Brzeszcze

Opis topograficzny

Miasto i siedziba gminy w powiecie oświęcimskim województwa małopolskiego. Gmina Brzeszcze położona jest w kotlinie oświęcimskiej pomiędzy dwiema rzekami: Sołą od wschodu i Wisłą od zachodu. W jej skład poza miastem wchodzą sołectwa: Jawiszowice, Przecieszyn, Skidziń, Wilczkowice i Zasole. Gospodarka Brzeszcz opiera się przede wszystkim na górnictwie węgla kamiennego. Historycznie miejscowość znajdowała się na terenie księstwa oświęcimskiego, które razem z księstwem zatorskim stanowiły powiat śląski staropolskiego województwa krakowskiego.

Streszczenie dziejów

Pierwsza wiadomość o wsi Brzeszcze pochodzi z 1443 roku. Brzeszcze stały się królewszczyzną po zakupie księstwa oświęcimskiego przez Kazimierza Jagiellończyka od Jana IV w 1457 roku. Podstawą gospodarki miejscowości była hodowla ryb. W ciągu wieków starostami oświęcimskimi byli przedstawiciele wpływowych rodzin magnackich takich jak Myszkowscy, Tęczyńscy, Komorowscy i Małachowscy. W 1772 roku Brzeszcze znalazły się pod panowaniem austriackim i stały się własnością cesarską. W 1778 roku majątek dworski sprywatyzowano, a od 1824 roku stał się własnością rodziny Habsburgów. W 1846 roku Brzeszczanie pod wodzą Wojciecha Bielanina wzięli udział w powstaniu krakowskim. W 1856 roku wieś uzyskała połączenie kolejowe z Dziedzicami i Oświęcimiem. W 1907 roku rozpoczęto wydobycie węgla kamiennego. Po zakończeniu pierwszej wojny światowej kopalnia w Brzeszczach przeszła na własność polskiego Skarbu Państwa. W 1924 roku Karol Stefan Habsburg podarował ziemię orną, stawy i lasy w Brzeszczach i okolicy Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie. W czasie okupacji niemieckiej Brzeszcze znalazły się w bezpośrednim sąsiedztwie KL Auschwitz. 5 października 1942 w ramach pacyfikacji rzekomej próby buntu w podobozie w Borze zabito kilkadziesiąt więźniarek, głównie Żydówek francuskich. Po zakończeniu drugiej wojny światowej majątek PAU rozparcelowano i przekazano małorolnym chłopom, a gospodarstwo rybne na Nazieleńcach i Borze przejęło natomiast nowoutworzone Państwowe Gospodarstwo Rybackie. Dynamiczny rozwój przemysłu ciężkiego i wzrost liczby ludności przełożył się na status miejscowości. W 1954 roku Brzeszcze stały się osiedlem, a 7 lipca 1962 otrzymały prawa miejskie.przemysłu ciężkiego i wzrost liczby ludności przełożył się na status miejscowości. W 1954 roku Brzeszcze stały się osiedlem, a 7 lipca 1962 roku otrzymały prawa miejskie.

Dzieje miejscowości

Brzeszcze i pozostałe wchodzące w skład gminy miejscowości zostały założone przez książąt oświęcimskich przed końcem XV wieku jako wsie na prawie niemieckim. Księstwo oświęcimskie powstało w 1315 roku w wyniku podziału księstwa cieszyńskiego. W 1327 roku książę Jan I Scholastyk złożył hołd Janowi Luksemburgowi, a jego państwo stało się lennem Królestwa Czeskiego. Najstarsze wzmianki historyczne o miejscowościach na terenie dzisiejszej gminy dotyczą wsi Jawiszowice, gdzie znajdowała się parafia odnotowana w spisie dziesięcin za lata 1325-1327. Pierwsza wiadomość o wsi Brzeszcze pochodzi natomiast z 1443 roku, kiedy rajca krakowski Jerzy Orient uposażył altarię Wniebowzięcia NMP w kościele św. Barbary w Krakowie 13 groszami czynszu rocznego ze wsi Brzeszcze i Osiek kupionego od księcia oświęcimskiego. W 1454 roku ostatni książę oświęcimski Jan IV złożył hołd Kazimierzowi Jagiellończykowi, a w 1457 roku sprzedał mu swoje księstwo. W rezultacie tej transakcji Brzeszcze stały się królewszczyzną i znalazły się pod władzą starosty grodowego oświęcimskiego.
Początkowo gospodarka wsi opierała się na uprawie zbóż oraz hodowli bydła i owiec. W 1485 roku Kazimierz Jagiellończyk zlecił kasztelanowi oświęcimskiemu Piotrowi Myszkowskiemu utworzenie dwóch stawów i grobli w Brzeszczach, w zamian zapisując mu 200 florenów węgierskich na tamtejszych dobrach. Hodowla ryb rozwijała się dynamicznie i na początku XVI wieku była już podstawą gospodarki całego regionu. Sytuację wsi na w początku XVI wieku można poznać dzięki szczegółowemu opisowi zamieszczonemu w inwentarzu majątku księstwa oświęcimskiego z 1508 roku. W okolicy funkcjonowało wtedy już 13 stawów: Przedwieśny, Łężny, Słonków, Olszynki, Graniczny (dziś Granicznik), Przegonny (dziś Przygodnik), Leżajny, Dąbrowny, w tym puste: Laskowy, Mszany, Bagienny (dziś Bagiennik), Bobrek Duży, Bobrek Mały. Działały także karczma i młyn w przysiółku Budy, których dzierżawcy płacili staroście czynsz w naturze i pieniądzu. Chłopi byli m.in. zobowiązani do płacenia czynszów, dostarczania drewna opałowego na potrzeby gospodarstwa zamkowego, uiszczania opłat w zbożu za prawo uczestnictwa w polowaniach, dostarczania do zamku kur i jajek oraz opłacania tzw. „krownego” czyli pieniężnego ekwiwalentu bydła domowego. Musieli również służyć osobiście w straży zamkowej lub uiszczać w zamian opłatę pieniężną. Wedle inwentarza nie było wtedy wyznaczonego wymiaru pańszczyzny, a chłopi mieli pracować „ilekroć się im każe”. Ten ogólny zapis stwarzał okazję do nadużyć ze strony starostów, na które poddani składali skargi. W 1542 roku Zygmunt I Stary w odpowiedzi na jedną z nich orzekł, że mieszkańcy wsi Brzeszcze, Łęk i Bielany mają pracować albo jeden dzień w tygodniu zgodnie z przywilejem toruńskim z 1520 roku albo w wymiarze identycznym jak poddani z okolicznych wsi szlacheckich. Decyzję o wyborze wymiaru pańszczyzny miał podejmować starosta. W inwentarzu z 1557 roku wymieniony został szereg zobowiązań związanych z gospodarką rybną. Brzeszczanie mieli obowiązek naprawiania stawów, przywożenia do nich narybku i odwożenia ryb nad Wisłę, skąd były on transportowane dalej. W 1564 roku księstwo oświęcimskie wraz z księstwem zatorskim ostatecznie przyłączono do Królestwa Polskiego jako powiat śląski województwa krakowskiego. Według inwentarza z tego roku w Brzeszczach funkcjonowało 16 nierównych gospodarstw kmiecych oraz młyn na Stawie Olszyńskim. W ciągu wieków starostami oświęcimskimi byli przedstawiciele wpływowych rodzin magnackich, a tytuł często przechodził z ojca na syna. Ten prestiżowy i dochodowy urząd dzierżyli m.in. Myszkowscy, Tęczyńscy i Komorowscy. W 1727 roku starostą grodowym oświęcimskim został Adam Leon Albin Kazimierz Małachowski, a w 1757 roku urząd przejął jego syn Piotr Małachowski wojewoda krakowski. Majątkiem dworskim zarządzali w jego imieniu Józef i Zofia Malińscy. W 1765 roku wieś liczyła 18 gospodarstw kmiecych, 5 zagrodniczych, 16 chałupniczych i 11 komorników. W 1772 roku w wyniku pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej Brzeszcze znalazły się pod panowaniem austriackim i stały się własnością cesarską. Już w 1778 roku sprzedano je jednak szlachcicowi Fryderykowi Duninowi i jego żonie Zofii z Małachowskich córce byłego starosty oświęcimskiego. Po śmierci Zofii z Małachowskich Duninowej w 1794 roku wieś znalazła się w rękach długoletniego przyjaciela rodziny, pochodzącego z Włoch nadwornego lekarza Stanisława Augusta Poniatowskiego, Dominika Gherii. Po jego śmierci w 1814 roku Brzeszcze odziedziczyła jego wychowanica Wiktoria z Klosów Dembińska, która po rozwodzie w 1817 roku wyszła ponownie za mąż za ordynata mysłowickiego Jana Mieroszewskiego. Dziedziczka zredukowała pańszczyznę i osobiście uczyła chłopskie dziewczynki czytania, pisania, śpiewu, haftu i gotowania. Gdy Jan Mieroszewski namówił ją do przeprowadzki do Rzeczpospolitej Krakowskiej, zaproponowała, by majątek wykupili chłopi jako gromada. Brzeszczanie nie wyrazili jednak zainteresowania, prawdopodobnie z powodu braku pieniędzy. Właścicielka zapisała się w pamięci miejscowej ludności tak pozytywnie, że gromada z wójtem na czele ufundowała jej pomnik z napisem „Naszej ukochanej dziedziczce”, który dzisiaj stoi na rozdrożu naprzeciw cmentarza. Ostatecznie po odrzuceniu oferty kupna przez gromadę w 1822 roku Wiktoria Mieroszewska wymieniła Brzeszcze, Skidziń, Przecieszyn i Wilczkowice na klucz chrzanowski z księciem cieszyńskim Albertem Kazimierzem, synem Augusta III Mocnego. Osiemdziesięcioczteroletni właściciel zmarł jeszcze w tym samym roku, a majątek odziedziczył jego przybrany syn Karol Ludwik Habsburg, naturalny syna cesarza Leopolda II. W 1838 roku kupił on od Jana Wielopolskiego tzw. „państwo żywieckie” i włączył je w skład Komory Cieszyńskiej. Zarządcą majątku dworskiego został Karol Haempel, który w pamięci mieszkańców zapisał się wyjątkowo niekorzystnie z powodu brutalnych metod zmuszania do pracy. W latach 1844-1846 doszło ponadto do strasznej klęski głodu. Starostwo wydało wtedy nawet rozporządzenie zalecające pożywianie się perzem. Brzeszczanie pod wodzą Wojciecha Bielanina wzięli udział w 1846 roku w powstaniu krakowskim, ale zostali szybko pokonani przez wojska austriackie pod Oświęcimiem. Po śmierci Karola Ludwika w 1847 roku dobra odziedziczył jego syn arcyksiążę Albrecht Fryderyk Habsburg. W latach 1847-1848 w czasie epidemii zmarło w Brzeszczach łącznie 91 osób spośród około 1500 mieszkańców. W 1848 roku w wyniku uwłaszczenia chłopi przejęli na własność uprawianą przez siebie ziemię, jednakże w dalszym ciągu wielu mieszkańców utrzymywało się z pracy najemnej na ziemi dworskiej. W 1856 roku Brzeszcze uzyskały połączenie kolejowe z Dziedzicami i Oświęcimiem. W 1857 roku założono szkołę jednoklasową w Brzeszczach, a rok później gromada kupiła od Wawrzyńca Maruszy duży dom i przeznaczyła go na jej siedzibę. Po śmierci Karola Haempla w 1858 roku następcą został jego zięć Adolf Bartke, który traktował pracowników zupełnie inaczej niż teść – w latach głodu i nieurodzaju udzielał m.in. bezzwrotnych zapomóg. Według spisu z 1858 roku w Brzeszczach mieszkało 1434 ludzi. W wyniku przemian ustrojowych monarchii habsburskiej w 1866 roku ustanowiono samorząd gminny. W 1877 roku szkołę w Brzeszczach przemianowano na dwuklasową, a w 1887 roku powołano do życia trzy klasy, ale dopiero w 1890 roku zatrudniono drugiego nauczyciela. Po śmierci Albrechta Fryderyka Habsburga w 1895 roku właścicielem Brzeszcz został jego bratanek i przybrany syn Karol Stefan Habsburg. Przed pierwszą wojną przygotowywał się do roli króla polskiego, w związku z czym nauczył się języka przyszłych poddanych. W jego czasach dzięki odkryciu złóż węgla kamiennego bezpowrotnie zmienił się charakter gospodarczy wsi. Pierwszą kopalnię zaczęto budować w 1903 roku. Wydrążono szyb wentylacyjny Andrzej I oraz wydobywczy Andrzej II, a wydobycie rozpoczęto w 1907 roku, kiedy został zatwierdzony statut „Steinkohlen – Gewarschaft Brzeszcze” czyli „Gwarectwa Węglowego Brzeszcze”. Do pracy zaczęli przybywać imigranci zarobkowi, którzy zamieszkiwali w nowo tworzonych osiedlach robotniczych zwanych „koloniami”. W 1909 roku powstał w Brzeszczach oddział Ochotniczej Straży Pożarnej oraz kopalniany oddział Polskiego Zjednoczenia Zawodowego Robotników Chrześcijańskich. W 1913 roku gwarkowie sprzedali swoje udziały w kopalni rządowi austriackiemu, który został wyłącznym właścicielem przedsiębiorstwa. W 1914 roku powstał w Brzeszczach lokalny oddział Polskiego Komitetu Narodowego, który wyekwipował na wojnę 60 ochotników dotychczas ćwiczących w „Strzelcu” i „Sokole”. Została również zawiązana Liga Kobiet pod przewodnictwem nauczycielki Amalii Kołodziejczyk. Członkinie tej organizacji zajmowały się szyciem odzieży dla miejscowych legionistów oraz zbiórką pieniędzy na potrzeby żołnierzy i ich rodzin. W czasie wojny kopalnia w Brzeszczach została zmilitaryzowana. Pogłębiono wtedy szyby oraz stwierdzono występowanie węgla w okolicy Jawiszowic, gdzie już w 1918 roku rozpoczęto głębienie szybu Andrzej III. Po zakończeniu pierwszej wojny światowej Karol Stefan Habsburg wybrał polskie obywatelstwo i na trwale związał rodzinę z polskością. Władze w Warszawie początkowo, w latach 1919-1924, wprowadziły w jego majątku zarząd komisaryczny, ale, dostrzegając jego lojalność, ostatecznie pozwoliły mu zatrzymań majątek jako własność prywatną. W 1924 roku Karol Stefan Habsburg podarował ziemię orną, stawy i lasy w Brzeszczach i okolicy Polskiej Akademii Umiejętności w Krakowie. Z jej polecenia zarządcą majątku dworskiego został Ryszard Bartke, syn poprzedniego zarządcy. Po zakończeniu pierwszej wojny światowej zatrudniająca już 1283 robotników kopalnia w Brzeszczach przeszła na własność polskiego Skarbu Państwa i stała się jedyną kopalnią niepozostającą w rękach prywatnych. Była najbardziej zmechanizowanym przedsiębiorstwem wydobywczym w Polsce. Na jej terenie wprowadzono w życie nowoczesny i stosowany do dzisiaj system wydobycia zwany brzeszczańskim. Utworzono nowe szyby kopalniane w Jawiszowicach, które połączono bocznicą kolejową z macierzystą kopalnią. Wybudowano również Kolonię Urzędniczą. Warunki pracy były jednak ciężkie, a zarobki niesatysfakcjonujące. W latach 1920-1937 dochodziło do licznych strajków. W 1930 roku kopalnia zatrudniała już 2291 robotników. W 1931 roku oddano do użytku nowy budynek szkoły powszechnej. W placówce oświatowej działał m.in. kwartet smyczkowy, zespół teatralny oraz chór. W 1934 roku rozpoczęło działalność Towarzystwo Miłośników Ogrodnictwa i Pszczelarstwa pod przewodnictwem proboszcza Zygmunta Boratyńskiego, a w 1938 roku powstała Hurtownia Kupców Polskich.
W czasie kampanii wrześniowej w Brzeszczach znajdował się punkt dowodzenia 6. krakowskiej dywizji Wojska Polskiego. W ciągu pierwszych trzech dni września w okolicach wsi doszło do kilku większych potyczek. Polegli żołnierze zostali pochowani na lokalnym cmentarzu. Po klęsce wrześniowej ziemia oświęcimska została włączona bezpośrednio do III Rzeszy. Podczas obławy w marcu 1940 roku aresztowano prawie wszystkich nauczycieli narodowości polskiej, 22 studentów oraz 7 pracowników umysłowych kopalni i wywieziono ich do Dachau, a następnie do Mauthausen-Gusen. Mimo, że na terenach wcielonych do Rzeszy likwidowano polską edukację, w 1943 roku w Jawiszowicach i Przecieszynie przywrócono działanie polskich szkół podstawowych. Brzeszcze znalazły się w bezpośrednim sąsiedztwie obozu zagłady Auschwitz-Birkenau. Więźniowie podobozu w Jawiszowicach byli m.in wykorzystywani przez władze niemieckie do pracy w kopalni, gdzie w prowadzono rabunkowe wydobycie, zmuszając górników do pracy ponad siły. W 1942 w Borze założono podobóz żeński, w którym 5 października w ramach pacyfikacji rzekomej próby buntu zabito kilkadziesiąt więźniarek, głównie francuskich Żydówek. Miejscowa ludność starała się w granicach możliwości i mimo wiążącego się z tym ryzyka pomagać więźniom obozowym, przede wszystkim poprzez przemycanie żywności i leków, odbieranie korespondencji, a nawet pomoc w ucieczkach. Ryszard Bartke w czasie okupacji pozostał w Brzeszczach i aktywnie pomagał miejscowej ludności. Ochraniał rolników, zaniżając kontyngenty, i wystawiając fikcyjne zaświadczenia o zatrudnieniu dziewcząt w gospodarstwa, co chroniło je przed wywiezieniem na roboty do Niemiec. W 1945 roku na terenie baraku należącego do kopalni zorganizowano tymczasowy szpital dla byłych więźniów.
Po zakończeniu drugiej wojny światowej majątek dworski w Brzeszczach odebrano PAU, rozparcelowano i przekazano małorolnym chłopom. Gospodarstwo rybne na Nazieleńcach i Borze przejęło natomiast nowo utworzone Państwowe Gospodarstwo Rybackie. Dynamiczny rozwój przemysłu ciężkiego i wzrost liczby ludności przełożył się na status miejscowości. W 1954 roku Brzeszcze stały się osiedlem, a 7 lipca 1962 otrzymały prawa miejskie. Od połowy lat pięćdziesiątych aż do początku lat siedemdziesiątych kopalnia zatrudniała nawet 6 tysięcy pracowników. W latach siedemdziesiątych mieszkańców Starej Kolonii przeniesiono do nowo wybudowanych bloków na os. Słowackiego, a opuszczone budynki przekazano oczekującym na nowe mieszkania. W wyniku reformy administracyjnej z 1975 roku gmina weszła w skład województwa katowickiego. W latach 1974-1982 liczba zatrudnionych w kopalni wzrosła o kolejne 3 tysiące, a do Brzeszcz przybywali imigranci z całej Polski zachęcani dobrymi wynagrodzeniami i perspektywą uzyskania mieszkania na budowanym w tym okresie os. Paderewskiego. W dniach 2-3 września 1980 w kopalni „Brzeszcze” odbył się strajk, a po zarejestrowaniu NSZZ „Solidarność” powstał przyzakładowy oddział tego związku zawodowego. Po wprowadzeniu stanu wojennego w 1981 roku górnicy strajkowali w dniach od 15 do 17 grudnia. Kopalnia „Brzeszcze” nie ucierpiała w czasie przemian gospodarczych i do dziś jest największym lokalnym pracodawcą, gospodarka miasta wciąż oparta jest przede wszystkim na przemyśle ciężkim. W 1999 roku miejscowość włączono do powiatu oświęcimskiego województwa małopolskiego. W 2000 roku założono Stowarzyszenie na rzecz Gminy Brzeszcze „Brzost”, które aktywnie działa na rzecz propagowania historii i kultury miasta. 4 października 2003 odsłonięto na ścianie dawnej szkoły w Borze tablicę upamiętniającą zamordowane w tym miejscu więźniarki KL Auschwitz. Od 2005 roku na terenie gminy co roku organizowany jest Rock Reggae Festival.

Bibliografia