Kościół Św. Katarzyny Aleksandryjskiej

Województwo
MAŁOPOLSKIE
Powiat
wadowicki
Gmina
Spytkowice
Miejscowość
Spytkowice
Metropolia
Krakowska
Diecezja
Krakowska
Dekanat
Zator
Parafia
Św. Katarzyny Aleksandryjskiej
Kościół
Św. Katarzyny Aleksandryjskiej
Tagi
architektura barokowa Spytkowice
Identyfikator
DZIELO/13333
Kategoria
kościół
Ilość
1
Czas powstania
1632-1645
Fundator
Mikołaj Myszkowski, Łukasz Opaliński
Technika i materiał
kamień, cegła tynkowana
Autor noty katalogowej
Józef Skrabski
Uznanie autorstwa-Użycie niekomercyjne-Bez utworów zależnych 3.0 Polska

Dzieje zabytku

Parafia w Spytkowicach powstała przed 1326 rokiem. Od początku istniał drewniany kościół, który w okresie reformacji został sprofanowany przez protestanów. Budowę obecnej murowanej świątyni rozpoczęto z inicjatywy biskupa warmińskiego Mikołaja Szyszkowskiego w 1632 roku, a ukończono dzięki Łukaszowi Opalińskiemu, podkomorzemu poznańskiemu w 1645 roku. Opaliński ufundował ołtarz główny wzniesiony przez Georga Zimmermanna, snycerza pochodzącego z Gdańska, zatrudnionego przez paulinów na Jasnej Górze (jego projekt być może wykonał Giovanni Battista Gisleni). Od początku w kościele znajdowały się jeszcze dwa boczne ołtarze, Chrystusa Ukrzyżowanego i Matki Boskiej. W dekrecie reformującym z 1663 roku nakazano naprawę dachu świątyni, gdyż woda zalewała wnętrze; wówczas przy kościele nie było jeszcze dzwonnicy. W 1670 roku kościół nie był w całości ukończony. Nowy dach na kościele położył w 1681 roku Krzysztof Młynarski z Radoczy; w 1695 roku dach naprawiano i być może wieżyczkę na sygnaturkę także. Świątynię konsekrował biskup Mikołaj Oborski 12 września 1683. Niedługo po tej dacie wybudowano chór muzyczny i zakupiono z fundacji wikarego Wojciecha Peczonowicza i proboszcza Wojciecha Ochowskiego prospekt organowy u krakowskiego organmistrza Bartłomiej Juszkiewicza (zastąpiony w 1883 obecnym instrumentem). W 1688 roku powstał ołtarz św. Wojciecha wykonany przez Błażeja Zawilskiego z Zembrzyc, który ostatecznie stanął w osobnej kaplicy dobudowanej od północy do kościoła w 1698 roku. Nie zachowały się do naszych czasów namalowane w 1710 roku na obu ścianach w prezbiterium wizerunki czterech doktorów kościoła: Grzegorza, Ambrożego, Augustyna i Hieronima. W 1748 roku w kościele stały cztery ołtarze, główny autorstwa Georga Zimmermanna oraz dwa boczne Jezusa Ukrzyżowanego z obrazem św. Jana Nepomucena i Matki Boskiej. Oba zostały zastąpione nowymi nastawami w latach 1753-1754 autorstwa krakowskiego snycerza Michała Dobkowskiego. Najprawdopodobniej wówczas powstała grupa rzeźbiarska na belce tęczowej z Chrystusem na krzyżu w asystencji Marii i św. Jana Ewangelisty. W połowie XVIII wieku na wyposażeniu świątyni była ambona (powstała na przełomie XVII i XVIII w.), dwa konfesjonały oraz chrzcielnica z marmuru dębnickiego (powstała po 1644, przed 1663 rokiem). Ze względu na zupełny brak źródeł archiwalnych dzieje kościoła i jego stanu zachowania od drugiej połowy XVIII do lat osiemdziesiątych XIX wieku są nam nieznane. Dopiero dzięki wpisom w kronice kościoła zapoczątkowanej przez księdza Michała Zajączka w 1882 roku jest możliwa rekonstrukcja przebiegu zmian w substancji zabytkowej świątyni. Ksiądz Zajączek rozpoczął swoją kronikę od opisania złego stanu zachowania świątyni a następnie skrupulatnego odnotowywania swoich zasług w przywróceniu jej świetności. Zaczął od restauracji obrazu głównego (w zasadzie jego przemalowania) i wymiany prospektu organowego (1882), sprawienia balustrady przed wielkim ołtarzem (1883), wymiany posadzki w prezbiterium (1886), położenia nowej kamiennej posadzki w kościele (1886), restauracji ołtarza Matki Boskiej i (1887) i zakupu w Wiedniu trzech żyrandoli (1887). Poważnym, trwającym trzy lata przedsięwzięciem przy kościele (1889-1892) była wymiana pokrycia dachu z dachówki na blachę cynkową. Z zapisów w kronice wiadomo, że w kościele istniały wówczas dwa nowe ołtarze, powstałe pomiędzy drugą połową XVIII a przed 1882 rokiem – pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa i św. Jana (odnowione odpowiednio w latach 1893 i 1995), ale do dzisiaj niezachowane. Do drugiej wojny światowej kościół utrzymany był w dobrym stanie. Zaraz po wojnie pokryto go nową blachą i skanalizowano. W 1970 roku założono akumulacyjno-elektryczne ogrzewanie oraz wymieniono wszystkie drzwi. Gruntowną renowację świątyni przeprowadzono w ostatnich kilkudziesięciu latach (ok. 2002-2018).

Opis

Kościół jest położony w centrum wsi, na wschód od głównej drogi, na placu otoczonym kamiennym murem przykrytym dachówką, z kilkoma drzewami. Wejście na plac przykościelny prowadzi przez szerokie schody i bramę od zachodu i bramkę od północy. Kościół jest budowlą założoną na planie prostokąta, jednonawowy, trójprzęsłowy z węższym, dwuprzęsłowym prezbiterium z apsydą. Do nawy przylegają od zachodu i północy dwie kruchty na planie kwadratu i wieża w narożu południowo-zachodnim fasady. Do prezbiterium od północy jest dostawiona kaplica na rzucie prostokąta otwierająca się półkolistymi arkadami, a od południa zakrystia.
Artykulacja ścian jest przeprowadzona za pomocą zdwojonych pilastrów toskańskich stojących na wysokich postumentach i podtrzymujących wydatne, przełamujące się, pełne belkowanie z fryzem tryglifowym oraz wysuniętym gzymsem, obiegającym całe wnętrze świątyni. Wnętrze nakrywa sklepienie kolebkowe na gurtach z lunetami; w kluczach sklepienia znajdują się tarcze herbowe, Złota Pilawa oraz Ostoja. W lunetach umieszczone są okna prostokątne zamknięte łukiem odcinkowym; takie same okna znajdują się w apsydzie prezbiterium, poniżej belkowania. W kaplicy znajdują się dwa prostokątne okna zamknięte odcinkowo. Zakrystia jest jednoprzestrzenna, nakryta sklepieniem krzyżowym. Prowadzi do niej kamienny portal profilowany z uszakami, z podwieszonymi wolutami, zwieńczony wydatnym gzymsem. W partii fryzu umieszczono polichromowany kartusz z herbem Ostoja. W ścianach środkowego przęsła korpusu nawowego po obu stronach kościoła znajdują się głębokie, prostokątne nisze zamknięte łukami odcinkowymi. W niszy północnej umieszczono drzwi prowadzące do niewielkiej kruchty przykrytej stropem, z dwoma małymi, okrągłymi oknami po bokach. Również po zachodniej stronie korpusu znajduje się wejście do kruchty. Ponadto na ścianach nawy oraz prezbiterium widnieją płyciny ujęte ramą profilowaną w tynku. W pierwszym od strony fasady przęśle znajduje się murowany chór muzyczny, trójarkadowy, wsparty na dwóch filarach opiętych pilastrami oraz dwóch półfilarach przylegających do ścian, sklepiony krzyżowo.
Fasada kościoła jest płaska, zakończona gzymsem, z czterokondygnacyjną wieżą, nakrytą cebulastym hełmem z krzyżem. Boczne elewacje ujęte uskokowymi przyporami, zakończone gzymsem. Dachy dwuspadowe nad nawą i kruchtami, trójspadowe nad prezbiterium, półsferyczne nad apsydą, pulpitowe nad kaplicą i zakrystią, kryte blachą. Nad granicy nawy i prezbiterium wieloboczna wieżyczka na sygnaturkę z prześwitami, zakończona kopułą, sterczyną i kulą z krzyżem.

Zarys problematyki artystycznej

Kościół w Spytkowicach jest budowlą o skromnych formach architektonicznych. Szeroka nawa i węższe prezbiterium z apsydą rozczłonkowane są na zewnętrz masywnymi przyporami, uwagę zwracają nieproporcjonalnie wysokie wnęki okienne, dostarczające do wnętrza dużą ilość światła. Sugerowane w literaturze autorstwo Giovanniego Trevano, jednego z autorów kościoła św. św. Piotra i Pawła w Krakowie, wydaje się mało prawdopodobne, choć niewykluczony udział jednego z warsztatów wznoszących jezuicką świątynię. Świadczyć by mógł o tym zbliżony do krakowskiej świątyni sposób kształtowania uskokowych przypór i apsydy z konchowym sklepieniem wyraźnie odcinającej się od ściany prostokątnego prezbiterium.

Stan zachowania / Prace konserwatorskie

Kościół zachowany w dobrym stanie. W ostatnich latach poddany gruntownej restauracji.

Streszczenie

Kościół w Spytkowicach jest budowlą o skromnych formach architektonicznych, z trójprzęsłową nawą i dwuprzęsłowym, węższym prezbiterium, o artykulacji pilastrowej we wnętrzu i masywnych przyporach na zewnątrz. Całkowity brak podziałów na fasadzie świadczy o prowincjonalnym charakterze dzieła. Z tym kontrastuje jego wyposażenie z imponującym ołtarzem głównym z fundacji Łukasza Opalińskiego, wykazującym związki z małą architekturą Rzymu, być może zaprojektowanym przez Giovanniego Battistę Gisleniego a wykonanym przez znanego snycerza Georga Zimmermana w 1645 roku. Ołtarze boczne w swojej obecnej formie powstały w 1753 i 1754 roku, a wykonał je krakowski snycerz Michał Dobkowski. Uwagę zwracają obrazy: w ołtarzu po prawej stronie otoczony kultem obraz Matki Boskiej zw. Spytkowicką, w typie ikonograficznym Matki Boskiej Śnieżnej i usytuowany w zwieńczeniu obraz "Św. Maria Magdalena", w ołtarzu po lewej obraz "Chrystus Ukrzyżowany", będący swobodną trawestacją słynnego dzieła Antoniego van Dycka i nowszy od niego obraz ukazujący Upadającego pod krzyżem Jezusa z Marią. W kaplicy bocznej, wybudowanej w 1698 roku, obecnie pod wezwaniem Matki Boskiej Różańcowej, stoi ołtarz pierwotnie poświęcony św. Wojciechowi, wykonany przez snycerza Błażeja Zawislkiego z Zembrzyc w 1688 roku. Na belce tęczowej znajdują się grupa Ukrzyżowania autorstwa, być może Michała Dobkowskiego. Na wyposażenie kościoła składa się również ambona powstała na przełomie XVII i XVIII wieku oraz chrzcielnica z marmuru dębnickiego przywieziona z Dębnika pod Krakowem przed 1663 rokiem.

Bibliografia

"Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1: Województwo krakowskie", Warszawa 1953

Osoby związane z dziełem

Jak cytować?

Józef Skrabski, "Kościół Św. Katarzyny Aleksandryjskiej", [w:] "Sakralne Dziedzictwo Małopolski", 2024, źródło:  https://sdm.upjp2.edu.pl/dziela/kosciol-sw-katarzyny-aleksandryjskiej

Uwaga. Używamy ciasteczek. Korzystanie ze strony sdm.upjp2.edu.pl oznacza, że zgadzasz się na ich używanie. Więcej informacji znajdziesz w zakładce Polityka prywatności