Sakralne Dziedzictwo Małopolski

Dzieje zabytku

Ołtarz należał do dawnego wyposażenia kościoła w Jaworniku. Powstał najpewniej w drugiej połowie XVIII wieku. Podczas konserwacji nastawy odnaleziono napis informujący o tym, że w 1876 roku ołtarz wykonał Wawrzyniec Płecki z Wadowic oraz Julian Moser - terminator stolarski. Napis ten odnosi się najpewniej do wykonanej wówczas renowacji lub przebudowy nastawy z wykorzystaniem jej późnobarokowych elementów architektonicznych i rzeźbiarskich. W strukturze nastawy wyraźnie późniejsze zdaje się być zwieńczenie oraz niektóre elementy dekoracji.
Ołtarz został przeniesiony do Krakowa-Krzesławic z Jawornika razem z całym kościołem. W latach 1996-1997 został poddany konserwacji połączonej z rekonstrukcją niektórych zniszczonych elementów architektonicznych wykonaną przez Franciszka Polańskiego i Bolesława Jarzębaka. Wówczas wykonano nową podstawę ołtarza (cokół) oraz kopię płaskorzeźby Boga Ojca w zwieńczeniu nastawy. Ołtarz został polichromowany na sposób imitujący marmoryzację, zgodny z zachowaną na strukturze warstwą malarską z 1921 roku.
Część figur z pierwotnej dekoracji rzeźbiarskiej ołtarza pozostała w nowym kościele w Jaworniku, mianowicie figury św. Piotra i św. Pawła, płaskorzeźbiona półpostać Boga Ojca ze zwieńczenia, rzeźba gołębicy Ducha Świętego, figury św. Jana i Matki Boskiej z grupy ukrzyżowania z pola głównego. W ołtarzu głównym w Krzesławicach pozostały jedynie figury dwóch monarchów i putta ze zwieńczenia. Płaskorzeźba Boga Ojca i gołębicy Ducha Świętego została zrekonstruowana podczas konserwacji. Do nastawy wprawiono wtórnie dwie figury XVII-wiecznych aniołów, które pierwotnie znajdowały się w jednym z ołtarzy bocznych. Ponadto znajdujące się obecnie na wspornikach niewielkie figurki adorujących aniołów pochodzą raczej z dawnego tabernakulum.

Opis

Ołtarz prostopadłościenny, z mensą (bez portatylu). Antepedium jedwabne, haftowane, w formie leżącego prostokąta, ujęte drewnianą, złoconą i profilowaną ramą.
Nastawa drewniana, architektoniczna, jednokondygnacyjną ze zwieńczeniem, jednoosiowa z bramkami, ustawiona na dwustrefowym cokole z wyłamanymi pod kątem prostopadłościanami. Górna strefa dekorowana płycinami z kampanulami na osiach podpór oraz wspornikami pomiędzy nimi. Retabulum ujęte dwiema parami filarów i stojących przed nimi kolumn o kapitelach kompozytowych, ustawionych uskokowo, pod kątem na zewnątrz; dźwigających wyłamane imposty, dekorowane w partii fryzu rozetami; od wewnętrznej strony środkowych filarów pilastry z wspornikami podtrzymującymi imposty. Na osi wewnętrznej pary fragmenty przerwanego, falistego przyczółka z figurami siedzących aniołów, na osi zewnętrznej pary - cokoły z figurkami adorujących aniołów. Pole środkowe z niszą w formie stojącego prostokąta zamkniętego łukiem falistym z uskokiem, ujętą profilowaną ramą; w polu rzeźbiony krucyfiks na tle malowanej Golgoty oraz figura Najświętszego Serca Marii. Ponad niszą figura gołębicy Ducha Świętego ujęta dwoma płaskorzeźbionymi rogami obfitości. Pomiędzy kolumnami figury dwóch monarchów. Zwieńczenie w formie zbliżonej do leżącego prostokąta zamkniętego łukiem falistym, ujęte pilastrami, dekorowanymi wspornikami z kampanulami oraz spływami wolutowymi. W polu płaskorzeźbione popiersie Boga Ojca na obłoku w glorii promienistej. Nastawa z bramkami w formie przejść ujętych profilowanymi lizenami i zamkniętych falistymi węgarami, na których stoją figury aniołów.
Struktura ołtarza polichromowana na sposób imitujący marmoryzację w białej kolorystyce z szarym żyłkowaniem; kolumny, profile i ornamentyka złocone.

Zarys problematyki artystycznej

Nastawa ołtarza oraz figury monarchów są bardzo podobne do tych z kościoła w Krzyszkowicach (pochodzących z tamtejszej, dawnej kaplicy dworskiej). Wydaje się, że końcem XVIII wieku stolarz Pachomi wykonał do kaplicy dworskiej ołtarz i figury wzorowane na tych z kościoła w pobliskim Jaworniku (obecnie Krzesławice). Krzyszkowicki ołtarz i jego figury wykonane są na dosyć niskim poziomie w przeciwieństwie do omawianej struktury. Obie nastawy w zakresie architektury pierwszej kondygnacji i bramek są do siebie zbliżone, jedynie ołtarz z Krzyszkowic ma środkową parę filarów i kolumn zwróconą do środka, a nie jak jawornicki - zwróconą na zewnątrz. Uderzające jest również podobieństwo dekoracji figuralnej. Pierwotnie w ołtarzu z Jawornika znajdowały się figury św. Piotra i św. Pawła, natomiast na bramkach figury dwóch monarchów, tak samo jak w nastawie w Krzyszkowicach. Te ostatnie były niewątpliwie wzorowane na rzeźbach jawornickich.
Wszystko wskazuje na to, że ołtarz w Krzyszkowicach wzorowany był na ołtarzu z Jawornika. Zatem na jego podstawie można sobie wyobrazić pierwotny wygląd struktury i dekoracji rzeźbiarskiej ołtarza jawornickiego (przed przebudową w 1876 roku). Ołtarz z Jawornika mógł mieć zatem niearchitektoniczne zwieńczenie, obwiedzione ornamentem, znacznie bogatszą dekorację ornamentalną (np. uszy), pomiędzy kolumnami stały zapewne figury św. Piotra i św. Pawła, natomiast na bramkach rzeźby dwóch monarchów. Wydaje się również, że pierwotnie fragmenty przerwanego przyczółka znajdowały się na osiach kolumn zewnętrznych, natomiast na osiach kolumn wewnętrznych były cokoliki z figurami puttów.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Ołtarz przebudowany w 1876 roku. Poddany konserwacji i rekonstrukcji w latach 1996-1997.

Literatura

Antoni Łapajerski, Kościół w Krzesławicach przeniesiony z Jawornika - cz. 3: Konserwacja ołtarza głównego [opracowanie na podstawie dokumentacji konserwatorskiej Aleksandra Mitki i Barbary Kalfas], [w:] Nowa Huta mniej znana: https://nowahutamniejznana.pl/kapliczki%2C-figury%2C-krzyże/f/xvii-w-kościół-w-krzesławicach-przeniesiony-z-jawornika---cz-3 [dostęp: 26.08.2024]

Streszczenie

Ołtarz należał do dawnego wyposażenia kościoła w Jaworniku. Powstał najpewniej w drugiej połowie XVIII wieku. Został przebudowany w 1876 roku. Ołtarz został przeniesiony do Krakowa-Krzesławic z Jawornika razem z całym kościołem. Część jego dekoracji rzeźbiarskiej pozostała w nowym kościele w Jaworniku. W latach 1996-1997 został poddany konserwacji połączonej z rekonstrukcją niektórych zniszczonych elementów architektonicznych. Nastawa ołtarza oraz figury monarchów są bardzo podobne do tych z kościoła w Krzyszkowicach.