Kościół św. Mikołaja Biskupa

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
myślenicki
Gmina
Pcim
Miejscowość
Pcim
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Krakowska
Dekanat
Pcim
Parafia
Parafia św. Mikołaja Biskupa
Tagi
architektura XIX wieku św. Mikołaj
Identyfikator
DZIELO/14625
Kategoria
kościół
Ilość
1
Czas powstania
1810-1829
Technika i materiał
cegła, tynkowanie, blacha, techniki murarskie
Autor noty katalogowej
Maria Działo
Domena Publiczna

Dzieje zabytku

3 lipca 1338 król Kazimierz Wielki wydał akt erekcyjny parafii w Pcimiu. Wtedy też wystawił drewnianą świątynię pod wezwaniem św. Mikołaja oraz plebanię. Z świątyni tej zachowała się rzeźba św. Mikołaja, datowana na czwartą ćwierć XIV wieku. Pierwszy opis kościoła pochodzi z akt wizytacji biskupa Jerzego Radziwiłła z 1596 roku. Była to świątynia drewniana o konstrukcji zrębowej na dębowej podwalinie, orientowana, jednonawowa z kaplicą, prezbiterium i zakrystią, nakryta gontem. Przy wejściu stała dzwonnica z z trzema dzwonami. Wnętrze oświetlone było ośmioma oknami, w środku znajdowały się trzy ołtarze i drewniana chrzcielnica. W aktach wizytacji z 1730 roku wymieniono wewnątrz pięć ołtarzy z zaznaczeniem posuwającego się zniszczenia świątyni. Remont kościoła przeprowadził ksiądz Franciszek Cieniowski, proboszcz w latach 1738-1762, co potwierdzają akta wizytacji z 1747 roku, w których umieszczono informację o odnowieniu świątyni. W tym roku w kościele znajdowały się ołtarze: główny św. Mikołaja oraz boczne: Ukrzyżowania Pańskiego, św. Mikołaja, św. Antoniego i Matki Boskiej Różańcowej. Na przełomie XVIII i XIX wieku stan techniczny budynku był jednak już tak zły, że groził zawaleniem. W 1810 roku rozpoczęto prace przy budowie nowej świątyni, które trwały do 1829 roku. Kościół konsekrował biskup sufragan krakowski Franciszek de Paula Pisztek 5 listopada 1833 roku. Świątynia została zbudowana na terenie starego cmentarza, przez co w 1839 roku jeden z grobów zapadł się pod ciężarem ustawionej na niej posadzki i kamiennej chrzcielnicy. We wnętrzu kościoła umieszczono ołtarz główny z początku XVIII wieku i ołtarz boczny Matki Boskiej Różańcowej. Oba zostały prawdopodobnie przeniesione z kościoła św. Agnieszki na Stradomiu z Krakowa. Z kolei drugi ołtarz boczny pochodzi z połowy XVII wieku i przeniesiono go z poprzedniej świątyni w Pcimiu. Z kolei w czasie gdy proboszczem parafii był ksiądz Wojciech Łapiński świątynia wzbogaciła się m.in. o ambonę, emporę organową i ławy kolatorskie. Organy wykonał miejscowy samouk Ludwik Jan Gracz w XVIII wieku (instrument przerobiono i powiększono w 1968 roku). Na początku XX wieku kościół poddano remontowi: wymieniono więźbę dachową, dach nawy głównej pokryto dachówką, a wieżę blachą. W 1961 roku po założeniu instalacji elektrycznej odnowiono polichromię stropu, a obecną polichromię całego kościoła projektu Franciszka Kramarza z Jaworzna wykonali malarze: Piotr Tarka i Tadeusz Czyczyło pod kierunkiem Antoniego Rzezika z Chrzanowa. Powiększono też chór oraz wzmocniono konstrukcję wieży. Z kolei polichromię ścienną kaplicy Matki Boskiej Różańcowej wykonali w stylu eklektycznym malarze Adolf Hiroń i Paweł Palka według projektu Giebułtowskiego z Oświęcimia. W latach 1983-1984 wybudowano do części zachodniej (prezbiterialnej) kościoła obszerną nawę poprzeczną i nowe prezbiterium. Znajdujące się w oknach prezbiterium witraże powstały zapewne przed 1910 rokiem. Ich projektant i wykonawca są nieznani. W kościele znajduje się również skrzynia z drugiej połowy XVII wieku, krucyfiks z XVIII wieku, a także różne zabytki z XIX wieku. Podczas inwentaryzacji kościoła w latach sześćdziesiątych w świątyni znajdowała się jeszcze zabytkowa rzeźba św. Mikołaja z czwartej ćwierci XIV wieku (obecnie znajduje się w Muzeum w Myśleniach ).

Opis

Kościół usytuowany jest w centrum miejscowości. Na plac kościelny prowadzi główne wejście od strony zachodniej oraz dwa mniejsze od strony północnej i południowej. Świątynia założona jest na planie krzyża łacińskiego, prezbiterium skierowane na zachód, równe szerokości nawy. Do korpusu kościoła przylega od strony zachodniej niższa i węższa zakrystia, a od strony południowej kruchta. Główne wejście do kościoła znajduje się od strony wschodniej przez czworoboczny przedsionek, nad którym wznosi się wieża. Portal z piaskowca, prosty o uszatych górnych narożach, w kluczu insygnia papieskie. W przedsionku od północnej strony zbudowane wewnętrzne, dwubiegowe schody kamienne prowadzące pierwotnie na chór muzyczny i wyższe piętra wieży. Na piętrze wejście do dwóch pomieszczeń usytuowanych na zapleczu chóru. Pomieszczenia te są nakryte stropami, oświetlone od południa i od wschodu. W pomieszczeniu południowym znajduje się kamienny próg z datą „1767”. Do przedsionka od strony południowej przylega kaplica Matki Boskiej Różańcowej założona na rzucie kwadratu, nakryta płaskim, malowanym stropem, wejście do kaplicy od strony północnej.

Wnętrze jest oświetlone przez 16 podłużnych okien, 8 w transepcie i 8 w ścianach nawy. Ponadto są jeszcze cztery okna okratowane, umieszczone jedno nad drugim po dwa w ścianie północnej i południowej.
Zakrystia jednoizbowa, dwa okna prostokątne w ścianie północno-zachodniej oraz dwoje drzwi, jedne do prezbiterium, drugie wejściowe w ścianie południowej. Wewnątrz zakrystii wąskie schody prowadzące do schowka na pięterku: jednoizbowego, oświetlonego od południa i od zachodu. Zakrystia i schowek nakryte płaskimi sufitami. Kruchta przybudowana do południowej ściany kościoła założona na rzucie kwadratu, o dwóch wejściach: z nawy i od zewnątrz od strony południowej. Wnętrze kościoła bez zaznaczonych podziałów architektonicznych, w dolnej części drewniana boazeria, w górnej iluzjonistyczna polichromia imitująca pilastry wspierające strop. Chór muzyczny wsparty na dwóch słupach.

Elewacja kościoła bez podziałów architektonicznych z zaznaczonym jedynie profilowanym gzymsem podokapowym. Fasada wschodnia trójosiowa ze środkowym ryzalitem, wieża włączona w korpus kościoła. W drugiej kondygnacji spływy flankujące wieżę, zakończone masywnymi sterczynami. Wieża nakryta dachem namiotowym z hełmem, na szczycie iglica. Na środku nawy ażurowa wieżyczka na sygnaturkę, nakryta daszkiem namiotowym z hełmem. Dach nad korpusem kościoła i zakrystią jednokalenicowy, dwuspadowy, nad prezbiterium i transeptem trójspadowy, nad kruchtą siodłowy.



Zarys problematyki artystycznej

Kościół św. Mikołaja w Pcimiu został zbudowany w latach 1810-1829 w stylu józefińskim Musterkirchen z wieżą w fasadzie flankowaną spływami. Był to styl bardzo popularny na pograniczu Galicji i Węgier. Kościół posiada kilka nowszych dobudówek z końca XX wieku. Na fasadzie, wieżę flankują dwie woluty, za którymi ciągnie się jednokalenicowy dach. Podobne rozwiązanie znajduje się w kościele w Podwilku będącym barokowym pierwowzorem stylu józefińskiego na Orawie. Ponadto architektura kościoła realizuje postulat prostoty budowli i rezygnacji z bogatego wystroju wnętrza. Propagowanie tego stylu, związane jest z szeroko zakrojonymi reformami, które wprowadzono w Cesarstwie Austriackim w drugiej połowie XVIII wieku i wiązało się ze stopniowym ograniczeniem autonomii Kościoła. Dążenie do sprawowania kontroli nad Kościołem, również w sprawach architektury budynków sakralnych, miało polegać na „obronie czystości wiary zagrożonej przez irracjoanlny, emocjonalny i niedający się ująć w ścisłe ramy barok”. W 1771 roku Maria Teresa wydała rozporządzenie, według którego wszystkie kościoły miały posiadać „plan typowy”, w jednym z trzech wariantów: kościół na planie centralnym lub jeden z dwu planów kościołów jednonawowych, bez kaplic bocznych, z jednowieżowymi fasadami, dekorowanymi płaską artykulacją lizenową.

Streszczenie

Kościół św. Mikołaja w Pcimiu został zbudowany w latach 1810-1829 w stylu józefińskim Musterkirchen z wieżą w fasadzie flankowaną spływami. Był to styl bardzo popularny na pograniczu Galicji i Węgier. Kościół posiada również kilka nowszych dobudówek z końca XX wieku. Ponadto architektura kościoła realizuje postulat prostoty budowli i rezygnacji z bogatego wystroju wnętrza. Kościół konsekrował biskup sufragan krakowski Franciszek de Paula Pisztek 5 listopada 1833 roku. We wnętrzu kościoła umieszczono ołtarz główny z początku XVIII wieku i ołtarz boczny Matki Boskiej Różańcowej. Oba zostały prawdopodobnie przeniesione z kościoła św. Agnieszki na Stradomiu z Krakowa. Z kolei drugi ołtarz boczny pochodzi z połowy XVII wieku i przeniesiono go z poprzedniej świątyni w Pcimiu. Z kolei w czasie gdy proboszczem parafii był ksiądz Wojciech Łapiński świątynia wzbogaciła się m.in. o ambonę, emporę organową i ławy kolatorskie. Organy wykonał miejscowy samouk Ludwik Jan Gracz w XVIII wieku (instrument przerobiono i powiększono w 1968 roku). W 1961 roku po założeniu instalacji elektrycznej odnowiono polichromię stropu, a obecną polichromię całego kościoła projektu Franciszka Kramarza z Jaworzna wykonali malarze: Piotr Tarka i Tadeusz Czyczyło pod kierunkiem Antoniego Rzezika z Chrzanowa. Powiększono też chór oraz wzmocniono konstrukcję wieży. Z kolei polichromię ścienną kaplicy Matki Boskiej Różańcowej wykonali w stylu eklektycznym malarze Adolf Hiroń i Paweł Palka według projektu Giebułtowskiego z Oświęcimia. W latach 1983-1984 wybudowano do części zachodniej (prezbiterialnej) kościoła obszerną nawę poprzeczną i nowe prezbiterium. Znajdujące się w oknach prezbiterium witraże powstały zapewne przed 1910 rokiem. Ich projektant i wykonawca są nieznani. W kościele znajduje się również skrzynia z drugiej połowy XVII wieku, krucyfiks z XVIII wieku, a także różne zabytki z XIX wieku. Podczas inwentaryzacji kościoła w latach sześćdziesiątych w świątyni znajdowała się jeszcze zabytkowa rzeźba św. Mikołaja z czwartej ćwierci XIV wieku (obecnie znajduje się w Muzeum w Myśleniach).

Bibliografia

Sadowski Piotr, "Gmina Pcim. Monografia geograficzno-historyczna", Pcim 2003
"Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1: Województwo krakowskie", Warszawa 1953
"Zabytki sztuki w Polsce. Małopolska", Warszawa 2016
Chrzanowski Tadeusz, Kornecki Marian , "Sztuka Ziemi Krakowskiej", Kraków 1982
"Korpus witraży z lat 1800-1945 w kościołach rzymskokatolickich metropolii krakowskiej i przemyskiej, t. 2: Archidiecezja Krakowska, dekanaty pozakrakowskie", Kraków 2015

ŹRÓDŁA ARCHIWALNE

Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Acta visitationis exterioris decanatuum Tarnoviensis, Dobcicensis, Woynicensis, Opatowiensis, Lypnicensis et Wielicensis ad Archidiaconatum Cracoviensis pertinentium per venerabilem Christophorum Cazimirski Praepositum Tarnoviensis mandato Illustrissimi Principis et Domini Domini Georgini Divina Miseratione S. R. Ecclessia Tituli S. Sixti Card. Praesbyteri Rzadziwł nuncupati Episcopatus Cracoviensis et Ducatus Severiensis administratoris perpetui in Olica et Neswiesz Ducis et ex commissione admodum Rndi. Dni. D. Stanislai Crasinski Archidiaconi in spiritualibus vicarii et generalis officialis Cracoviensis etc. etc.

Autor: Krzysztof Kazimirski

Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Compendium actorum visitationis exterioris ecclesiarum existentium in et sub decanatu Pilsnensi, Mielecensi, Ropczicensi, Biecensi, Jaslensi et Żmigrodensi, ad archidiaconatum Sandecensem pertinentium, per R. D. Christophorum Kazimirski, praepositum Tarnoviensem mandato Illustrissimi et Reverendissimi Domini Georgii S. R. E. Cardinalis praesbiteri Radziwiłł nuncupati, episcopatus Cracoviensis administratoris perpetui, in Olyka et Nieswierz ducis a. D. 1595 factae
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Visitatio externa decanatus Dobcicensis, Lipnicensis, Voynicensis, Skalensis et Opatovicensis per R. D. Joannem Foxium, archidiaconum Cracoviensem a. D. 1618 peracta
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Liber visitationum decanatus Dobczycensis a perillri ac reverendissimo Domino Nicolao Oborski Dei et Apostolice Sedis Gratia Episcopo Laodicensis Suffraganeo, Archidiacono, Vicario in Spiritualibus et Officiali Generali Cracoviensi
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Acta visitationis per me Alexandrum Mathiam Rudzki Commissarium ad hoc nunus in dusbus decanatibus Lipnicensis et Voynicensis

Autor: Aleksander Maciej Rudzki

Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji kapitulnych
Wizytacja kanoniczna przeprowadzona w dn. 28 kwietnia 1728 r. przez bpa Michała Kunickiego...
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji biskupich
Visitatio archidiaconatus Cracoviensis (Decanatus: Skalensis - 1727; Vitoviensis - 1727; Prossoviensis - 1728; Novi Montis - 1728; Scawinensis - 1729; Xsiążnensis - 1731; Woynicensis - 1731; Zatoriensis - 1729; Lipnicensis - 1730; Dobczycensis - 1730; Andreoviensis - 1731; Żyvecensis - 1732; Oswiemensis - 1732; Wielicensis - 1741; postea sequntur inventaria ecclesiarum decanatus Dobczycensis, Woynicensis, Andreoviensis) per R.D. Michaelem de Magna Kunice Kunicki, episcopum Arsiacensem, suffraganeum et archidiaconum Cracoviensem annis 1727 - 1741 peracta

Autor: Michał Kunicki

Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie
Akta wizytacji biskupich
Acta visitationis decanatuum Dobczycensis et Lipnicensis ex delegatione Cel. Principis R.D. Andrea Stanislai Kostka comitis in Załuskie Załuski, episcopi Cracoviensis ducis Severiae, per Clementem Stanislaum Kostka Herka, Phil. Doctorem et Professorem, Collegam minorem, Ecclesiae Collegiatae Boboviensis custodem, parochiae Droginensis curatum a.D. 1747 die vero 3 mensis Decembris inchoata et 1748 die 22 mensis Martii expeditae

Autor: Andrzej Stanisław Kostka Załuski

Inne dzieła z tego roku

Jak cytować?

Maria Działo, "Kościół św. Mikołaja Biskupa ", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/kosciol-sw-mikolaja-biskupa

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności