.

Literatura

H. i S. Kozakiewiczowie, Renesans w Polsce, Warszawa 1976, s. 76-77, il. 67-70;
T. Chrzanowski, M. Kornecki, Sztuka Ziemi Krakowskiej, Kraków 1982, s.274-275, 534-536;
S. Szyszka, Dzieje parafii Brzeszcze, Brzeszcze 1996
Kalendarium parafii św. Urbana w Brzeszczach, pr. zb., Brzeszcze 2004.

Streszczenie

Wykonany w duchu historycyzmu ołtarz główny w Brzeszczach powstał w krakowskiej pracowni Kazimierza Chodzińskiego w latach 1891-1892. Po raz pierwszy odmalował go w 1937 roku Franciszek Kopijasz. W 1963 roku odnowiono obrazy, a w 1982 wykonano remont prowadzony pod nadzorem Jacka Konarskiego z Krzeszowic.

ŹRÓDŁA ARCHIWALNE

Inwentarz kościoła w Brzeszczach RP 1878, Archiwum Parafialne w Brzeszczach.

Jak cytować?

ks. Szymon Tracz, "ołtarz główny św. Urbana ", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/oltarz-glowny-sw-urbana

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności