Kościół św. Katarzyny Aleksandryjskiej

Dzieje zabytku

Pierwszy, niewielki, drewniany kościółek stał na granicy północnej części wsi należącej do dworu i południowej, nad którą opiekę sprawował kościół. Został wybudowany około roku 1400. Do budynku przylegała dzwonnica, otaczał go rząd lip, wnętrze zdobiły trzy ołtarze. Pierwszy raz kościół został wspomniany przez Długosza pod rokiem 1440. Według źródeł już wtedy był on wyposażony w ceglaną posadzkę, chór muzyczny z pozytywem organowym, stalle i ławki, dwa konfesjonały, ambonę w nawie po stronie południowej, oraz drewniany, malowany w części prezbiterium strop. W takiej postaci przetrwał do lat dwudziestych XVIII wieku, kiedy to zaczęto go obmurowywać. Pierwsze prace trwały przy nawie głównej, w której pozostawiono drewniany strop, potem wymurowano prezbiterium, zakrystię oraz kaplicę św. Mikołaja. W efekcie powstał jednonawowy kościół z zamkniętym półkoliście prezbiterium, z zakrystią od północy i kaplicą od południa. Nad łukiem tęczowym wybudowano wieżyczkę na sygnaturkę. Do wnętrza prowadziły trzy wejścia: od zachodu, północy i przez zakrystię. W 1733 roku Wawrzyniec Harbutowski wykonał dla kościoła prospekt organowy. Mniej więcej wtedy po zachodniej stronie budynku postawiono osobną, drewnianą dzwonnicę. 6 sierpnia 1742 dokonano konsekracji kościoła oraz pięciu wyposażających go ołtarzy. W głównym umieszczono, przywieziony z rzymskiej pracowni Szymona Czechowicza, obraz z przedstawieniem Przemienienia Pańskiego. W 1818 roku po raz pierwszy otoczono teren kościoła murem. W 1853 roku założono nowy, przylegający do terenu cmentarz, który powiększono i otoczono osobnym murem 30 lat później. W 1887 roku w kościele przełożono posadzkę oraz dodano marmurową w prezbiterium. W roku, w którym probostwo objął zasłużony dla parafii ksiądz Wincenty Smoczyński (1879) wymieniono wieżyczkę na sygnaturkę. Z jego inicjatywy do istniejącej kaplicy św. Mikołaja dobudowano kaplicę św. Józefa. W 1881 roku wyremontowano zakrystię: podłogę wyłożono deskami, wybito dodatkowe okno w ścianie naprzeciwko drzwi oraz wstawiono witraże. Dobudowano duży, dwudrzwiowy i doświetlony oknami przedsionek chroniący wiernych przed niepogodą oraz przedsionek w kształcie baszty do zakrystii, położono w kościele nową, kamienną posadzkę (część w prezbiterium uzupełniono kilka lat później), wzmocniono kolumny podtrzymujące chór oraz uporządkowano grobowiec znajdujący się pod kaplicą św. Mikołaja. W 1883 roku zakupiono nowy dzwon, który dowieszono do dwóch starszych, znajdujących się w przykościelnej dzwonnicy po jej remoncie w 1885 roku. W tym samym czasie zakupiono do kościoła pięć konfesjonałów, sześć lat później nowe dzwony. W 1882 roku stary cmentarz wokół kościoła otoczono nowym, kamiennym murem. Pięć lat później umieszczono na ścianach kościoła 14 obrazów stacji drogi krzyżowej, niedługo potem w 12 okien wprawiono proste witraże przedstawiające czerwone krzyże na białym, matowym tle z błękitnymi narożnikami oraz wybielono ściany. W 1890 roku przesunięto i wymurowano nowy, kamienny, przykryty gontem mur otaczający kościół. W następnych latach zmieniono posadzkę w zakrystii oraz kaplicach świętych Józefa i Mikołaja na ceramiczną (steingutową), starą przeniesiono do dzwonnicy. W latach 1903-1915 kościół przeszedł szereg znaczących remontów: przekryto nawę nowym sklepieniem, wymalowano wnętrze, wstawiono nowe szyby i witraże, pokrywający kościół gont zamieniono na dachówki, naprawiono wieżyczkę na sygnaturkę oraz wstawiono kamienne odrzwia w portalach wewnątrz kościoła. W 1928 roku zamówiono do kościoła nowe ławki, siedem lat później ci sami miejscowi stolarze Wincenty Wcisło i Wojciech Godyń wykonali nowe konfesjonały. W kolejnych latach wnętrze kościoła pobielono metodą wapienno-kazeinową. Przemalowana została kaplica św. Józefa oraz dokonano renowacji chóru i zabytkowych organów z pierwszej połowy XVIII wieku. W 1953 roku ukończono nowy chór i organy. W latach siedemdziesiątych wymieniono dachówki na blachę cynkową, trzy boczne kaplice połączono w jedną, tworząc nawę boczną, co znacznie zwiększyło rozmiary wnętrza. Wykonano nową polichromię autorstwa docenta Adama Stalony-Dobrzańskiego z Wydziału Malarstwa krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych oraz witraże, które zrealizowała firma Zarzyckich. Wkrótce zmieniono główne i boczne drzwi na dębowe. W latach dziewięćdziesiątych XX wieku kościół otrzymał nową polichromię, którą zaprojektowali i wykonali artyści malarze pod kierunkiem Jacka Żubrowskiego. W 2005 roku kościół i otoczenie przeszły szereg renowacji. W 2010 roku wstawiono nowe organy, dwa lata później nowe ławki, konfesjonały oraz wyposażenie prezbiterium, stare trafiły do nowo budowanego kościoła w parafii Koziniec oraz do Ponikwi.

Opis

Kościół murowany, orientowany, jednonawowy (z dodatkową przestrzenią od południa powstałą w wyniku połączenia trzech kaplic), z półkoliście zamkniętym prezbiterium, z prostokątną zakrystią od północy, z kruchtą na osi nawy głównej oraz drugą od północy; między zakrystią a kruchtą północną babiniec.
Nawa szersza od prezbiterium, prostokątna, trójprzęsłowa, ze sklepieniem kolebkowym z lunetami na gurtach. Od zachodu chór muzyczny wsparty na kolumnach. Ściany nawy podzielone zdwojonymi pilastrami, między którymi nisze arkadowe, od południa półokrągłe arkady łączące nawę główną z nawą boczną. Partię ścian od sklepienia oddziela pełne belkowanie wyłamane na osi pilastrów, które jest kontynuowane w przekrytym sklepieniem kolebkowym z lunetami prezbiterium.
W partii przyziemia oraz sklepienia prostokątne okna w rozglifionych obramieniach zamkniętych łukiem odcinkowym, na osi prezbiterium owalne. Od zachodu oraz od południa drzwi zamknięte łukiem odcinkowym.
Fasada trójosiowa, dwukondygnacyjna, zwieńczona trójkątnym przyczółkiem, poprzedzona jednokondygnacyjną kruchtą, do której wchodzi się po sześciostopniowych schodach. Osie rozdzielone są pojedynczymi lub zdwojonymi pilastrami, kondygnacje dzieli bogato profilowane belkowanie. W kruchcie drzwi o wykroju prostokąta zamknięte łukiem odcinkowym, okna w osiach bocznych o identycznym jak drzwi wykroju; okulus w szczycie. W osi środkowej drugiej kondygnacji fasady okno prostokątne, zamknięte łukiem odcinkowym, a u szczytu okulus.
Na elewacjach kontynuowany jest gzyms oddzielający drugą kondygnację i partię dachu, pionowe podziały utworzone zostały przez lizeny.
Nawa główna oraz kruchty nakryte dachami dwuspadowymi, część nawy bocznej, zakrystia oraz babiniec jednospadowymi, druga część nawy bocznej trójspadowym, zakrystia dwuspadowym zamkniętym półkoliście. Dwie wieżyczki na sygnaturki: jedna nad nawą główną, druga, mniejsza nad prezbiterium. Obie przeprute arkadami, zwieńczone kopułami z kulą i krzyżem.
Do najważniejszych elementów wyposażenia należą: ołtarz główny późnobarokowy z obrazem Przemienienia Pańskiego przywieziony z Rzymu w 1723 roku, dwa regencyjne ołtarze boczne z barokowymi obrazami Matki Boskiej z Dzieciątkiem oraz św. Katarzyny, oba ozdobione sukienkami oraz obraz z przedstawieniem św. Józefa, pochodzący z trzeciego ołtarza wisi teraz na ścianie nawy głównej.

Zarys problematyki artystycznej

Obecny kościół pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej stoi na miejscu pierwszego, drewnianego kościółka wspomnianego w źródłach już w 1440 roku. Od lat dwudziestych XVIII wieku kościół zaczęto obmurowywać. Uwagę zwraca zwłaszcza fasada utrzymana w stylistyce baroku klasycyzującego – demonstrująca czytelne podziały pionowe i poziome. Wnętrze poddano barokizacji – wyposażono zgodnie z estetyką barokową. Do dziś można oglądać niektóre pochodzące z tego czasu ołtarze i obrazy. W kolejnych latach kościół stopniowo rozbudowywano, zmieniano wystrój wnętrza, okładzinę posadzek, polichromię ścian oraz wypełnienie okien zgodnie ze zmieniającymi się modami i zapotrzebowaniem. Aktualny stan wyposażenia jest wynikiem stylowej aktualizacji wnętrza zamkniętego w barokowej bryle kościoła.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Dobry, ostatnie renowacje i przebudowy w 2010 roku.

Literatura

Brykowski Ryszard, Kornecki Marian, Drewniane kościoły w Małopolsce Południowej, Wrocław-warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1984, s. 94.
Cenda Bronisław, Cenda Dominika, Kościoły, kaplice i dzwonnice drewniane. Województwo małopolskie. Część północna. Przewodnik, Pruszków 2011, s. 33-34.
Łepkowski Józef, Przegląd zabytków przeszłości z okolic Krakowa, Warszawa 1963, s. 39.
Łukasik Anna, Tenczynek – 700 lat historii, 2014 Kraków, s. 33.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. I, Województwo krakowskie, red. J. Szablowski, Warszawa 1953, s. 128-130.
Kornecki Marian, Sztuka sakralna, Kraków 1993, s. 51, 58-59, 89.
Księga Wypisowa Tenczyńskiego Bractwa Przenajświętszej Trójcy z lat 1880-1901, oprac. Rafał Szczurowski, Kraków 2007, s. XVIII-XIX, XX-XXI, 17, 19, 40, 43, 53.
Smoczyński Wincenty, Karta z dziejów Tęczynka, Kraków 1888, s. 23, 25.
Zabytki sztuki w Polsce. Małopolska, red. Sławomir Brzezicki, Joanna Wolańska, Warszawa 2016, s. 1429.
Zalitacz Jan, Uzdrowisko Krzeszowice i okolice, Chrzanów 2006, s. 147.
http://www.parafiatenczynek.pl/index.php?tresc=./historia/hkosciola [dostęp: 30.10.2017]

Streszczenie

Pierwszy, drewniany kościół pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej w Tenczynku wzmiankowany był już w 1440 roku. W latach 1728-1742 zamieniono go na murowany i wyposażono w barokowe ołtarze, które można oglądać do dzisiaj. Na szczególną uwagę zasługuje obraz ołtarza głównego z przedstawieniem Przemienienia Pańskiego przywieziony w latach dwudziestych XVIII wieku z rzymskiej pracowni Szymona Czechowicza. Od czasów powstania kościół przechodził liczne przebudowy, remonty i konserwacje. Warto wymienić pochodzącą z lat dziewięćdziesiątych XX wieku polichromię wykonaną przez artystów malarzy pod przewodnictwem Jacka Żubrowskiego, nawiązującą do wystroju wspomnianych ołtarzy oraz witraże, które wykonała firma Zarzyckich.

Bibliografia