Pcim

Opis topograficzny

Pcim leży w dolinie Raby, na pograniczu Beskidu Wyspowego i Średniego (Makowskiego). Centrum wsi z kościołem parafialnym jest zlokalizowane przy drodze krajowej nr 7, w dolinie rzeczki Kaczanki, wypływającej ze stoków Kotonia i Ostrysza. Wieś sąsiaduje m.in. ze Stróżą, Krzczonowem i Lubniem.

Streszczenie dziejów

Osadnictwo w dolinie Raby rozpoczęto za rządów Bolesława Wstydliwego, który zezwolił Radwanitom z Trzebola na zakładanie wsi w tutejszych lasach. Pcim lokowano na mocy przywileju króla Kazimierza Wielkiego w 1351 roku, przekazując zasadźcy Nedanowi stułanowy teren nad rzekami Rabą i Suchą. Do początku XVI wieku zasiedlono około 45% z planowanej powierzchni wsi, odnotowując 11 ról kmiecych, osiem sołtysich i dwie plebańskie. Intensyfikacja osadnictwa przybrała na sile wraz z napływem ludności wołoskiej po 1550 roku. W XVII stuleciu zwiększające się świadczenia feudalne na rzecz kasztelanów i dzierżawców folwarków prowadziły do oporu poddanych. W 1651 roku w Pcimiu pojawił się Aleksander Kostka-Napierski, który razem z tutejszym organistą Marcinem Radockim nawoływali do buntu przeciwko szlachcie. Następny konflikt rozgorzał po objęciu kasztelanii krakowskiej przez Stanisława Warszyckiego w 1651 roku. Spory między chłopami a kolejnymi właścicielami i posesorami majątków trwały do upadku Rzeczypospolitej. W 1772 roku Austria zajęła dużą część województwa krakowskiego, sięgając południowego brzegu Wisły. Na zagarniętych ziemiach kasztelanii powołano cesarsko-królewską ekonomię, sprzedaną księżnej Marii Krystynie Krasińskiej. W inwentarzu odnotowano wówczas 1896 mieszkańców (269 rodzin) przebywających w 275 domach, a do gromady wiejskiej należało 41 ról kmiecych, 18 zarębników i dwa młyny. W pierwszej połowie XIX stulecia w regionie doszło do wielkiej powodzi na Rabie (1813) i zarazy cholery (1831). Szczęśliwie rabacja chłopska z 1846 roku ominęła dobra „państwa myślenickiego", lecz wysokie żniwo zebrała epidemia tyfusu i duru brzusznego. Po uwłaszczeniu chłopów i wprowadzeniu autonomii w Galicji dawne gromady przekształciły się w gminy z własnymi samorządami. Niestety w obliczu przeludnienia i braku większych perspektyw zarobkowych chłopi rozpoczęli migracje do miast czy wyjazdy na tzw. saksy do Saksonii, Prus, Belgii, Flandrii. W połowie 1914 roku wybuchła pierwsza wojna światowa, która cztery lata później przyniosła Polakom niepodległość. Wprawdzie tutejsi chłopi nie doświadczyli działań zbrojnych, aczkolwiek narzucono im obowiązkowe kontyngenty żywności i zwierząt gospodarskich. W końcu 1918 roku region dotknęła epidemia grypy zwanej hiszpanką. W okresie międzywojennym lokalna gospodarka opierała się nadal na mało wydajnym rolnictwie i hodowli owiec. Duży odsetek domów stanowiły tzw. kurne (dymne) chaty (50,4%), natomiast budynków murowanych było zaledwie 14 (2,8%). We wsi działały dwa młyny i tartak wodny, rozwijał się handel produktami mlecznymi oraz funkcjonowały trzy karczmy (w tym dwie żydowskie). Na mocy reformy administracyjnej z 1933 roku zniesiono dawny podział administracyjny, powołując w Pcimiu gminę zbiorową w miejsce dawnych samorządów jednowioskowych. Po wybuchu drugiej wojny światowej 1 września 1939 Niemcy szybko opanowali południową Małopolskę. Rozpoczęto wywózki na roboty przymusowe w głąb Niemiec i wprowadzono obowiązkowe kontyngenty żywnościi i zwierząt gospodarskich. Narastający terror spowodował zawiązanie się komórki Związku Walki Zbrojnej „Myślenice” pod komendą Władysława Słowika z Lubnia („Liścień”). W 1942 roku konspiracyjny ZWZ przekształcono w Armię Krajową, oddelegowując w rejon Pcimia kapitana Władysława Grodzickiego „Bronisława” z oddziałem „Murawa” („Wrona”). Jesienią 1944 roku w regionie zaznaczyła się obecność radzieckich zwiadowców kapitana Jewgienija Bierezniaka „Michałjowa” („Głos”) i komunistycznej grupy Armii Ludowej porucznika Tadeusza Gregorczyka „Tadka”. Po wojnie w okolicy funkcjonowały oddziały „żołnierzy wyklętych”: Dymitra Zasulskiego „Czarnego” i „Wiarusy” Józefa Świdra „Mściciela (rozbite w okresie 1947-1948). W latach siedemdziesiątych XX wieku Pcim rozwinął się jako ośrodek turystyczny, kultywujący folklor grupy etnograficznej Kliszczaków.

Dzieje miejscowości

W XIII wieku tereny położone na południe od Krakowa należały w dużej mierze do książąt piastowskich, rodów możnowładczych i klasztoru cystersów w Szczyrzycu. Osadnictwo w dolinie Raby rozpoczęto za rządów Bolesława Wstydliwego (1243-1279), który zezwolił Radwanitom z Trzebola na zakładanie wsi w lasach sięgających nieuregulowanej jeszcze granicy z Królestwem Węgier. W pobliżu Stróży i góry Chełm powstała wówczas niewielka warownia (strażnica) w formie grodziska, prawdopodobnie zniszczona w trakcie jednego z najazdów tatarskich (w 1259 lub 1288 roku). 3 lipca 1338 król Kazimierz Wielki erygował parafię pw. św. Mikołaja w przedlokacyjnej osadzie Pcim. Do założenia wsi na prawie niemieckim, znanej początkowo jako Nedanowa Wola, doszło 13 lat później, 2 czerwca 1351. Zasadźca imieniem Nedan otrzymał stułanowy teren nad rzekami Rabą i Suchą, a także dziedziczne sołectwo z ośmioma wolnymi łanami, sześcioma ogrodami, karczmą, młynem, sadzawką, stawem rybnym oraz łąką „Luben”. Mógł też wznieść piekarnię, zakład szewski i jatki rzeźnicze oraz czerpać trzecią część dochodów z „gór i lasów” (wyrąb i sprzedaż drewna, zyski z kopalni i hut). Osadnicy otrzymywali 20 lat wolnizny, po czym byli zobowiązani do zapłaty 8 skojców (16 groszy) czynszu od łanu w końcu XIV wieku. W 1409 roku sołectwo pcimskie dzierżyli Bogufał i wdowa Krystyna, procesujący się z dziedzicem Lubnia o granice dóbr. Następnie majątek był w rękach niejakiego Pawła, który do 1430 roku posiadał również folwark w Stróży. W kolejnych latach w regionie pojawiły się odziały husyckie, ciągnące z rejzą łupieską na Spisz. W aktach sądowych z 1451 roku pojawił się Filip z Krauszowic, który niegdyś sprawował funkcję sołtysa w Pcimiu. Doliną Raby przebiegał wytyczony już w poprzednim stuleciu szlak handlowy o statusie drogi królewskiej (via regia) zwany traktem solnym, którym transportowano cenny kruszec z żup wielickich i bocheńskich na Węgry. Do początku XVI wieku zasiedlono około 45% z planowanej stułanowej powierzchni wsi (ponad 2200 ha). Odnotowano 11 ról kmiecych, osiem sołtysich i dwie plebańskie, co składało się łącznie na mniej więcej 500 ha. Intensyfikacja osadnictwa przybrała na sile wraz z napływem ludności wołoskiej po 1550 roku. Powstały wówczas nowe gospodarstwa i przysiółki, jak np. Górzany, Kotuń, Krzywica, Łuczany, Nadrabie czy Suche (Wielkie, Średnie i Małe). Od 1583 roku sołtysem Pcimia był Jakub Dziektarski, który dbał o rozwój i kolonizację miejscowości.
U progu XVII stulecia zarządca folwarku Kacper Majkowski procesował się z Łucją Korzeniowską z roli Korzeniowej o granice włości. W rejestrze poborowym województwa krakowskiego z 1629 roku odnotowano dziewięć i pół łanów kmiecych (41 ról), 16 zagrodników, ośmiu komorników bez bydła, dwóch rzemieślników i dwa młyny. Sołtys Kasper Majkowski uiścił 73 floreny i 24 groszy podatku (we wsi mogło przebywać wówczas około 850 osób, z czego około 240 pracowało dla dworu). Niestety zwiększające się świadczenia feudalne na rzecz kasztelanów i dzierżawców prowadziły do oporu poddanych. Do obowiązków chłopów zaliczano pańszczyznę w majątkach szlacheckich, a także pomoc przy wysiewach i sianokosach (powaby), pilnowanie dworu i stodół (straż, warta) oraz dostarczanie koni i transportu urzędnikom (podwody). W 1649 roku sołtys Pcimia Paweł Cellari uzyskał zgodę od króla Jana Kazimierza na podniesienie wymiaru pańszczyzny do ośmiu dni w roku. Przeciwko nowym ustaleniom protestowali wójtowie Mikołaj Korzeniowski i Wojciech Zarębny ze Stróży, lecz niczego nie wskórali poza groźbą więzienia. Kmieci wspierał niedoszły ksiądz i agent szwedzki w Rzeczpospolitej, rektor tutejszej szkoły parafialnej Marcin Radocki. Niedługo potem we wsi pojawił się Aleksander Kostka-Napierski, który utrzymywał że jest pułkownikiem na służbie księcia Jeremiego Wiśniowieckiego (istniały też przesłanki, że był nieślubnym synem króla Władysława IV). Razem z duchownym rozpoczęli agitację wśród chłopów na Podhalu, wzywając ich do walki w imię Chrystusa przeciwko żydom i szlachcie, chcąc w szerszej perspektywie połączyć się z zrywami Chmielnickiego na Ukrainie. 12 czerwca 1651 buntownicy zajęli nieobsadzony zamek w Czorsztynie, odbity kilkanaście dni później przez wojska biskupa Piotra Gembickiego. Po krótkim procesie Napierskiego i Radockiego skazano na śmierć poprzez wbicie na pal i poćwiartowanie ciała. Następny konflikt wybuchł wraz z objęciem kasztelanii krakowskiej przez awanturnika Stanisława Warszyckiego. Powstańcami dowodził Walenty Marszałek z Krzeczowa, a pomagali mu Wojciech Adamiec i Franciszek Słowik ze Stróży. Sporu nie zakończył nawet najazd Szwedów w 1655 roku oraz wyrok sądu referendarskiego i komisji królewskiej z 1657 roku, po którym odmówiono dalszej pracy na pańskich polach. Nadal rugowano zagrodników z ich gospodarstw, przyłączając zagarnięte ziemie do folwarków szlacheckich. Chłopi starając się powetować sobie ubytki, zajmowali tzw. przymiarki, czyli nieużytki pozostałe po wykarczowanych lasach. W 1660 roku w Stróży zebrały się gromady sześciu górnych wsi kasztelanii, protestując przeciw obowiązkowi uiszczenia hiberny, czyli podatku na zimujące wojska. Jedyne rozwiązanie „problemu” szlachta upatrywała w pacyfikacji krnąbrnych osad, czego ostatecznie podjął się rotmistrz Jędrzej Rzeszowski (zakończone z mizernym skutkiem). Następny konflikt z Warszyckim miał miejsce w 1664 roku, kiedy hulaka aresztował żonę i kilku wspólników ukrywającego się Walentego Marszałka. Z kolei w 1678 roku kasztelan zezwolił sołtysowi Pcimia Jakubowi Czarnochowskiemu na stosowanie wszelkich środków, aby wymusić zaległe powinności. Chłopi odwołali się do sądu referendarskiego i zdecydowali udać się z poselstwem do Jana III Sobieskiego, lecz zostali pojmali już w drodze do Krakowa. Komisja królewska oszacowała straty na ponad 7 tysięcy złotych, a Warszycki wysłał dragonów i harników (najemnych żołnierzy) do konfiskaty bydła (zabrano 92 zwierzęta). Nieliczni uzbrojeni kmiecie pod przywództwem Piotra Ornatka ukryli się w lesie, odmawiając oddania żywego inwentarza. Niepokoje ustały dopiero wraz ze śmiercią Stanisława Warszyckiego w 1681 roku. Dwa lata później zmierzające pod Wiedeń oddziały hetmana litewskiego Kazimierza Jana Sapiehy dopuściły się gwałtów i grabieży na tutejszych mieszkańcach. Pod koniec stulecia sędziwy już Marszałek wybrał się do Warszawy na spotkanie rozjemcze z królem Augustem II Sasem. Monarcha potwierdził dawne ustalenia odnośnie wymiaru pańszczyzny w dobrach kasztelanii krakowskiej, wystawiając stosowny dokument.
Na początku XVIII wieku w Pcimiu ukrywał się zbójnik Antoni Złotkowski, dowódca grupy około 20 harnasi. Banda napadała na okoliczne karczmy i domy bogatych kmieci, rabując głównie pieniądze, ubrania i inne cenne przedmioty. Co ciekawe, Złotkowski współpracował ze snycerzem Łukaszem Leżajskim (autorem ołtarza w krakowskim kościele pw. św. Katarzyny), u którego przechowywał część łupów. Ekipa wpadła w 1716 roku bawiąc w Krakowie, gdzie herszt chciał sobie zakupić żupan, czapkę i szablę, by udawać w ten sposób szlachcica (sic!). Pochwycono go w pobliskich Świątnikach, po czym torturowano i skazano na śmierć poprzez ćwiartowanie. W tym czasie nadal trwały spory chłopów z sołtysami, gdyż gromady z Pcimia, Stróży, Krzczonowa i Krzeczowa wniosły sprawę do Trybunału Skarbowego Koronnego w Radomiu, skarżąc się na posesorów o przywłaszczanie sobie części hiberny. Sąd opowiedział się po stronie dzierżawców folwarków, wtrącając butnych wójtów do więzienia w Myślenicach oraz nakładając na kmieci 500 grzywien kary! Do następnego zatargu w 1729 roku doprowadziły zakusy dziedziców Pcimia (Józef Borsza Drzewicki), Krzczonowa (Stefan Gierwatowski), Lubnia i Tenczyna (Michał August von Howel) oraz Stróży i Krzeczowa (Jan Mrożek) na zadłużone zagrody i młyny gromadzkie (siłą przyłączono kilkanaście gospodarstw). Z kolei chłopi oskarżyli powyższych dzierżawców o wyrąb lasów, tratowanie pól czy uniemożliwianie swobodnego połowu ryb. W efekcie odmówiono wykonywania pańszczyzny i uiszczania danin czy spożywania alkoholu w dworskich karczmach. Konflikt ostatecznie załagodził wyrok sądu referendarskiego, ustanawiając wymiar pracy przymusowej na sześć dni w roku, pozwalając na produkcję wódki i piwa na własne potrzeby oraz korzystania z młynów kasztelańskich w Pcimiu i Tenczynku. W latach 1751-1753 trwał spór o zagarnięte nawsia i zniszczone domy zagrodników sołtysich. W zeznaniach przed ławnikami zapisano, że
„[…] Pan Lisicki, owrucki stolnik, posesor wójtostwa pcimskiego strasznie chłopów kasztelańskich bił, strzelał, agrawował, po drogach inwestował, gonił, w chałupach ich własnych najeżdżał […]”.
Specjalna komisja złożona z osób duchownych i świeckich oszacowała straty gromady na ponad 17 tysięcy złotych, a sołectwa na ponad 11 tysięcy złotych. Kilku przywódców zamieszania ukarano indywidualnie, skazując ich na karę śmierci bądź więzienie w Myślenicach. Posesorzy majątków otrzymali rekompensaty pieniężne oraz zwolnienie z podatków na zimujące wojska (obowiązek ten spadał na poddanych kasztelana). W rewizji górnych wsi zapisano, że kmieć „Jan Starmach z Pcimia płacił 35 tynfów czynszu, pracował na folwarku dwa dni w tygodniu, w żniwa dodatkowo 12 dni, wartę odprawiał co 8 dni, oprawy (płótna) dawał 6 łokci, chodził łowić ryby i w podróż na odległość 1 mili”. Zagrodnicy podlegli sołtysowi wysiewali rocznie 113 korców owsa, 24 korce pszenicy, 15 korców żyta i 11 korców jęczmienia. Drugim podstawowym zajęciem ludności było przetwórstwo drewna - wyrąb lasów, wypalanie węgla drzewnego czy wyrabianie gontów, sprzedawanych później na targach w okolicznych miastach. W Pcimiu funkcjonowały dwa browary i karczmy sołtysie i plebańskie (wieś ponadto słynęła z handlu bydłem).
Pierwszy rozbiór Rzeczypospolitej poprzedziła konfederacja barska, zawiązana w 1768 roku przez antyrosyjsko nastawioną polską szlachtę. Do potyczek z carskimi oddziałami generała Suworowa doszło na terenie sąsiedniego starostwa lanckorońskiego. Po upadku zrywu niepodległościowego, w 1772 roku Austria zajęła dużą część województwa krakowskiego, sięgając południowego brzegu Wisły. Na zagarniętych ziemiach kasztelanii powołano cesarsko-królewską ekonomię myślenicką. W 1777 roku część majątku nabyła Franciszka Krasińska, która przekazała włości swej córce Marii Krystynie, zamężnej od 1797 roku z księciem sabaudzkim Karolem de Carignan, a następnie (od 1816) poślubionej Juliuszowi de Montléart. W 1780 roku spisano inwentarz „państwa myślenickiego”, obejmującego swymi granicami m.in. Stróżę, Trzebunię i Pcim. W folwarku znajdowały się dwór z dwiema izbami i kuchnią, cztery stajnie, dwie wozownie, stodoła, spichlerz, suszarnia, gorzelnia z browarem oraz młyn ulokowany nad Rabą. W inwentarzu podano również wymiar powinności pańszczyźnianych: kmiecie odrabiali sześć dni pieszo i sześć dni z bydłem, a zarębnicy połowę mniej. Roczny czynsz wynosił 2 złote i 15 groszy od pręta, a w skład daniny naturalnej wchodziły zaledwie 2 korce owsa z łanu (dodatkowo we wsi naliczono 40 koni i 130 wołów). Do gromady należało 41 ról kmiecych, 18 zarębników i dwa młyny, z których płacono 2300 złotych czynszu i 490 tynfów za „suche” piwo i wódkę. Natomiast w folwarku dworskim pracowało 49 poddanych uiszczających 1338 złotych czynszu. Odnotowano 1896 mieszkańców (269 rodzin) przebywających w 275 domach.
Cesarzowa Maria Teresa i jej następca Józef II przeprowadzili w latach 1772-1786 szereg reform, umożliwiających ludności wiejskiej migrację do miast, dziedziczenie gospodarstw czy odwoływanie się do sądów cyrkularnych. Pozorne swobody zostały okupione wysokim podatkiem rustykalnym i piętnastoletnią służbą wojskową. Hibernę zastąpiono liwerunkiem, polegającym na przymusowych dostawach zboża do wskazanych magazynów w Myślenicach, Wadowicach, Bochni i Tarnowie. W pierwszej połowie XIX stulecia w regionie doszło do wielkiej powodzi na Rabie (1813) i zarazy cholery (1831). Szczęśliwie rabacja chłopska z 1846 roku ominęła dobra „państwa myślenickiego”, dotykając niestety wiele wsi cyrkułu bocheńskiego (np. Raciechowice, Wiśniową czy Lipnik). Tragiczne wydarzenia poprzedziła klęska nieurodzaju, która wybuchła ponownie w 1847 roku razem z epidemią tyfusu i duru brzusznego (w Pcimiu zmarło 548 osób). Po ruchach narodowowyzwoleńczych w kolejnym roku (zwanych Wiosną Ludów), cesarz Franciszek Józef zniósł pańszczyznę w majątkach ziemiańskich i kościelnych. Uwłaszczenie wprowadzano stopniowo, co wiązało się z wypłatą odszkodowań czy uregulowaniem kwestii serwitutów (prawa do korzystania z dworskich lasów i pastwisk). W latach sześćdziesiątych Królestwo Galicji i Lodomerii otrzymało szeroką autonomię. Dawne gromady przekształciły się w gminy z własnymi samorządami, decydującymi o podstawowych sprawach, jak np. edukacja czy remonty dróg. Szkoła parafialna w Pcimiu wzniesiona w z 1776 roku pod zarząd wójta wójta i rady wiejskiej. Na przełomie XIX i XX wieku wzniesiono nowy budynek na Madoniu oraz dwa w przysiółkach (na Suchej i w Krzywicy). W obliczu klęski nieurodzaju (1871-1873), spadku cen na zboża i zamianie refundacji pieniężnych na papiery wartościowe, północne tereny monarchii habsburskiej dotknął kryzys ekonomiczny. Chłopi rozpoczęli migracje do miast czy wyjazdy na tzw. saksy na Węgry, a także do Saksonii, Prus, Belgii, Flandrii czy nawet do Stanów Zjednoczonych Ameryki. Władze krajowe i powiatowe czyniły różne starania, aby zatrzymać postępujące ubóstwo i emigrację zarobkową mieszkańców Galicji. Zakładano kółka rolnicze propagujące stosowanie nowoczesnych maszyn i sztucznych nawozów oraz zarybiano Rabę ikrą pstrąga i łososia (niestety rzeka wylała w latach 1884-1886). Nieduża zbiorowość żydowska w regionie (około 50 osób) trudniła się prowadzeniem karczm i zajazdów dworskich. Po 1884 roku przystąpiono do modernizacji drogi wiodącej przez wieś w kierunku Pcimia, Rabki i Jordanowa, określanej na mapach jako gościniec cesarski nr 12. Była ona niezwykle ważna ze względów strategicznych i handlowych, bowiem umożliwiała dotarcie wojskom czy kupcom z Orawy i Spisza prosto do Krakowa (planowana w 1908 roku linia kolejowa ostatecznie nie powstała). Nieustannie rosła liczba mieszkańców wsi, sięgając ponad 3 tysięcy osób zgromadzonych w około 450 domach. W posiadaniu dworu i parafii znajdowało się 733 morgów ziemi (około 410 ha), co stanowiło 11% powierzchni osady.
W połowie 1914 roku wybuchła pierwsza wojna światowa, która cztery lata później przyniosła Polakom długo wyczekiwaną niepodległość. Już jesienią ofensywa wojsk carskich zepchnęła armię austro-węgierską w okolice Krakowa (zdobyto m.in. pobliskie Dobczyce). Szczęśliwie w grudniu udało się generałowi Rothowi odeprzeć natarcie i odrzucić przeciwnika w stronę Limanowej i Nowego Sącza. Wprawdzie przez kolejne lata tutejsi chłopi nie doświadczyli trudu działań zbrojnych, aczkolwiek narzucono im obowiązkowe kontyngenty żywności i zwierząt gospodarskich (głównie koni i wołów), rekwirując również dzwony kościelne. W końcu 1918 roku region dotknęła epidemia grypy zwanej hiszpanką (zmarło 11 osób). Więcej istnień ludzkich zabrała w 1919 roku czerwonka, „[…] która grasowała w gminie przez całe lato i jesień i pochłonęła wiele ofiar, najwięcej pomiędzy dzieci.” W latach dwudziestych dostrzeżono turystyczne walory regionu. Lubomirscy przekazali 10 ha lasów wraz z polaną na Łysinie pod budowę stacji astronomicznej nazwanej na cześć dobroczyńców Lubomirem (prace zakończono w 1922). W 1928 roku z inicjatywy dr Tadeusza Prus-Wiśniowskiego w Myślenicach powołano oddział Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Wytyczono dwa piesze szlaki: czerwony (zwany harcerskim) i żółty przez Łysinę i Luboń Wielki do Rabki. W 1934 roku powstały kolejne trasy: żółta (z Makowa Podhalańskiego przez Koskową Górę i Kotoń do Działek) oraz zielona (z Myślenic przez Trzebunię i Skomielną Czarną do Osielca). W latach 1929-1930 badania etnograficzne nad mieszkańcami Pcimia prowadził doktorant Uniwersytetu Jagiellońskiego, geograf Stanisław Leszczycki. Duży odsetek domów stanowiły tzw. kurne (dymne) chaty (50,4%), natomiast budynków murowanych było zaledwie 14 (2,8%). Działały tutaj dwa młyny i tartak wodny, rozwijał się handel produktami mlecznymi oraz funkcjonowały trzy karczmy (w tym dwie żydowskie Natana Blatta i Józefa Krygiera). Gospodarka opierała się nadal na mało wydajnym rolnictwie i hodowli owiec, wypasanych na stokach Łysiny. Dopiero wiosną 1939 roku założono Ludową Spółdzielnię Spożywców im. Władysława Orkana, podległą kierownictwu WSS „Społem" z Krakowa. Na mocy reformy administracyjnej z 1933 roku zniesiono dawny podział administracyjny, powołując w Pcimiu gminę zbiorową w miejsce dawnych samorządów jednowioskowych. Rozpoczęto wznoszenie większego gmachu urzędu gminy, w którym mieściły się ponadto posterunek policji i garaż Ochotniczej Straży Pożarnej. W 1938 roku we wsi otwarto placówkę poczty z telegrafem. Nieco wcześniej, bo w 1934 roku doszło do katastrofalnej powodzi na Rabie i Trzebunce. Wezbrane rzeki zerwały wszystkie drewniane mosty, zalały łąki i część ról chłopskich. Do pomocy w naprawianiu szkód skierowano oddział saperów z 14. Wielkopolskiej Dywizji Piechoty stacjonującej w Poznaniu. Zniszczenia wymusiły generalny remont drogi wiodącej z Krakowa do Nowego Targu, zwanej potocznie Zakopianką. Kierownictwo nad pracami powierzono inżynierowi Janowi Różyckiemu, który wytyczył nowy bieg traktu.
Po wybuchu drugiej wojny światowej 1 września 1939 od południa nadjechały wojska niemieckie 2. Dywizji Pancernej generała Rudolfa Veiela. Gminy Pcim broniła Armia „Kraków” generała Antoniego Szyllinga i 10. Brygada Kawalerii Zmotoryzowanej pułkownika Stanisława Maczka (podlegająca zwierzchnictwu Naczelnego Wodza, marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego). W pierwszych dniach wojny Zakopianka zapełniła się uciekinierami, szukającymi schronienia na prowincji bądź udającymi się na wschód, w kierunku Nowego Sącza, Przemyśla i Stanisławowa. Jednostki pułkownika Maczka i batalion KOP „Wilejka” zgrupowane na pobliskich wzgórzach wzięły oddziały Wehrmachtu w krzyżowy ogień. Po chwilowym zwycięstwie i odrzuceniu wroga, otrzymał on wsparcie ciężkiej artylerii i czołgów, spychając Polaków do Zarabia w Myślenicach. Gminę Pcim w niezmienionych granicach włączono do powiatu krakowskiego (Kreis Krakau) w Generalnym Gubernatorstwie. Aresztowano wójta Oskwarka, mianując nowym sołtysem kolaboranta Franciszka Wilowskiego z Myślenic. W 1940 roku rozpoczęto wywózki na roboty przymusowe w głąb Niemiec czy wcielanie mężczyzn do Baudienstu (służby budowlanej Rzeszy), której obóz znajdował się w Płaszowie. Wprowadzono obowiązkowe kontyngenty żywności w wymiarze 50 kg zboża i 200 kg ziemniaków z hektara oraz 300 litrów mleka i 100 kg mięsa od krowy! Dodatkowo rolnicy musieli oddawać wóz siana i drzewa (jednocześnie zakazano swobodnego wyrębu w lasach). Po wybuchu wojny z Rosją Radziecką w 1941 roku kontyngenty zwiększono oraz powołano tzw. targowników, czyli urzędników (najczęściej volksdeutschów) czuwających nad terminami dostaw. Na potrzeby armii rekwirowano konie i dzwony kościelne, wykorzystywane w przemyśle zbrojeniowym. Narastający terror spowodował zawiązanie się komórki Związku Walki Zbrojnej „Myślenice” pod komendą plutonowego Władysława Słowika z Lubnia („Liścień”). W 1942 roku konspiracyjny ZWZ przekształcono w Armię Krajową, oddelegowując w rejon Pcimia kapitana Władysława Grodzickiego „Bronisława” z oddziałem „Murawa” („Wrona”). W podziemiu funkcjonowały też mniej liczne bojówki Stronnictwa Ludowego (Bataliony Chłopskie), dowodzone przez Michała Roga „Gruszę” oraz Ludowa Straż Bezpieczeństwa (LSB). W 1943 roku w ramach AK utworzono grupę dywersyjną kaprala Franciszka Pytlika „Gołąb” i specjalną jednostkę BCh „Iskra” Mieczysława Ślusarczyka. Niestety 21 czerwca 1943 Niemcy przeprowadzili brutalną pacyfikację Krzeczowa, zabijając 19 osób i paląc 7 domów. Ruchu oporu zawiesił działalność na jakiś czas, skupiając się na likwidacji bandytów, kolaborantów i szmalcowników. Co ciekawe, na polach dworskich w Stróży wytyczono lotnisko polowe (Flugplatz Myślenice), obsługujące lekkie samoloty zwiadowcze. W marcu 1944 roku doszło do aresztowania pułkownika Józefa Spychalskiego („Luty”), który miał przy sobie dokumenty akcji „Ubezpieczalnia” (tajna produkcja broni), kierowanej przez Jana Hołuja „Zyndrama". W efekcie 30 kwietnia (określanego później jako „czarna niedziela”) pojmano wielu członków lokalnego podziemia (około 80 osób), w tym komendanta obwodu „Murawa”. Pozostałe siły Armii Krajowej trafiły pod dowództwo podporucznika Wincentego Horodyńskiego „Kościeszy”. Część żołnierzy utworzyła osobne, nieduże oddziały partyzanckie, jak m.in.: „Zamek”, „Odwet” „Pościg”, „Prąd”, „Żółw”, „Dąb” czy „Szczerbiec”. Na potrzeby wszystkich zgrupowań na stokach Łysiny zbudowano prowizoryczną bazę z magazynami żywności, broni i radiostacją. 12 września 1944 doszło tutaj do starcia (zabito ponad 100 hitlerowców i zdobyto sporo sprzętu wojskowego), okupionego niestety obławą na akowców w rejonie Trzebuni i zmasowanym atakiem na bazę ulokowaną na górze (zaangażowano około 5 tysięcy żołnierzy, w tym jednostki SS „Galizien”). Szczęśliwie Polacy wcześniej opuścili wzniesienie, co wywołało frustrację wśród Niemców i Ukraińców, wyładowaną w pacyfikacji wsi Wiśniowa i Lipnik (spalono 121 gospodarstw). Jesienią 1944 roku w regionie zaznaczyła się obecność radzieckich zwiadowców kapitana Jewgienija Bierezniaka „Michałjowa” („Głos”) i komunistycznej grupy Armii Ludowej porucznika Tadeusza Gregorczyka „Tadka”. Jednocześnie z okolic Olkusza przybyła kompania AK „Surowiec” pod wodzą porucznika Gerarda Woźnicy „Hardego”. 21 listopada hitlerowcy przypuścili nieudany szturm na Porębę, gdzie stacjonowały oddziały „Gołębia” i „Bicza”. Następnie (28 listopada) zaatakowano jednostki AK „Żelbet” i ugrupowanie Polskiej Partii Socjalistycznej „Zamek” w Zawadce koło Krzczonowa. Mimo znacznej przewagi sił potyczka znowu okazała się spektakularną porażką okupanta (ponad 100 zabitych i rannych). Sąd państwa podziemnego wydał wyrok śmierci na kolaborującego sekretarza gminy Władysława Żebraka i jego córkę Wiktorię (kochankę żandarma Drachenberga), który naprowadził Niemców na partyzantów. W odwecie spacyfikowano wsie i przysiółki leżące u podnóży Kotunia (głównie Tokarnię). Na początku 1945 roku patrole „Hardego” stoczyły kilka niewielkich utarczek (11 stycznia odparto atak na obóz w Lesie Gościbia). Później nękano hitlerowców z zaskoczenia, napadając na transporty czy podkładając bomby pod posterunki na mostach. Ostatecznie ofensywa 38. Armii ZSRR generała pułkownika Kiryła Moskalenki w ciągu paru dniu wyparła okupantów, przynosząc Polakom nowe zniewolenie.
Po wojnie w okolicy funkcjonowały oddziały „żołnierzy wyklętych”: Dymitra Zasulskiego „Czarnego” i „Wiarusy” Józefa Świdra „Mściciela”, eliminujące najbardziej gorliwych współpracowników władzy komunistycznej i konfidentów Urzędu Bezpieczeństwa (rozbite w latach 1947-1948). W latach siedemdziesiątych XX wieku zakończono elektryfikację regionu, kładąc w dolinie Raby główną linię wysokiego napięcia. Pcim rozwinął się jako ośrodek turystyczny, kultywujący folklor grupy etnograficznej Kliszczaków (od 1972 roku działa tu zespół „Pcimianie” i Gminny Ośrodek Kultury z Izbą Regionalną). W 1969 roku powstał Klub Sportowy Pcimianka, prowadzący dwie drużyny seniorów, juniorów i trampkarzy. Swoistą marką turystyczną ze schyłkowego okresu PRL był zamknięty już monumentalny zajazd „Czarny Lew”. Po 1989 roku lokalne władze rozpoczęły montaż gazociągów (1990-1994), sieci telefonicznej (1994) i kanalizacji (2001). Wzniesiono nową remizę OSP, a przy Ośrodku Zdrowia uruchomiono stację Pogotowia Ratunkowego. Na początku XXI doszło do strasznej powodzi na Rabie, która doprowadziła do uszkodzenia mostów. W 2011 roku w okolicy poprowadzono regionalny odcinek Międzynarodowego Karpackiego Szlaku Rowerowego. Następnie ruszyła budowa gimnazjum z częścią wydzieloną na przedszkole samorządowe. Obecnie miejscowość jest punktem wypadowym wycieczek na Kudłacze, pasmo Łysiny, Kotoń, a także do atrakcyjnych krajoznawczo i zabytkowo sąsiednich wsi (Łętownia, Krzeczów, Sidzina, Tokarnia, Trzebunia).

Ciekawostki

W styczniu 1955 roku w Trzebuni zginął w zasadzce UB Jan Sałapatek "Orzeł" - jeden z ostatnich w Polsce "żołnierzy wyklętych" walczących z koministyczną władzą.

Na terenie gminy Pcim obszary leśne będące we władaniu Lasów Państwowych zajmują około 700 ha.

Corocznie w lipcu w Pcimiu odbywa się festyn folklorystyczny „Święto Kliszczaka”, na którym prezentują się m.in. zespoły regionalne kultywujące tradycje górali myślenickich.

Bibliografia