Kościół św. Piotra i św. Pawła w Łapszach Wyżnych

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
nowotarski
Gmina
Łapsze Niżne
Miejscowość
Łapsze Wyżne
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Krakowska
Dekanat
Niedzica
Parafia
Św. Piotra i św. Pawła
Tagi
Feeg Franciszek Feeg Johann Jagušič Imrich Joanelli Jan św. Paweł św. Piotr
Identyfikator
DZIELO/22264
Kategoria
kościół
Ilość
1
Czas powstania
1759-1768
Fundator
Jan Joanelli
Technika i materiał
kamień, techniki murarskie, tynkowanie, blacha
Autor noty katalogowej
Maria Działo
Domena Publiczna

Dzieje zabytku

Poprzedni kościół w Łapszach Wyżnych był świątynią drewnianą. W aktach wizytacji biskupich z lat 1655-1712 odnotowano trzy ołtarze: główny poświęcony św. Piotrowi i św. Pawłowi oraz dwa ołtarze boczne św. Mikołaja oraz Najświętszej Marii Panny. Budowę nowego kościoła rozpoczął ksiądz Szymon Gorelowicz (Gorylewicz) w 1759 roku. Fundatorem świątyni był baron Jan Joanelli. Szczegóły dotyczące budowy zapisano w księdze wydatków kościelnych, która znajduje się w archiwum parafialnym. Pod datą 1765 zapisano nazwiska dwóch „magistrów muratorów”: Józefa Mencella i Jana Leicha (?). Po księdzu Gorelowiczu budową kierował jego następca ksiądz Jan Mossor. Badacze historii kościoła w Łapszach Wyżnych, jako datę zakończenia budowy podają rok 1768, wtedy bowiem założono sklepienia w świątyni.

Następnie przystąpiono do urządzania wyposażenia kościoła. W księdze rachunkowej „Rationes Ecclesiae Felso Lapsensis” w latach 1771-1772 odnotowano postawienie ołtarza głównego. W kolejnym roku zapisano, że w zwieńczeniu nastawy znajduje się grupa przedstawiająca Trójcę Świętą. W 1776 roku umieszczono informację o Janie Joanellim z Tolvano – fundatorze, który sprawił zdobienie ołtarza oraz zatrudnił czterech malarzy pracujących w kościele przez następnych pięć tygodni. W latach 1777-1778 odnotowano zakup obrazów przedstawiających Najświętszą Marię Pannę, św. Jana Chrzciciela, św. Walentego oraz św. Sebastiana: „Pro imaginibus B.M.V. et Joanni Baptista, S. Valenti Ep. Mart et S. Sebastiani Mart. 24 Rfl”. Obraz św. Walentego znajdował się pierwotnie w polu głównym ołtarza, obecnie wisi na jednej ze ścian kościoła. Z kolei obrazy św. Jana Chrzciciela oraz św. Sebastiana znajdują się w zwieńczeniach ołtarzy bocznych. Pod kolejną datą wydatków zapisanych w księdze rachunków świątyni odnotowano nazwisko twórcy rzeźb umieszczonych na ołtarzu głównym oraz na ołtarzach bocznych – Johanna Feega. Jednakże analiza stylistyczna dzieł, którą przeprowadziła słowacka badaczka Katerina Chmelinová wykazała warsztat jeszcze jednego autora rzeźb: Franciszka Feega. Kolejny spiski artysta, Imrich Jagušič namalował obraz do ołtarza głównego – św. Piotra i św. Pawła. Ponadto pod koniec XVIII wieku, w 1796 roku wykonano iluzjonistyczny ołtarz boczny św. Józefa na ścianie nawy głównej. Niestety nie jest znany twórca tej polichromii ściennej. Nieznane są też losy uposażania świątyni w sprzęty kościelne w XIX wieku. Nie jest to jednak zaskakujące, ponieważ kościół w Łapszach Wyżnych jest ozdobiony integralnym, osiemnastowiecznym wystrojem, bez późniejszych uzupełnień. W XX wieku w świątyni przeprowadzono wiele prac remontowych: pierwsze po uszkodzeniu wieży podczas działań wojennych w 1945 roku, kolejne w latach 1981-1982 oraz 2001-2006.

Opis

Kościół św. Piotra i św. Pawła jest usytuowany w centrum Łapsz Wyżnych, na południe od głównej drogi z Trybsza do Łapsz Niżnych. Teren przykościelny jest otoczony wysokim kamiennym i częściowo otynkowanym murem, nakrytym gontem od strony wschodniej, zachodniej i północnej oraz nakrytym blachą od strony południowej; daszki jednospadowe, nachylone na zewnątrz. W części zachodniej muru zlokalizowana jest szeroka brama, flankowana dwoma masywnymi filarami, na których ustawione są okrągłe słupy, przykryte stożkowym daszkiem gontowym i zwieńczone krzyżykami. Od wschodu analogiczne wejście z szerszym przejściem, dostępnym schodkami. Trzecie wejście na teren przykościelny prowadzi od północy przez bramę w kształcie arkady zamkniętej łukiem odcinkowym, zwieńczonej trójkątnym nadprożem, na którego szczycie ustawiony jest krzyż i wazony po bokach. Czwarte wejście zlokalizowane w zachodnio-południowym narożniku muru prowadzi przez wysokie schody z balustradą. Od zachodu w ogrodzeniu ulokowany jest budynek salki katechetycznej (dawna kostnica) wchodzącej w mur ścianą frontową. W obrębie placu przykościelnego znajdują się resztki cmentarza w postaci kamiennych i granitowych nagrobków oraz żeliwnych krzyży.

Kościół jest orientowany, murowany, otynkowany, jednonawowy z czworoboczną wieżą w fasadzie z prezbiterium zamkniętym półkoliście. Dwuprzęsłowe prezbiterium oddziela od nawy ściana arkady tęczowej. Nawa jest szersza, trójprzęsłowa. Wnętrze artykułowane pilastrami wspierającymi sklepienie kolebkowe z lunetami na gurtach, ozdobione stiukowymi, późnobarokowymi ramami. Od południa do prezbiterium przylega zakrystia na planie prostokąta, a do nawy od północny kruchta z portalem z zaakcentowaną datą: „1760”. Na zachodniej ścianie nawy chór muzyczny wsparty jest na trzech półkolistych arkadach.

Wnętrze oświetlają umieszczone w południowych i północnych ścianach nawy prostokątne, zamknięte półkoliście cztery okna, takie same dwa znajdują się w prezbiterium; w wieży trzy podobne okna umieszczone po jednym z każdej strony, oprócz ściany zachodniej; w apsydzie jedno małe, okrągłe okno. Do kościoła prowadzi główne wejście od strony zachodniej oraz dwa mniejsze od strony północnej przez kruchtę i od strony południowej przez zakrystię.

W zewnętrznej elewacji kościoła widoczny jest niewysoki, kamienny cokół, powyżej kościół jest otynkowany. Prezbiterium, niższe od nawy. Nawa oszkarpowana, nakryta dachem dwuspadowym z wieżą na sygnaturkę na skrzyżowaniu na wschodnim zakończeniu nawy. Do zachodniej fasady kościoła dostawiona jest wysoka założona na planie kwadratu wieża-dzwonnica. W dolnej kondygnacji na osi kościoła znajduje się prostokątne wejście do kruchty, zamknięte półkoliście. Fasada wieży w całości pokryta jest blachą, przechodzącą nad głównym wejściem do kościoła w daszek. Hełm wieży baniasty z latarnią.

Zarys problematyki artystycznej

Kościół św. Piotra i św. Pawła w Łapszach Wyżnych został wzniesiony w latach 1759-1768 w typowym układzie wnętrza z podziałem na dwa czworoboczne człony odpowiadające potrzebom liturgii: prezbiterium stanowiącym część kapłańską oraz nawą, przeznaczoną dla wiernych. Ukształtowanie bryły i detal architektoniczny przejawiają przykład klasycznego budownictwa kościelnego, bez wyróżniających się akcentów i detali architektonicznych. Jedynie barokowe hełmy wieży i sygnaturki wskazują na czas powstania świątyni. Zupełnie odmienny widok przedstawia wyposażenie wnętrza świątyni. Ołtarze i znajdujące się na nich rzeźby są przykładami tzw. spiskiego rokoka, stylu który stopniowo kształtował się od lat czterdziestych XVIII stulecia i cechował się wyjątkową dekoracyjnością środków wyrazu. Twórczość kieżmarskich artystów, Johanna i Franciszka Fegów, autorów wspomnianych dzieł, stanowiła kulminacyjne osiągnięcie tego stylu. Opisując ołtarze w Łapszach Wyżnych historyk sztuki, Tadeusz Chrzanowski: „Powstaje cała scenografia, gęsto wypełniona ruchliwymi ornamentami, pełna werwy i niepokoju. Czasem ma się wrażenie, że lada chwila tłum aniołków, jak ptactwo, poderwie się – spłoszone – z gzymsów, wyplącze się z ornamentów i wzniesie pod sklepienie z gwałtownym furkotaniem”. Fundatorem świątyni był Jan Joanelli z Tolvano. Należał on do kupieckiej rodziny z Lombardii, która w XIV wieku przeniosła się do Tyrolu, gdzie zajęła się górnictwem. Część tej rodziny osiedliła się w XVII wieku na Węgrzech dzierżawiąc przynoszące spore korzyści majątkowe kopalnie miedzi na Dolnym Śląsku. Jan – był ostatnim z rodu Joanellich.



Streszczenie

Kościół św. Piotra i św. Pawła w Łapszach Wyżnych został wzniesiony w latach 1759-1768 w typowym układzie wnętrza z podziałem na dwa czworoboczne człony odpowiadające potrzebom liturgii: prezbiterium stanowiącym część kapłańską oraz nawą, przeznaczoną dla wiernych. Ukształtowanie bryły i detal architektoniczny przejawiają przykład klasycznego budownictwa kościelnego, bez wyróżniających się akcentów i detali architektonicznych. Jedynie barokowe hełmy wieży i sygnaturki wskazują na czas powstania świątyni. Zupełnie odmienny widok przedstawia wyposażenie wnętrza świątyni. Ambonę, ołtarze i znajdujące się na nich rzeźby są przykładami tzw. spiskiego rokoka, stylu który stopniowo kształtował się od lat czterdziestych XVIII stulecia i cechował się wyjątkową dekoracyjnością środków wyrazu. Twórczość kieżmarskich artystów, Johanna i Franciszka Fegów, autorów wspomnianych dzieł, stanowiła kulminacyjne osiągnięcie tego stylu.

Bibliografia

Skorupa Andrzej, Monita Rafał, "Łapsze Wyżne. Kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła", Kraków 2018
Natanek Piotr, "Informator Archidiecezji Krakowskiej 2000. Parafie i kościoły", Kraków 2000
"Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1: Województwo krakowskie", Warszawa 1953
"Zabytki sztuki w Polsce. Małopolska", Warszawa 2016
"Dzienniki krakowskie Bogdana Tretera 1931-1944", Kraków 2000
Szydłowski Tadeusz, "Zabytki sztuki w Polsce. Inwentarz topograficzny, cz. 3: Województwo krakowskie, t. 1, z. 1: Powiat nowotarski", Warszawa 1938
Janicka-Krzywda Urszula, "Zabytkowe kościoły Orawy, Spisza, Podhala, Gorców i Pienin", Kraków 1987
Skorupa Andrzej, "Zabytkowe kościoły polskiego Spisza", Kraków 2001
Pieńkowska Hanna, Staich Tadeusz, "Drogami skalnej ziemi. Podtatrzańska włóczęga krajoznawcza", Kraków 1956
Chrzanowski Tadeusz, Kornecki Marian , "Sztuka Ziemi Krakowskiej", Kraków 1982
Figiel Stanisław, "Polski Spisz", Warszawa 1999
Kornecki Marian, "Kultura artystyczna Zamagurza (w świetle zabytków)" , „Teki Krakowskie” , s. 5-48

Osoby związane z dziełem

Jak cytować?

Maria Działo, "Kościół św. Piotra i św. Pawła w Łapszach Wyżnych", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/kosciol-sw-piotra-i-sw-pawla-w-lapszach-wyznych

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności