Kraków-Nowa Huta (dawniej Pleszów)

Opis topograficzny

Dzisiejszy Pleszów to część krakowskiej dzielnicy Nowa Huta. Przed 1951 rokiem był osobną wsią leżąca w obszarze Niziny Nadwiślańskiej, na lewobrzeżnej terasie Wisły, która na odcinku między doliną Dłubni a korytem Suchego Jaru nazywa się terasą Pleszowską. Przez miejscowość przebiegał średniowieczny trakt łączący Kraków z Sandomierzem. Na południe od wsi znajdowały się podmokłe łąki, a za nimi nad samą Wisłą przysiółek Kujawy. Na terenie żyznych gleb pleszowskich obecnie znajduje się kombinat metalurgiczny, oczyszczalnia ścieków i składowisko odpadów przemysłowych. Wiejski charakter samej osady nie uległ jednak zmianie.

Streszczenie dziejów

Jan Długosz w „Liber Beneficiorum” informował o istnieniu parafii, a więc i miejscowości Pleszów już w 1226 roku. Nie zachował się jednak dokument potwierdzający tę informację. Pierwsza wiarygodna wzmianka o wsi pochodzi z wpisu w najstarszej księdze miejskiej Krakowa odnotowanego w 1313 roku. Książę Władysław Łokietek przeniósł Pleszów na prawo niemieckie w 1315 roku. Wieś od początku swojego istnienia była własnością rycerską. Od XIV wieku należała do rodziny Pleszowskich, którzy w XV wieku przyjęli herb Łabędź. W ich czasach powstał folwark. W 1498 roku większa część Pleszowa przeszła w ręce rodziny Szydłowieckich. Na początku XVI wieku był własnością Tarnowskich i Kościeleckich a w połowie wieku wszedł w skład majątku Ostrogskich. Na początku XVII wieku Pleszów przeszedł w ręce Zasławskich a pod koniec wieku Lubomirskich. W pierwszej połowie XVIII wieku należał do Sanguszków, a pod koniec XVIII wieku stał się własnością Czartoryskich. Wybudowali oni m.in. dwór, na którego miejscu nowi właściciele Kirchmajerowie na początku XIX wieku wznieśli klasycystyczny pałac. Założyli też nowoczesną gorzelnię i olejarnię. Na przełomie XIX i XX wieku zaczęła rozwijać się samorządność chłopska. Powstało m. in. Kółko Rolnicze oraz Koło Młodzieży przy Małopolskim Towarzystwie Rolniczym w Krakowie. W latach trzydziestych w Pleszowie odbywały się wiece pod przewodnictwem Wincentego Witosa. W 1949 roku rozpoczęto budowę kombinatu metalurgicznego na polach należących do wsi Mogiła i Pleszów. W 1951 roku wieś Pleszów została włączona do Krakowa jako część dzielnicy Nowa Huta. W 1999 roku na terenie przysiółku Kujawy oddano do użytku nowoczesną oczyszczalnię ścieków.

Dzieje miejscowości

Badania archeologiczne wykazały, że około 900 roku na terenie Pleszowa funkcjonowały dwie osady zamieszkiwane zapewne przez członków plemienia Wiślan. Jan Długosz w „Liber Beneficiorum” wspominał, że biskup krakowski Iwo Odrowąż w 1226 roku przy okazji przeniesienia konwentu Cystersów z Kacic do Mogiły odebrał kościołowi pw. św. Bartłomieja status kościoła parafialnego i przekazał go pod opiekę duszpasterską plebana pleszewskiego. Wskazuje to na trzynastowieczne początki miejscowości. Nie zachował się jednak dokument potwierdzający tę informację. Pierwsza wiarygodna wzmianka o wsi pochodzi z wpisu w najstarszej księdze miejskiej Krakowa odnotowanego w 1313 roku. Zapewne już wtedy wieś była własnością rycerską, skoro już dwa lata później książę Władysław Łokietek zezwolił ówczesnej właścicielce Pleszowa Floszce, wdowie po Świętosławie i ich synom Mikołajowi i Leonardowi przenieść wieś na prawo niemieckie w jego średzkiej odmianie oraz nadał im immunitet sądowy. Przywilej określał m.in. zachowany do dzisiaj kształt przestrzenny miejscowości. W 1366 roku w źródłach odnotowano wieś Domaszów należącą do norbertanek ze Zwierzyńca, ale później ta nazwa nie występuje, a na jej miejscu począwszy od 1595 roku wymieniany jest przysiółek Kujawy-Kępa. Natomiast okoliczne łąki długo nazywano jeszcze domaszowskimi.W drugiej połowie XIV wieku Pleszów należał do Anki, córki Leonarda, żony Imrama kasztelana zawichojskiego. Ich synowie Jan i Jakub byli właścicielami wsi na początku XV wieku. W wyniku podziału rozległego majątku w 1415 roku cały Pleszów oraz Brzegi i Siedliska trafiły w ręce Jakuba, który w 1424 roku sprzedał Brzegi Mikołajowi ze Śledziejowic zwanemu Wierzynkiem. Jakiś czas później część Pleszowa musiała trafić w ręce Jana, który władał nią aż do śmierci w bitwie pod Warną. Majątek przejęła po nim córka Anna, natomiast drugim właścicielem był wtedy Stanisław, zapewne spadkobierca Jakuba. Pod koniec lat osiemdziesiątych XV wieku dziedzicem wsi był jego siostrzeniec Jan Łabędź. Jan Długosz informował, że istniał już wtedy folwark rycerski, który płacił dziesięciny miejscowemu plebanowi. W należącej do Wernera ze Śledziejowic zwanego Wierzynkiem miejscowości Brzegi istniała karczma. Chłopi byli wtedy jeszcze obciążeni czynszem, który w 1466 roku Jan Łabędź wydzierżawił swojej siostrze Zofii i jej mężowi Stanisławowi z Szydłowca kasztelanowi radomskiemu i staroście krakowskiemu. Ich synowie w 1494 roku zostali obdarowani przez wuja jedną trzecią Pleszowa. Jan Łabędź zmarł w 1496 roku, a po jego śmierci majątek pleszowski podzielili między siebie siostrzeniec chorąży nadworny koronny Piotr Szydłowiecki oraz bratanek i imiennik byłego właściciela Jan Łabędź ze Stręgoborzyc. Rozgorzał między nimi spór sądowy, gdy Jan Łabędź zajął cały majątek. Ostatecznie w 1498 roku Jan sprzedał swoją część Piotrowi Szydłowieckiemu, który w rezultacie został właścicielem większej części majątku. Od tego momentu Pleszów przechodził w ręce kolejnych rodzin magnackich, stanowiąc cześć rozległych latyfundiów. Majątkiem i folwarkiem zarządzali dzierżawcy lub zarządcy. Po śmierci Piotra Szydłowieckiego jego żona Barbara sprzedała swoją część wsi Krzysztofowi Szydłowieckiemu (1467-1532), kasztelanowi krakowskiemu i kanclerzowi wielkiemu koronnemu. Spadkobierczynią po jego śmierci została córka Zofia, żona Jana Tarnowskiego (1488-1561), hetmana wielkiego koronnego. W 1540 roku część Pleszowa posiadał również Jan Kościelecki, podkomorzy krakowski. Córka Zofii z Szydłowieckich i Jana Tarnowskiego, Zofia (ok. 1513-1551) wyszła za mąż za księcia Konstantego Wasyla Ostrogskiego, wojewodę kijowskiego. Według rejestrów poborowych w 1581 roku Pleszów dzierżawił niejaki Łyczka. Wieś miała wtedy 26 półłanów kmiecych, 1 chałupnika na czynszu, 8 zagrodników, 2 komorników z bydłem i 6 bez bydła.Po śmierci Janusza Ostrogskiego (ok. 1554-1620) majątek odziedziczyła jego córka Eufrozyna (zm. 1628), żona księcia Aleksandra Zasławskiego (zm. 1629), wojewody kijowskiego. Pleszów pozostawał w rękach tej magnackiej rodziny do końca XVII wieku, kiedy Teofila Ludwika z Zasławskich wniosła go w wianie Józefowi Karolowi Lubomirskiemu (1638-1702), marszałkowi wielkiemu koronnemu. Ich spadkobierczynią została córka Marianna z Lubomirskich (1693-1729), żona księcia Pawła Karola Sanguszki (1680-1750), marszałka wielkiego litewskiego. Pleszów pozostawał w rękach tej rodziny do czasów Aleksandra Sanguszki (1712-1775), który sprzedał go Stanisławowi Kostce Czartoryskiemu (zm. 1766), łowczemu wielkiemu koronnemu. Majątek po nim odziedziczyli synowie Józef (1739-1810) i Kazimierz Czartoryski (1740-1806). Z czasów rządów rodziny Czartoryskich pochodzą pierwsze wzmianki o wyglądzie dworu pleszowskiego. Był to prostokątny budynek z dwiema prostopadłymi oficynami oraz ogrodem francuskim zlokalizowanym przed głównym wejściem. We wsi działała karczma i funkcjonował szpital dla ubogich. W 1768 roku uległ jednak zniszczeniu budynek szkoły parafialnej odnotowany już pod koniec XVI wieku. W 1794 roku przez wieś przechodziło wojsko insurekcyjne pod dowództwem Tadeusza Kościuszki. Po przegranej powstania, w wyniku trzeciego rozbioru Pleszów wszedł w skład monarchii habsburskiej. W trakcie wojen napoleońskich, po pokoju w Schönbrunn znalazł się w granicach Księstwa Warszawskiego, by po klęsce cesarza Francuzów, na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego stać się częścią Wolnego Miasta Krakowa.W 1829 roku Pleszów wraz z przysiółkiem Kujawy nabył na licytacji od spadkobierców Kazimierza Czartoryskiego za 237 tysięcy złotych polskich Wincenty Antoni Kirchmajer (1791-1857), kupiec i bankier krakowski, pierwszy prezes krakowskiej Izby Przemysłowo-Handlowej. Wyburzył on stary drewniany dwór i wybudował na jego miejscu murowany pałac. Ogród francuski zastąpił parkiem krajobrazowym z krętymi alejkami i stawami połączonymi kanałami. Nowy właściciel zainicjował działalność nowoczesnej gorzelni oraz napędzanej maszyną parową olejarni, w której wytwarzał olej do lamp domowych. W 1835 roku upaństwowiono pleszowską szkołę. W 1846 roku po klęsce powstania krakowskiego Pleszów wraz z całym Wolnym Miastem Krakowem został włączony do monarchii habsburskiej.Po śmierci ojca Pleszów odziedziczył Wincenty Marcin Kirchmajer. Kontynuował on rodzinne przedsięwzięcia gospodarcze. Prowadził dom handlowo-bankowy przy krakowskim rynku, był prezesem Izby Przemysłowo-Handlowej, współtwórcą Towarzystwa Wzajemnych Ubezpieczeń „Florianka”, właścicielem dziennika „Czas” oraz drukarni. Angażował się też w politykę. Był radnym miejskim, posłem na Sejm Krajowy i posłem do Rady Państwa. Jako przedsiębiorca poniósł jednak porażkę i w 1875 roku sąd ogłosił jego niewypłacalność. W konsekwencji majątek pleszowski przeszedł na własność Pinkasa Atteslandera (zm. 1891), właściciela m.in. krakowskiego Hotelu Centralnego, w którego oficynie miał pracownię Stanisław Wyspiański. Nowy właściciel kontynuował działalność gorzelni. Pod koniec XIX wieku w Pleszowie żyło 908 osób, w tym na obszarze dworskim 237, w części włościańskiej 429, a w Kujawach 242. We wsi istniała stacja pocztowa. Z rąk Atteslanderów majątek pleszowski przeszedł na własność hrabiego Kazimierza Roberta Osiecimskiego-Hutten-Czapskiego (1866-1942) i jego żony Mari Antoniny ze Śniadeckich (1876-1945). Przebudowali oni pałac, dodając do klasycystycznej bryły wieżę, na której umieszczono herby właścicieli Lubicz i Leliwa. Następnie majątek pleszowski często zmieniał właścicieli i najemców. W okresie pierwszej wojny światowej należał do rodziny Korwin-Kochanowskich, od których w latach 1916-1918 pałac dzierżawili salezjanie na potrzeby nowicjatu. Następnie przez kilka lat w pałacu funkcjonowała restauracja, a w 1929 roku pałac na potrzeby sierocińca kupiło Zgromadzenie Córek Bożej Miłości. Zmiana funkcji budynku była przyczyną gruntownego remontu. Wybudowano m.in. kaplicę pw. Chrystusa Króla, którą poświęcił w 1932 roku kardynał Adam Sapieha.W warunkach niepodległego państwa polskiego rozwijały się chłopskie organizacje społeczne. Pierwsza z nich, czyli Kółko Rolnicze została jednak założona jeszcze przed pierwszą wojną światową przez proboszcza Franciszka Korzonkiewicza. W 1920 roku założono organizację, która dwa lata później została nazwana Kołem Młodzieży przy Małopolskim Towarzystwie Rolniczym w Krakowie. Pierwszym prezesem został znany działacz ludowy Jan Gajoch (1900-1968). Koło zorganizowało w dawnej zajezdni przy karczmie własną bibliotekę oraz orkiestrę. Do dzisiaj w kościele parafialnym przechowywany jest jego sztandar. Członkowie koła organizowali święta ludowe oraz inscenizacje historyczne np. odgrywano wymarsz wojsk kościuszkowskich pod Racławice. Działalność koła została silnie ograniczona przez władze sanacyjne. Skonfiskowano instrumenty, zlikwidowano orkiestrę i zamknięto salę spotkań. Prężnie działające w Pleszowie koła kolejnych wcieleń ruchu ludowego buntowały się przeciwko takiemu stanowi rzeczy. W 1933 roku na wiecu ludowym pod przewodnictwem Wincentego Witosa zgromadziło się około 3 tysięcy uczestników. W tym samym roku odbył się strajk chłopski. W 1934 roku w Pleszowie miało miejsce pierwsze w powiecie krakowskim Święto Ludowe, w którym uczestniczyło kilka tysięcy chłopów. Kolejny strajk przeprowadzono w 1937 roku, a jego konsekwencją było aresztowanie Jana Gajocha. W czasie okupacji hitlerowskiej w Pleszowie działała konspiracyjna szkoła oficerska oraz skrzynka przerzutowa prasy podziemnej. Ludność angażowała się w działalność partyzancką, głównie w Batalionach Chłopskich. Przed wojną w Pleszowie mieszkały dwie rodziny żydowskie, obie wywiezione przez granatową policję, nigdy nie wróciły do domów. Armia radziecka wkroczyła do Pleszowa 19 stycznia 1945. W 1949 zapadła decyzja o budowie kombinatu metalurgicznego na polach należących do wsi Mogiła i Pleszów. Posiadacze gruntów rolnych zostali wywłaszczeni. Na ich terenach najpierw wybudowano osiedle baraków dla budowniczych, które uzyskało od mieszkańców, niepochlebną w intencji, nazwę „Meksyk”. Następnie powstał ogromny kombinat oraz znajdująca się między nim a wsią cementownia. Na wschód od Pleszowa powstała z kolei największa w Europie hałda na odpady przemysłowe, która jest obecnie powoli likwidowana. W 1951 roku wieś Pleszów została włączona do Krakowa jako część dzielnicy Nowa Huta. W 1960 roku zmieniono profil instytucji Zgromadzenia Córek Bożej Miłości na dom dla dzieci głęboko upośledzonych. Obecnie siedzibę ma tam stowarzyszenie Monar. W 1965 roku powstała linia tramwajowa nr 15 łącząca centrum miasta z Nową Hutą, której końcowy odcinek przebiega niemal przez środek gruntów należących do dawnej wsi Pleszów. W 1975 roku ze względu na wyludnienie dzielnicy zlikwidowano szkołę podstawową. W 1999 roku na terenie przysiółku Kujawy oddano do użytku nowoczesną oczyszczalnię ścieków. Przemianom krajobrazowym nie uległo jedynie historyczne centrum wsi. W 2007 roku w nowohuckim oddziale Muzeum Historycznego Miasta Krakowa odbyła się wystawa „Zapomniane dziedzictwo Nowej Huty – Pleszów”.

Ciekawostki

Według miejscowej legendy metryka parafii sięga XI wieku, a pierwszy kościół miał poświęcić biskup krakowski św. Stanisław ze Szczepanowa.
Inne lokalne podanie mówi o planach wybudowania kościoła w nieodległej Luboczy. Zmieniono je, gdy puszczone luzem woły zaprzęgnięte do wozów z materiałem budowlanym doszły do Pleszowa i nie chciały dalej iść.
W 1794 roku przez Pleszów przechodziły wojska insurekcyjne pod dowództwem Tadeusza Kościuszki. W miejscu, w którym naczelnik miał odpocząć, posadzono pamiątkową lipę. Wycięły ją dopiero wojska austriackie w 1914 roku. Obecnie znajduje się tam stacja benzynowa, a o dawnej obecności Tadeusza Kościuszki przypomina wmurowana w jej ścianę tablica.
W 1929 roku przez Pleszów przejeżdżał prezydent Polski Ignacy Mościcki. Był witany uroczyście przez mieszkańców w strojach ludowych. Wpisał się do istniejącej do dziś księgi Kółka Rolniczego.

Bibliografia