Sakralne Dziedzictwo Małopolski

Dzieje zabytku

Ołtarz po konserwacji w 2002 roku wykonanej przez Jana Szurka. Został zmieniony układ elementów dekoracyjnych, rzeźb oraz kolorystyka. Pierwotny wygląd ołtarza został opisany w kartach inwentarzowych WUOZ z 1964 i 1974 roku:

„Antependium (w 1974 roku) dekorowane płaskorzeźbionymi narzędziami Męki Pańskiej, z których w części środkowej znajdowały się: złocony bicz, jasnopopielata kolumna biczowania i złocona korona cierniowa wraz gwoźdźmi. U dołu po bokach, wraz z elementami ażurowej, złoconej i srebrzonej ornamentyki, umieszczone pozostałe Arma Christi: po prawej rękawica, po lewej czerwona szata Chrystusa. Tło antepedium w kolorach szarym i zielonym”. Nastawa ołtarza według kart z 1964 roku: „struktura nastawy brązowa, natomiast w 1974 roku zielona, kolumny marmoryzowane ze złoconym ornamentem roślinnym oplatającym spiralnie trzon. Inny układ ornamentów w bocznych polach części środkowej nastawy – mają formę pojedynczych podwieszeń umieszczonych w górnej partii, pod belkowaniem. Brak motywu kwiatu róży, który jest elementem wtórnie dodanym. W scenie Ukrzyżowania odmienny układ obłoków i aniołków (jeden z nich trzyma w dłoniach kielich) w partii tła (tu prawidłowy), widoczne także trzy wiązki promieni tworzących nimb wokół głowy Chrystusa. Figury asystencyjne ustawione po bokach części środkowej, poza niszą. Zmiany w kolorystyce sceny Ukrzyżowania: w 1964 perizonium szare, płaszcz Marii Magdaleny brązowy, w 1974 korona i skrzydła aniołów złocone, szaty Marii Magdaleny w kolorach: suknia szafirowa, płaszcz czerwony. Na miejscu obecnego tabernakulum w 1974 roku schodkowy postument, na którym ustawiona jest figura Madonny z Dzieciątkiem i klęczącym św. Jackiem (?). W zwieńczeniu zmieniony układ ornamentyki roślinnej, która w 1974 roku umieszczona jest na krawędzi spływów. W ówczesnym układzie na szczycie zwieńczenia niewielka promienista gloria z gołębicą Ducha Świętego, natomiast w tle figury Boga Ojca większa ilość promieni i odmienny układ obłoków. Zmieniony układ berła w dłoni Boga Ojca. W partii zwieńczenia zmienione figury aniołów”.

Opis

Nastawa ołtarzowa przyścienna, architektoniczna, jednoosiowa, jednokondygnacyjna ze zwieńczeniem. Ołtarz skrzyniowy, prostopadłościenny z kamiennym portatylem w drewnianej ramie. Antepedium drewniane, zdobione płyciną, w której umieszczony jest monogram Chrystusa. W narożach płaskorzeźbiony ornament akantowy z kratką oraz nałożonymi narzędziami męki Pańskiej: po lewej stronie czerwona suknia, o którą rzucano losy, po prawej stronie niebieska rękawica Malchusa. Tabernakulum (współczesne) w formie prostopadłościennej szafki flankowanej parą wolnostojących kolumienek o korynckich kapitelach, podtrzymujących profilowany gzyms płyty nakrywającej całość obiektu. Drzwiczki w formie zbliżonej do kwadratu zamknięte półkoliście, zdobione płaskorzeźbioną dekoracją ukazującą fragment postaci Chrystusa złożonego w grobie oraz motywu cierni, kwiatów i symboli eucharystycznych – kielich i chleb. Całość wkomponowana w dwa nakładające się na siebie koła.

Retabulum ustawione na wysokim, zdwojonym, uskokowym cokole. Nastawa ujęta parą kolumn korynckich. Kolumny wspierają przerwane, wyłamane ponad nimi belkowanie z wysuniętym gzymsem. Pola środkowe w formie prostokątnej wnęki zamkniętej półkoliście, ujętej profilowaną ramą. Wewnątrz pola rzeźbiona grupa Ukrzyżowania, w skład której wchodzi krucyfiks oraz figury Matki Boskiej, św. Jana Ewangelisty oraz św. Marii Magdaleny. Tło przedstawienia stanowi malarski pejzaż Jerozolimy oraz płaskorzeźbione figurki czterech aniołków i dwóch uskrzydlonych główek anielskich wśród srebrzonych obłoków. W partii fryzu motyw stylizowanej palmety. Po bokach nastawy uszy z liści akantu oplatające kratkę regencyjną. W pionowych polach flankujących główną scenę ołtarza ornamentyka roślinna liści akantu z rozetami, pomiędzy nimi motyw kwiatu róży.

Zwieńczenie o formie wklęsło-wypukłej, ujęte dekoracyjnymi spływami o formach roślinnych. W polu rzeźbione przedstawienie Boga Ojca na tle obłoków i promieni oraz figury dwóch aniołów usytuowanych na wysuniętych partiach belkowania po bokach zwieńczenia. Polichromia całości struktury ołtarza w odcieniach brązu, profilowania, detal architektoniczny i ornamentyka złocone i srebrzone.

Zarys problematyki artystycznej

Ołtarz został wykonany w XVIII wieku, reprezentuje typ aediculowy, czyli jednokondygnacyjnej, jednoosiowej struktury ujętej parą podpór dźwigających przerwane belkowanie, ze zwieńczeniem. Niestety źródła archiwalne nie ujawniły twórcy tego retabulum. W polu głównym umieszczona jest grupa Ukrzyżowania z Matką Boską i św. Janem, która ilustruje scenę z Ewangelii św. Jana: „Kiedy więc Jezus ujrzał Matkę i stojącego obok Niej ucznia, którego miłował, rzekł do Matki: «Niewiasto, oto syn Twój». Następnie rzekł do ucznia: «Oto Matka twoja». I od tej godziny uczeń wziął Ją do siebie.” (J 19, 26-27). Dodatkowo w grupie Ukrzyżowania została przedstawiona Maria, jako Matka Boska Bolesna w nawiązaniu do fragmentu Ewangelii św. Łukasza: „Symeon zaś błogosławił Ich i rzekł do Maryi, Matki Jego: «Oto Ten przeznaczony jest na upadek i na powstanie wielu w Izraelu, i na znak, któremu sprzeciwiać się będą. A Twoją duszę miecz przeniknie, aby na jaw wyszły zamysły serc wielu»” (Łk. 2, 34-35). W omawianym dziele ból Matki Boskiej został wyrażony poprzez charakterystyczny układ dłoni Marii oraz św. Jana zwany „affectus doloris”. Franz Lang (1654-1727), bawarski jezuita, autor wielu prac, w których opisał, jakie możliwości daje gra aktora w procesie edukacji religijnej gest ten omawia w następujący sposób: „Cierpimy i smucimy się, splatając dłonie na kształt grzebienia i unosząc je do serca albo opuszczając do pasa”. Podobnie jak aktor na scenie ma wzbudzać u widza poruszenie, tak i dzieło (obraz lub rzeźba) miały wywołać to samo uczucie u modlących się wiernych. Święty Jan został ukazany w typowym dla niego ujęciu ikonograficznym, jako młody mężczyzna, bez zarostu.

Streszczenie

Ołtarz został wykonany w XVIII wieku, reprezentuje typ aediculowy, czyli jednokondygnacyjnej, jednoosiowej struktury ujętej parą podpór dźwigających przerwane belkowanie, ze zwieńczeniem. Niestety źródła archiwalne nie ujawniły twórcy tego retabulum. W polu głównym umieszczona jest grupa Ukrzyżowania z Matką Boską i św. Janem.