Kościół św. Mikołaja Biskupa

Dzieje zabytku

3 lipca 1338 król Kazimierz Wielki wydał akt erekcyjny parafii w Pcimiu. Wtedy też wystawił drewnianą świątynię pod wezwaniem św. Mikołaja oraz plebanię. Z świątyni tej zachowała się rzeźba św. Mikołaja, datowana na czwartą ćwierć XIV wieku. Pierwszy opis kościoła pochodzi z akt wizytacji biskupa Jerzego Radziwiłła z 1596 roku. Była to świątynia drewniana o konstrukcji zrębowej na dębowej podwalinie, orientowana, jednonawowa z kaplicą, prezbiterium i zakrystią, nakryta gontem. Przy wejściu stała dzwonnica z z trzema dzwonami. Wnętrze oświetlone było ośmioma oknami, w środku znajdowały się trzy ołtarze i drewniana chrzcielnica. W aktach wizytacji z 1730 roku wymieniono wewnątrz pięć ołtarzy z zaznaczeniem posuwającego się zniszczenia świątyni. Remont kościoła przeprowadził ksiądz Franciszek Cieniowski, proboszcz w latach 1738-1762, co potwierdzają akta wizytacji z 1747 roku, w których umieszczono informację o odnowieniu świątyni. W tym roku w kościele znajdowały się ołtarze: główny św. Mikołaja oraz boczne: Ukrzyżowania Pańskiego, św. Mikołaja, św. Antoniego i Matki Boskiej Różańcowej. Na przełomie XVIII i XIX wieku stan techniczny budynku był jednak już tak zły, że groził zawaleniem. W 1810 roku rozpoczęto prace przy budowie nowej świątyni, które trwały do 1829 roku. Kościół konsekrował biskup sufragan krakowski Franciszek de Paula Pisztek 5 listopada 1833 roku. Świątynia została zbudowana na terenie starego cmentarza, przez co w 1839 roku jeden z grobów zapadł się pod ciężarem ustawionej na niej posadzki i kamiennej chrzcielnicy. We wnętrzu kościoła umieszczono ołtarz główny z początku XVIII wieku i ołtarz boczny Matki Boskiej Różańcowej. Oba zostały prawdopodobnie przeniesione z kościoła św. Agnieszki na Stradomiu z Krakowa. Z kolei drugi ołtarz boczny pochodzi z połowy XVII wieku i przeniesiono go z poprzedniej świątyni w Pcimiu. Z kolei w czasie gdy proboszczem parafii był ksiądz Wojciech Łapiński świątynia wzbogaciła się m.in. o ambonę, emporę organową i ławy kolatorskie. Organy wykonał miejscowy samouk Ludwik Jan Gracz w XVIII wieku (instrument przerobiono i powiększono w 1968 roku). Na początku XX wieku kościół poddano remontowi: wymieniono więźbę dachową, dach nawy głównej pokryto dachówką, a wieżę blachą. W 1961 roku po założeniu instalacji elektrycznej odnowiono polichromię stropu, a obecną polichromię całego kościoła projektu Franciszka Kramarza z Jaworzna wykonali malarze: Piotr Tarka i Tadeusz Czyczyło pod kierunkiem Antoniego Rzezika z Chrzanowa. Powiększono też chór oraz wzmocniono konstrukcję wieży. Z kolei polichromię ścienną kaplicy Matki Boskiej Różańcowej wykonali w stylu eklektycznym malarze Adolf Hiroń i Paweł Palka według projektu Giebułtowskiego z Oświęcimia. W latach 1983-1984 wybudowano do części zachodniej (prezbiterialnej) kościoła obszerną nawę poprzeczną i nowe prezbiterium. Znajdujące się w oknach prezbiterium witraże powstały zapewne przed 1910 rokiem. Ich projektant i wykonawca są nieznani. W kościele znajduje się również skrzynia z drugiej połowy XVII wieku, krucyfiks z XVIII wieku, a także różne zabytki z XIX wieku. Podczas inwentaryzacji kościoła w latach sześćdziesiątych w świątyni znajdowała się jeszcze zabytkowa rzeźba św. Mikołaja z czwartej ćwierci XIV wieku (obecnie znajduje się w Muzeum w Myśleniach ).

Opis

Kościół usytuowany jest w centrum miejscowości. Na plac kościelny prowadzi główne wejście od strony zachodniej oraz dwa mniejsze od strony północnej i południowej. Świątynia założona jest na planie krzyża łacińskiego, prezbiterium skierowane na zachód, równe szerokości nawy. Do korpusu kościoła przylega od strony zachodniej niższa i węższa zakrystia, a od strony południowej kruchta. Główne wejście do kościoła znajduje się od strony wschodniej przez czworoboczny przedsionek, nad którym wznosi się wieża. Portal z piaskowca, prosty o uszatych górnych narożach, w kluczu insygnia papieskie. W przedsionku od północnej strony zbudowane wewnętrzne, dwubiegowe schody kamienne prowadzące pierwotnie na chór muzyczny i wyższe piętra wieży. Na piętrze wejście do dwóch pomieszczeń usytuowanych na zapleczu chóru. Pomieszczenia te są nakryte stropami, oświetlone od południa i od wschodu. W pomieszczeniu południowym znajduje się kamienny próg z datą „1767”. Do przedsionka od strony południowej przylega kaplica Matki Boskiej Różańcowej założona na rzucie kwadratu, nakryta płaskim, malowanym stropem, wejście do kaplicy od strony północnej.

Wnętrze jest oświetlone przez 16 podłużnych okien, 8 w transepcie i 8 w ścianach nawy. Ponadto są jeszcze cztery okna okratowane, umieszczone jedno nad drugim po dwa w ścianie północnej i południowej.
Zakrystia jednoizbowa, dwa okna prostokątne w ścianie północno-zachodniej oraz dwoje drzwi, jedne do prezbiterium, drugie wejściowe w ścianie południowej. Wewnątrz zakrystii wąskie schody prowadzące do schowka na pięterku: jednoizbowego, oświetlonego od południa i od zachodu. Zakrystia i schowek nakryte płaskimi sufitami. Kruchta przybudowana do południowej ściany kościoła założona na rzucie kwadratu, o dwóch wejściach: z nawy i od zewnątrz od strony południowej. Wnętrze kościoła bez zaznaczonych podziałów architektonicznych, w dolnej części drewniana boazeria, w górnej iluzjonistyczna polichromia imitująca pilastry wspierające strop. Chór muzyczny wsparty na dwóch słupach.

Elewacja kościoła bez podziałów architektonicznych z zaznaczonym jedynie profilowanym gzymsem podokapowym. Fasada wschodnia trójosiowa ze środkowym ryzalitem, wieża włączona w korpus kościoła. W drugiej kondygnacji spływy flankujące wieżę, zakończone masywnymi sterczynami. Wieża nakryta dachem namiotowym z hełmem, na szczycie iglica. Na środku nawy ażurowa wieżyczka na sygnaturkę, nakryta daszkiem namiotowym z hełmem. Dach nad korpusem kościoła i zakrystią jednokalenicowy, dwuspadowy, nad prezbiterium i transeptem trójspadowy, nad kruchtą siodłowy.

Zarys problematyki artystycznej

Kościół św. Mikołaja w Pcimiu został zbudowany w latach 1810-1829 w stylu józefińskim Musterkirchen z wieżą w fasadzie flankowaną spływami. Był to styl bardzo popularny na pograniczu Galicji i Węgier. Kościół posiada kilka nowszych dobudówek z końca XX wieku. Na fasadzie, wieżę flankują dwie woluty, za którymi ciągnie się jednokalenicowy dach. Podobne rozwiązanie znajduje się w kościele w Podwilku będącym barokowym pierwowzorem stylu józefińskiego na Orawie. Ponadto architektura kościoła realizuje postulat prostoty budowli i rezygnacji z bogatego wystroju wnętrza. Propagowanie tego stylu, związane jest z szeroko zakrojonymi reformami, które wprowadzono w Cesarstwie Austriackim w drugiej połowie XVIII wieku i wiązało się ze stopniowym ograniczeniem autonomii Kościoła. Dążenie do sprawowania kontroli nad Kościołem, również w sprawach architektury budynków sakralnych, miało polegać na „obronie czystości wiary zagrożonej przez irracjoanlny, emocjonalny i niedający się ująć w ścisłe ramy barok”. W 1771 roku Maria Teresa wydała rozporządzenie, według którego wszystkie kościoły miały posiadać „plan typowy”, w jednym z trzech wariantów: kościół na planie centralnym lub jeden z dwu planów kościołów jednonawowych, bez kaplic bocznych, z jednowieżowymi fasadami, dekorowanymi płaską artykulacją lizenową.

Streszczenie

Kościół św. Mikołaja w Pcimiu został zbudowany w latach 1810-1829 w stylu józefińskim Musterkirchen z wieżą w fasadzie flankowaną spływami. Był to styl bardzo popularny na pograniczu Galicji i Węgier. Kościół posiada również kilka nowszych dobudówek z końca XX wieku. Ponadto architektura kościoła realizuje postulat prostoty budowli i rezygnacji z bogatego wystroju wnętrza. Kościół konsekrował biskup sufragan krakowski Franciszek de Paula Pisztek 5 listopada 1833 roku. We wnętrzu kościoła umieszczono ołtarz główny z początku XVIII wieku i ołtarz boczny Matki Boskiej Różańcowej. Oba zostały prawdopodobnie przeniesione z kościoła św. Agnieszki na Stradomiu z Krakowa. Z kolei drugi ołtarz boczny pochodzi z połowy XVII wieku i przeniesiono go z poprzedniej świątyni w Pcimiu. Z kolei w czasie gdy proboszczem parafii był ksiądz Wojciech Łapiński świątynia wzbogaciła się m.in. o ambonę, emporę organową i ławy kolatorskie. Organy wykonał miejscowy samouk Ludwik Jan Gracz w XVIII wieku (instrument przerobiono i powiększono w 1968 roku). W 1961 roku po założeniu instalacji elektrycznej odnowiono polichromię stropu, a obecną polichromię całego kościoła projektu Franciszka Kramarza z Jaworzna wykonali malarze: Piotr Tarka i Tadeusz Czyczyło pod kierunkiem Antoniego Rzezika z Chrzanowa. Powiększono też chór oraz wzmocniono konstrukcję wieży. Z kolei polichromię ścienną kaplicy Matki Boskiej Różańcowej wykonali w stylu eklektycznym malarze Adolf Hiroń i Paweł Palka według projektu Giebułtowskiego z Oświęcimia. W latach 1983-1984 wybudowano do części zachodniej (prezbiterialnej) kościoła obszerną nawę poprzeczną i nowe prezbiterium. Znajdujące się w oknach prezbiterium witraże powstały zapewne przed 1910 rokiem. Ich projektant i wykonawca są nieznani. W kościele znajduje się również skrzynia z drugiej połowy XVII wieku, krucyfiks z XVIII wieku, a także różne zabytki z XIX wieku. Podczas inwentaryzacji kościoła w latach sześćdziesiątych w świątyni znajdowała się jeszcze zabytkowa rzeźba św. Mikołaja z czwartej ćwierci XIV wieku (obecnie znajduje się w Muzeum w Myśleniach).

Bibliografia