Modlnica
Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
krakowski
Gmina
Wielka Wieś
Autor opracowania
Artur Karpacz
Zabytki
Parafie
Matka Boska z Dzieciątkiem
Chrystus Zmartwychwstały
Tabernakulum
Tabernakulum
Kościół parafialny pw. św. Wojciecha i Matki Boskiej
Polichromia ścian i stropów
Epitafium Stanisława Kucharskiego
Trójca Święta
Ukrzyżowanie
Św. Jan Ewangelista
Uskrzydlona główka anioła
Tabernakulum
Św. Jan Chrzciciel
Polichromia sklepienia i ścian kaplicy pw. św. Anny, Kucharskich
Grupa Ukrzyżowania
Ołtarz Św. Wojciecha
Ołtarz boczny północny, lewy
Figury aniołów
Koronacja Matki Boskiej
Chrzcielnica
Tablica fundacyjna kaplicy grobowej Kucharskich
Krzyż procesyjny
rzeźba
Ambona
Stacje Drogi krzyżowej
Konfesjonał
Ława kolatorska
Pieta
Oko Opatrzności
ołtarz w kaplicy Św. Anny, grobowej Kucharskich
Św. Wojciech
Św. Stanisław
Ołtarz główny
Chrystus ukrzyżowany
Epitafium Jakuba Podelskiego
Kropielnica
Kropielnica
Sukienka na obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem
Św. Izydor Oracz
Zdjęcie z Krzyża (według Rubensa)
Matka Boska z La Salette (Saletyńska)
Św. Wojciech
Zwiastowanie w predell ołtarza Najświętszego Serca Jezusa
Nagrobek Teresy ze Skotnickich i Józefa Konopków
Prospekt organowy
Św. Sebastian
Jezu Ufam Tobie
Matka Boska z Dzieciątkiem
Epitafium Jana Karcza i Jerzego Feliksa Karcza
Najświętsze Serce Jezusa
Opis topograficzny
Modlnica położona jest przy drodze prowadzącej do Olkusza, w odległości 2 km od północnych granic Krakowa. Swoim zasięgiem obejmuje południowo-wschodnie stoki Wyżyny Olkuskiej, która na tym terenie wznosi się od 290 do 320 m n.p.m. Wieś graniczy od północy z Szycami, od południa z Modlniczką (kiedyś Modlnica Mała), Bronowicami Wielkimi (dzielnica Krakowa) i Rząską, od wschodu z Toniami i Giebułtowem, a od zachodu z Tomaszowicami. Z jej pięknych wzgórz można podziwiać panoramę dawnej stolicy wraz z doliną Wisły, a w pogodne dni nawet Beskid Średni i Wyspowy.
Streszczenie dziejów
W połowie XIII wieku osada należała do klasztoru Norbertanek ze Zwierzyńca. W następnych stulecia zgromadzenie zatrzymało część Modlnicy, aczkolwiek większość jej areału przeszła na ręce różnych rodzin rycerskich. Około 1550 roku właściciel folwarku Mikołaj wzniósł we wsi piętrowy dwór otoczony parkanem. W inwentarzu dworskim z 1582 roku odnotowano dziewięciu kmieci, siedmiu zagrodników, trzech chałupników i 11 komorników. W 1610 roku Modlnicę sprzedano rodzinie Kucharskich, która dzierżyła włości do początku XVIII wieku. Nieco wcześniej, bo podczas „potopu" w 1655 roku wojska nieprzyjaciela oblegając Kraków złupiły okoliczne miejscowości, w tym też Modlnicę. W pierwszym dziesięcioleciu XVIII stulecia doszło do kolejnego najazdu Szwedów, co doprowadziło do klęski głodu i epidemii dżumy w latach 1707-1710. W 1782 roku Modlnica stała się własnością rodziny Konopków, którzy zlecili mistrzowi murarskiemu Karolowi Kriszkierowi wybudowanie klasycystycznego zespołu dworskiego oraz zakomponowanie parku. Po powołaniu Wolnego Miasta Krakowa w 1815 roku w miejscowości ulokowano siedzibę granicznej III Gminy Okręgowej. Niestety likwidację Rzeczypospolitej Krakowskiej i jej wcielenie do Cesarstwa Austriackiego przyspieszył upadek powstania dowodzonego przez Edwarda Dembowskiego (1846). Podczas powstania styczniowego (1863-1864) tereny leżące bezpośrednio przy granicy z Królestwem Polskim stały się ważnym punktem przerzucania broni i zaopatrzenia dla formujących się oddziałów powstańczych. W 1880 roku Modlnicę zamieszkiwało ponad 530 osób, a w przysiółku Modlniczka żyło około 350 ludzi. Na początku XX stulecia we wsi otwarto urząd pocztowy i bibliotekę z czytelnią. Powołano też Kółko Rolnicze, Kasę Stefczyka i Włościańską Orkiestrę i Kapelę Szkolną. W okresie międzywojennym majątek Konopków był w rozkwicie, w znacznym stopniu wpływając na byt tutejszych chłopów i życie kulturalne w okolicy. Po 1945 roku kompleks upaństwowiono, przekazując go w latach sześćdziesiątych XX wieku pod zarząd Uniwersytetu Jagiellońskiego jako „Dom Pracy Twórczej”.
Dzieje miejscowości
Według legendy w miejscu zwanym Zagórze kazania głosił św. Wojciech, zmierzający w 997 roku z misją chrystianizacyjną do Prus. Co ciekawe, od pozostawionej przez niego drewnianej laski miało cudownie wyrosnąć drzewo lipowe! Z czasem na wzgórzu powstała przedlokacyjna osada, którą od modłów zanoszonych do Boga nazwano Modlnicą. Ciężko stwierdzić, czy wieś stanowiła pierwotnie własność kościelną czy książęcą. W dokumencie z 1254 roku Bolesław Wstydliwy potwierdził, że Modlnica należała do norbertanek ze Zwierzyńca. Sto lat później osada była już w rękach rodziny Czaderów, a w „Księdze uposażeń diecezji krakowskiej” Jana Długosza (1470-1480), kronikarz odnotował, iż prawo patronatu nad świątynią pw. św. Wojciecha sprawowali rycerze Jan i Stanisław herbu Prus. Wieś liczyła pięć łanów kmiecych, dwa folwarki, cztery ogrody i karczmę, znajdujące się pod zarządem dziedziców włości (pleban posiadał również ogrody i karczmę, a dziesięciny snopowe i konopne czerpał z tutejszych gospodarstw szlacheckich). W 1511 roku Modlnica należała do rodziny Minockich, lecz już w 1527 roku przeszła na ręce Salomonów, zacnych przedstawicieli krakowskiego patrycjatu. W połowie XVI stulecia dziedzic Mikołaj wzniósł w osadzie piętrowy dwór otoczony parkanem. Po 1574 roku dobra zakupił Stanisław Zawadzki zwany „Picusem” (Dzięciołem), udziałowiec kilku kopalni srebra w Olkuszu i rektor uniwersytetu. Szybko jednak pozbył się majątku na rzecz Stanisława Fogelwedera z Bobolic, sekretarza Zygmunta Augusta oraz kanonika płockiego i wileńskiego, męża „bystrego rozumu, głębokiej wiedzy, wielkiej cnoty”. Nowy właściciel nigdy nie zobaczył swojego nabytku, gdyż stale przebywał za granicą Rzeczypospolitej, zajęty sprawami dyplomatycznymi. W inwentarzu z 1582 roku zapisano, że dziewięciu kmieci płaciło 29 złotych czynszu, siedmiu zagrodników uiszczało 6 złotych, a trzech chałupników aż 9 złotych (11 komorników było na tyle mobilnych, że stwierdzono, iż „jedne odchodzą, drugie przychodzą”). Danina naturalna wynosiła po dwa kapłony i 20 jaj dla kmieci oraz cztery dni pańszczyzny. W 1610 roku Modlnicę sprzedano rodzinie Kucharskich, która dzierżyła włości do początku XVIII wieku. W rejestrze poborowym województwa krakowskiego z 1629 roku odnotowano, że większy folwark liczył pięć łanów i pięć zagród z rolą oraz trzech komorników bez bydła i trzech rzemieślników. Zarządca Sebastian Salinski odprowadził z powyższych pól i gospodarstw 74 złote podatku. W mniejszej części majątku znajdował się jeden łan i młyn, oszacowane na 5 złotych czynszu. Co więcej, klasztor Norbertanek na Zwierzyńcu nadal posiadał część ziemi we wsi, bowiem dzierżawca i plenipotent zgromadzenia Tomasz Sliwowski oddał 20 złotych od czterech i pół łanu, trzech zagród z rolą i dwóch komorników bez bydła. Apogeum nieszczęść Rzeczypospolitej przypadło na okres potopu szwedzkiego. Po wkroczeniu armii Karola Gustawa Wazy w 1655 roku, w obozie pod Krakowem doszło do buntu z powodu zaległego żołdu. Duża część najemnych żołnierzy rozpierzchła się po okolicy, szukając żywności i łupów. Trudna sytuacja zmusiła Jana Kazimierza do ucieczki na Śląsk, a kasztelan kijowski Stefan Czarniecki otrzymał beznadziejne zadanie obrony Krakowa z kilkutysięczną załogą. Już pod koniec września mieszkańcy Modlnicy mogli obserwować przemarsz armii szwedzkiej, która dopuszczała się bezwzględnych grabieży w regionie, plądrując liczne miejscowości. Jesienią 1656 roku podjęto próbę odbicia zajętego rok wcześniej Krakowa, co nie poprawiło dramatycznej sytuacji sąsiednich wsi. Tym razem polskie oddziały rekwirowały chłopom płody rolne, wyławiały ryby ze stawów czy nawet pozyskiwały drewno ze spalonych chałup i zabudowań gospodarczych! Kiedy w pierwszym dziesięcioleciu XVIII stulecia doszło do kolejnego najazdu Szwedów (a także wojsk saskich i rosyjskich), mieszkańców znów dotknęła fala rabunków. Szybko wywołało to klęskę głodu, w konsekwencji prowadzącą do epidemii dżumy w latach 1707-1710. Po zakończonej wojnie w 1727 roku Modlnicę nabył wojewoda bracławski i starosta dobczycki Michał Jordan. Jego córka Konstancja wniosła dobra w charakterze wiana w związek małżeński ze Stanisławem Łętowskim, pisarzem grodzkim i chorążym chorągwi pancernej księcia Janusza Wiśniowieckiego, kasztelana i wojewody krakowskiego. Następnie Stanisław służył w oddziałach husarii w randze pułkownika i piastował urząd regimentarza wojsk koronnych. Pod koniec lat sześćdziesiątych XVIII wieku został podkomorzym krakowskim oraz żupnikiem bocheńskim i wielickim. W 1764 roku demonstracyjnie opuścił posiedzenie sejmu, protestując tym samym przeciwko obecności wojsk rosyjskich podczas elekcji Stanisława Augusta Poniatowskiego. Niestety w 1773 roku podpisał się pod dokumentem akceptującym pierwszy rozbiór Rzeczypospolitej, co do śmierci wypominała mu okoliczna szlachta. W 1782 roku Modlnica stała się własnością rodziny Konopków, którzy zlecili mistrzowi murarskiemu Karolowi Kriszkierowi wybudowanie klasycystycznego zespołu dworskiego oraz zakomponowanie parku o powierzchni 3 i pół hektara (zachowały się w nim resztki renesansowej rezydencji Salomonów). W trakcie wojny Napoleona Bonapartego z Austrią, w 1807 roku wieś wcielono do Księstwa Warszawskiego (przetrwało do 1815 roku). Po erygowaniu Wolnego Miasta Krakowa w miejscowości ulokowano siedzibę granicznej III Gminy Okręgowej (należały do niej m.in. Giebułtów, Ujazd i Zielonki). W 1820 roku Tadeusz Konopka ufundował szkołę – jej pierwszym nauczycielem mianowano Jana Dębińskiego, weterana wojsk kościuszkowskich. Następnie tę funkcję pełnił przez 40 lat Antoni Bocheński, „człowiek światły, biegły w łacinie i literaturze polskiej”. Około 1830 roku dziedzic dokupił do majątku Tomaszowice oraz dobudował neogotycki aneks gospodarczy z charakterystyczną wieżyczką. Niestety upadek powstania dowodzonego przez Edwarda Dembowskiego przyspieszył likwidację Rzeczypospolitej Krakowskiej. Na szczęście w momencie wybuchu rabacji w 1846 roku tutejsza ludność nie wystąpiła przeciwko szlachcie, lecz odwrotnie – stanęła w opozycji do buntowników. Dużą rolę w rozbudzeniu postaw patriotycznych wśród chłopów odegrali uczestnicy zrywu listopadowego: Aleksander i Napoleon Ekielscy, Józef Patelski czy Kazimierz Kalinowski. W 1848 roku w całym zaborze austriackim zniesiono pańszczyznę w dobrach ziemiańskich i kościelnych, co w obliczu nagłej utraty darmowej siły roboczej i niewypłacalności państwa w kwestii planowanych odszkodowań, doprowadziło do chwilowego kryzysu ekonomicznego. Podczas kolejnego czynu niepodległościowego w styczniu 1863 roku tereny leżące bezpośrednio przy granicy z Królestwem Polskim stały się ważnym punktem przerzucania broni i zaopatrzenia dla formujących się oddziałów powstańczych. W latach 1871-1884 na zaproszenie Józefa Konopki we wsi przebywał twórca polskiej etnografii Oskar Kolberg, pracując nad swoim słynnym dziełem „Lud”. Dwór przerodził się w miejsce spotkań wielu znakomitych osobistości z ówczesnego świata artystycznego, gdyż gościli tu m.in. Artur Grottger, Walery Eliasz-Radzikowski czy Antoni Kozakiewicz. Majątek liczył 536 morgów gruntów ornych i 263 morgów pastwisk i 87 morgów łąk. Mniejsza część zwana Modlniczką (z 591 morgami pól, 107 morgami łąk i 44 morgami pastwisk) nadal była w posiadaniu sióstr norbertanek ze Zwierzyńca. W 1880 roku osadę zamieszkiwało ponad 530 osób (w przysiółku żyło około 350 ludzi). Kiedy w 1892 roku grupka mieszkańców wraz z proboszczem Antonim Konopińskim pospieszyła na pomoc w gaszeniu pożaru w sąsiednim Zabierzowie (spłonęło 21 domów i 11 stodół), postanowiono o założeniu Ochotniczej Straży Pożarnej. Jej pierwszą akcją była rozbiórka starego budynku szkoły w 1901 roku, z myślą o wzniesieniu tam w przyszłości własnej remizy. Na początku XX stulecia w Modlnicy otwarto urząd pocztowy i bibliotekę z czytelnią. Powołano też Kółko Rolnicze, Kasę Stefczyka, Włościańską Orkiestrę i Kapelę Szkolną. Po wybuchu pierwszej wojny światowej w 1914 roku przez wieś przechodziły oddziały austriackie, rekwirując ludziom zboże i zwierzęta gospodarskie. Jesienią Rosjanie rozpoczęli zmasowaną ofensywę, szybko podchodząc pod Kraków. Doszło do walk w rejonie Skały, po których wyparto wojska carskie z regionu (później pobite pod Limanową i Gorlicami), dzięki czemu Modlnica i pobliskie wsie do końca wojny pozostały poza zasięgiem działań zbrojnych. W 1918 roku usunięto zaborczą administrację, a władzę w gminach objęła Polska Komisja Likwidacyjna. W okresie międzywojennym majątek Konopków był w rozkwicie, w znacznym stopniu wpływając na położenie tutejszych chłopów i życie kulturalne w okolicy. Dobrami władał wówczas Adam Nowina Konopka, który wspierał kulturalną i artystyczną działalność miejscowego nauczyciela Józefa Lachnera czy malarza Stanisława Kamockiego. Do 1929 roku funkcjonowała stara szkoła wzniesiona przez Tadeusza Konopkę. Budynek z czasem okazał się niewystarczalny dla coraz liczniejszej grupy dzieci, wobec czego staraniem kierownika Józefa Nogi i przewodniczącego społecznego komitetu Tomasza Mazura powstał dwupiętrowy, murowany obiekt. Razem z rozwojem szkoły i grona pedagogicznego zakładano różne grupy i stowarzyszenia kulturalne, jak np. „Krakusy i Krakowianki", towarzyszące metropolicie Adamowi Stefanowi Sapiesze w wyjeździe do Pragi. Niestety po kryzysie ekonomicznym i śmierci dziedzica, młode pokolenie rodziny nie miało w planach utrzymywania nierentownych włości. Po wybuchu drugiej wojny światowej, 5 września 1939 wojska niemieckie zajęły Modlnicę, zapoczątkowując ponad pięcioletni okres okupacji. Wieś znalazła się na terenie nowo utworzonego Generalnego Gubernatorstwa, pozostając w granicach administracyjnych dystryktu krakowskiego (Kreis Krakau Land). Wyznaczono obowiązkowe kontyngenty żywności, które od 1941 roku przyjmowała spółdzielnia rolnicza „Leiwerei" w Zabierzowie. Z kolei Służba Pracy Rzeszy (Baudienst) nieustannie poszukiwała sprawnych mężczyzn do wywózki na prace przymusowe w głąb Niemiec. W lasach Jury operowały oddziały partyzanckie – Batalion „Skała" Armii Krajowej oraz oddział Batalionów Chłopskich. W styczniu 1945 roku ruszyła wielka ofensywa wojsk rosyjskich, które bez większych problemów opanowały Kraków i okolicę. Po wojnie majątek Konopków został wywłaszczony, a dwór modlnicki popadł w ruinę. Budynek odrestaurowano dopiero w latach sześćdziesiątych XX wieku (przeszedł wówczas pod zarząd Uniwersytetu Jagiellońskiego jako „Dom Pracy Twórczej”). Obecnie mieści się w nim Ośrodek Recepcyjno-Konferencyjny Rektora UJ. W 1965 roku Józef Lachner doprowadził do wzniesienia mniejszego budynku szkolnego, przeznaczonego na pracownię zajęć praktycznych. W 2004 roku władze Gminy Wielka Wieś zmodernizowały ten obiekt i utworzyły w nim Przedszkole Samorządowe. 8 czerwca 2008 uroczyście przywrócono szkole imię św. Stanisława Kostki, a gimnazjum w Modlnicy nadano imię Oskara Kolberga.
Ciekawostki
W historii Modlnicy specjalne miejsce zajmuje Józef Lachner, wykształcony w Seminarium Nauczycielskim w Nowym Sączu. Po pracy w Prądniku Czerwonym koło Krakowa, w 1929 roku Lachner trafił do Modlnicy. Dla swych muzycznych i artystycznych pasji otrzymał wsparcie od właściciela majątku Adama Nowiny Konopki i kierownika szkoły Józefa Nogi. W latach 1932-1934 przeszedł specjalistyczne przygotowanie w krakowskim Konserwatorium Muzycznym, po czym objął kierownictwo nad placówką edukacyjną w Modlnicy. Podczas drugiej wojny światowej Lachner pracował w Łapanowie oraz w Klęczanach koło Bochni. Od 1942 roku był dowódcą konspiracyjnego plutonu Armii Krajowej. Jego głównym zainteresowaniem było nadal muzykowanie, słuchanie ludowych śpiewów i komponowania melodii. Kultywował obrzędy ludowe, takie jak: pucheroki, szopki, korowody kolędników, czy dożynki. Zebrał wiele informacji, tekstów, zapisów muzycznych lokalnego folkloru. Był animatorem regionalnej aktywności artystycznej. Działał w związku teatrów ludowych oraz kierował Teatrem Regionalnym w Krakowie. W 1961 roku założył zespół, znany w latach 1991-2000 jako Sąsiadecki, a obecnie występujący pod nazwą Modlnicanie.
Kalendarium
1
1254
pierwsza wzmianka źródłowa o miejscowości w dokumencie wystawionym przez Bolesława Wstydliwego
2
od 1325 do 1327
pierwsze wzmianki o parafii w aktach Kamery Apostolskiej
3
14 wiek
osada w rękach Cza rodziny Czaderów
4
od 1470 do 1480
wzmianka Jana Długosza o funkcjonowaniu kościoła św. Wojciecha
5
1511
wieś w posiadaniu rodziny Minockich
6
1527
wieś w posiadaniu rodziny Salomonów
7
1553
koniec budowy drewnianego kościoła z dwoma kaplicami
8
16 wiek
wybudowanie piętrowego dworu otoczonego parkanem
9
16 wiek
zakup miejscowości przez Stanisława Zawadzkiego
10
1610
sprzedanie miejscowości rodzinie Kucharskich, która była w posiadaniu dóbr do początku wieku XVIII
11
17 wiek
remont kościoła po najeździe Szwedów przez księdza Grzybowskiego
12
1707
epidemia dżumy
13
1727
nabycie miejscowości przez Michała Jordana, wojewodę bracławskiego i starostę dobczyckiego
14
1782
miejscowość w posiadaniu rodziny Konopków, budowa klasycystycznego zespołu dworskiego
15
1754
odnotowanie działalności Bractwa Różańca Świętego
16
od 1807 do 1815
Modlnica znalazła się w granicach Księstwa Warszawskiego
17
1820
fundacja szkoły przez Tadeusza Konopkę
18
1945
wywłaszczenie majątku Konopków
19
1965
wzniesienia mniejszego budynku szkolnego, przeznaczonego na pracownię zajęć praktycznych
Jak cytować?
Artur Karpacz, "Modlnica", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło: https://sdm.upjp2.edu.pl/miejscowosci/modlnica